Dmitri Sjostakovitsj
Dmitri Dmitrijevitsj Sjostakovitsj (Дмитрий Дмитриевич Шостакович; Sint-Petersburg 25 september 1906 – Moskou, 9 augustus 1975) was een Russisch componist en pianist.
Inhoud |
[bewerk] Levensbeschrijving
De in Sint-Petersburg geboren Sjostakovitsj was een muzikaal wonderkind, als pianist en componist. Als zestienjarige speelde hij piano in filmhuizen en vaudeville-theaters, om in het levensonderhoud van zijn familie te voorzien. Hoewel velen deze achtergrond als 'kenmerkend' voor de latere Sjostakovitsj zien, keek hij er zelf met afschuw op terug. Op 19-jarige leeftijd vierde hij triomfen bij de première van zijn 1e symfonie, waarmee hij met lof afstudeerde aan het conservatorium van Sint-Petersburg, waar hij studeerde bij Alexander Glazoenov en Maximilian Steinberg. Hoewel duidelijk een jeugdwerk, bevat deze 1e symfonie reeds alle kenmerken die de rijpere Sjostakovitsj later zouden karakteriseren: meesterlijke orkestratie, bizarre contrasten en stekelige dissonanten.
Na zijn periode aan het conservatorium werd Sjostakovitsj opgenomen in de kunstzinnige kringen rond maarschalk Toechatsjevski, onder wiens patronage hij zich aanvankelijk in alle rust kon ontwikkelen. In deze periode ook sloot hij de legendarische weddenschap af met de dirigent Nikolaj Malko, dat hij het populaire Tea for Two in minder dan een uur een betere orkestratie zou kunnen geven dan de oorspronkelijke versie van Vincent Youmans. Onnodig te zeggen dat Sjostakovitsj de weddenschap won, in 45 minuten.
In deze vroege periode kwamen onder andere zijn 2e en 3e symfonie tot stand, modernistische muziek, die typerend zijn voor de overgangsfase waarin de Russische kunst zich bevond en de relatieve vrijheid in de nadagen van Lenins Nieuwe Economische Politiek. Met de komst van Stalin zou dit drastisch veranderen. Achteraf beschouwde Sjostakovitsj deze twee werken als zijn minst geslaagde symfonieën.
[bewerk] Sjostakovitsj en het stalinisme
Sjostakovitsj was een overtuigd communist, maar kende menig aanvaring met het centrale gezag in Moskou. Desondanks bleef hij zijn gehele leven in de Sovjet-Unie wonen, en kon hij weinig begrip opbrengen voor zijn collega's Prokofjev en Stravinsky die (aanvankelijk) het vaderland de rug toegekeerd hadden. De eerste serieuze aanval die op hem werd gericht was de kritiek in de Pravda op zijn opera Lady Macbeth van het Mtsensk district (naar het boek van Nikolaj Leskov) op 28 januari 1936. "Chaos in plaats van muziek" kopte de krant, en het was duidelijk dat, hoewel de opera al geruime tijd met veel succes gebracht werd, Stalin het werk niet kon waarderen.
Sjostakovitsj redde het vege lijf door zijn 4e symfonie terug te trekken. De repetities voor de première in Leningrad, onder leiding van Fritz Stiedry, waren reeds in volle gang, maar leken uit te draaien op een fiasco. Sjostakovitsj sprak later "Ze waren niet gewoon slecht, ze waren abominabel!" Overigens zou hij ook toegeven dat zijn 4e symfonie 'megalomane trekjes' vertoonde. Hij revancheerde zich met zijn 5e symfonie, die als ondertitel meekreeg het antwoord van een Sovjetartiest op gerechtvaardigde kritiek. Hoewel zijn reputatie was herbevestigd, en zijn leven, ondanks de woelige tijden (Toechatsjevski werd valselijk van spionage beticht en geëxecuteerd, Sjostakovitsj' andere mecenas, Meyerhold, werd vermoord in 1940) voorlopig was gered, was Sjostakovitsj niet gelukkig met dit werk. "Het moet toch voor iedereen duidelijk zijn wat daar gebeurt. Het is alsof iemand je met een stok slaat en zegt "het is jouw taak om vreugde te brengen, het is jouw taak om vreugde te brengen", en je staat op, kreunend, en zegt "het is mijn taak om vreugde te brengen, het is mijn taak om vreugde te brengen!""
Zijn 6e symfonie, met een opmerkelijke lange en trage opening, gevolgd door twee korte snelle delen, wordt door de sovjet-kritieken gezien als "een meditatie over voorbije zorgen, gevolgd door een bevestiging van huidig geluk". Maar Sjostakovitsj - inmiddels vader van twee kinderen; dochter Galja, zoon Maksim - had weinig reden tot geluk in de 'communistische heilstaat'. De terreur en de zuiveringen hadden een hoogtepunt bereikt, de Tweede Wereldoorlog stond op het punt om uit te breken, en beroemdheid in binnen- en buitenland was geen enkele garantie gebleken voor overleven.
Onder die omstandigheden begon Sjostakovitsj aan zijn 7e symfonie, opgedragen aan zijn geboortestad Leningrad. Hoewel de sovjet-propaganda er graag het heldhaftig verzet en het lijden van het volk onder het juk van het Duitse beleg in wilde zien, zag Sjostakovitsj er zelf liever het lijden in het algemeen in verbeeld: "Mijn 7e symfonie gaat over het Leningrad dat door Stalin werd verwoest, en waar Hitler slechts de genadeklap uitdeelde."
Kort na het beleg publiceerde Sjostakovitsj zijn tweede grote 'oorlogssymfonie', de 8e. Het is een somber, pessimistisch werk, waarin Sjostakovitsj tracht "de horror van de oorlog te verbeelden, waarin het volk snakt naar vrede, veel meer dan naar de overwinning." De 7e en 8e symfonie doen de ster van Sjostakovitsj in het buitenland tot ongekende hoogten rijzen. Zijn portret, voorzien van helm en uniform van brandweerman, siert de omslag van Time Magazine en Sjostakovitsj wordt - voor even althans - een door Stalin geliefkoosd propaganda-object.
Aan deze korte opleving komt een abrupt einde in 1948. Allereerst was daar zijn 9e symfonie, die - anders dan wat Stalin had gehoopt - geen navolging van Beethovens 9e en dus een grandioos overwinnigs-epos en eerbetoon aan de natie en haar grote leider was geworden, maar eerder een even lichtvoetig als sarcastisch miniatuur. Vervolgens werd Sjostakovitsj, samen met andere coryfeeën als Prokofjev en Aram Chatsjatoerjan door Stalins culturele rechterhand Zjdanov genadeloos neergesabeld als 'perverse formalist'. Voor Sjostakovitsj betekende deze publieke afstraffing een keerpunt in zijn leven. Vanaf nu schreef hij voornamelijk 'socialistisch realistische' muziek zonder veel betekenis die de goedkeuring van de censor kon wegdragen, zoals het Lied van de Wouden en de filmmuziek bij De val van Berlijn. Zijn belangrijke werken uit die periode - waaronder vier strijkkwartetten, het 1e vioolconcert, en de liedcyclus Uit Joodse volkspoëzie - werden echter achtergehouden in afwachting van rustiger tijden.
[bewerk] Na de dood van Stalin
Pas na de dood van Stalin in 1953 kwam Sjostakovitsj' symfonische productie weer op gang, met zijn 10e symfonie. Dit werk is een duidelijke weerslag van de confrontatie tussen de componist en de dictator en een reflectie op zijn 'marteljaren', van zijn vreugde en ongeloof over het heengaan van Stalin en van de hoop op een periode van 'dooi'. Het tweede deel, een wild, angstaanjagend en overweldigend scherzo, is een muzikaal portret van Stalin. In de finale van de symfonie wordt tegenover het Stalin-thema Sjostakovitsj' muzikale anagram D-Es-C-H gepresenteerd, dat halsstarrig in verschillende instrumentaties wordt herhaald met een voor Sjostakovitsj typerende brutaliteit. Met dit thema eindigt de symfonie, de triomf aanduidend van de kunst(enaar) over de dictator.
In hoog tempo volgden de 11e symfonie "Het jaar 1905", waarin Sjostakovitsj zich opnieuw een trouw kind van de revolutie toonde en waarin symfonisch bewerkte revolutionaire liederen een hoofdrol spelen, maar waarin ook -voor wie dat horen wil- een duidelijke kritiek en vingerwijzing naar de neergeslagen Hongaarse Opstand van 1956 te horen is, en de zwakke 12e symfonie "het jaar 1917", die aanvankelijk als een portret van Lenin werd opgezet, een plan dat Sjostakovitsj echter al snel liet varen.
Controversieel werd zijn werk andermaal met de première van zijn 13e symfonie, Babi Jar. Het werk kan worden gezien als een kritiek op het leven in de Sovjet-Unie onder Stalin. De titel van de symfonie is ontleend aan het eerste deel, een toonzetting van een bekend gedicht van Jevgeni Jevtoesjenko. Babi Jar is een ravijn buiten Kiev waar in 1941 meer dan 100.000 joden door de nazis werden vermoord. Hoewel het gedicht de censuur al veel eerder was gepasseerd, eiste de censor voor de symfonie dat de tekst zou worden aangepast; 'In Babi Yar liggen Russen en Oekraïners, ze liggen er samen met Joden'. Desondanks konden deze wijzigingen niet verhullen dat Sjostakovitsj nadrukkelijk het antisemitisme in de sovjet-samenleving hekelde. "Er stroomt geen Joods bloed door mijn aderen, maar ik voel de verachtelijke haat van alle antisemieten als ware ik een Jood. Het is daarin dat ik mij een ware Rus toon!"
Ook de overige delen, door Jevtoesjenko speciaal voor deze symfonie geschreven, laten nauwelijks verbloemde kritiek horen. Het derde deel, 'Angst', beschrijft de donkere jaren van de verdwijningen, waar een nachtelijke klop op de deur het einde kon betekenen. Deel 4, 'In de winkel', bezingt de Russische vrouwen, die na hun noeste arbeid in de oorlogsfabrieken en aan de betonmolens voor de wederopbouw, elkaar nu terugvinden in lange rijen voor lege winkels, en andermaal dragen zij hun lot in lijdzaamheid.
Het was de laatste muzikale maatschappijkritiek die tijdens zijn leven werd gepubliceerd. Na de 13e symfonie werden zijn werken steeds meer in zichzelf gekeerd, mede onder invloed van zijn kwakkelende gezondheid. Ook de dood, in 1954, van zijn geliefde eerste echtgenote Nina raakte hem diep. De 14e symfonie is een donkere, zwaarmoedige liedcyclus met de dood als centraal thema, de 15e symfonie is een ultieme zelfreflectie, met vreemde citaten uit de Ouverture Wilhelm Tell van Rossini en verwijzingen naar Wagners opera's Die Walküre en Tristan und Isolde, de onvoltooide 10e symfonie van Gustav Mahler en de koperkoralen van Gabrieli. Het stuk ademt constant spanning uit, afgewisseld door rustige en bijna vrolijke gedeelten. Het buitenmuzikale thema van de symfonie is niet bekend, maar de zoon van Sjostakovitsj, Maxim, die de première dirigeerde op 9 januari 1972, vermoedde dat de symfonie handelt over de menselijke levenscyclus.
Slechts in de pas onlangs uitgegeven 'hysterische operette' Rajok toonde Shostakovitsj nog éénmaal zijn meedogenloze sarcasme, in een niets verhullende kritiek op de Russische bureaucratie en Zjdanovs aanval op het formalisme in het bijzonder.
Sjostakovitsj legde zich na 1956 voornamelijk toe op kamermuziek, met name zijn laatste tien strijkkwartetten. Werden aanvankelijk zijn strijkkwartetten door de kritieken nog als 'ondergeschoven kindje' behandeld, met zijn 8e strijkkwartet toonde Sjostakovitsj ook op dat terrein wezenlijke dingen te zeggen te hebben. Volgens de officiële versie was het kwartet geïnspireerd door de aanblik van de ruïnes van de stad Dresden, en het werk werd dan ook opgedragen aan 'alle slachtoffers van het fascisme', maar sinds de gedeeltelijke publicatie van de briefwisseling van Sjostakovitsj in 1993 weten we dat het 8e kwartet helemaal niet in Dresden is gecomponeerd en weinig of niets met het fascisme te maken heeft. Het is bedoeld als een soort "in memoriam" van Sjostakovitsj zelf, geschreven "omdat toch niemand anders een werk te mijner nagedachtenis zou schrijven". De alomtegenwoordigheid van het DSCH-motief en de vele verwijzingen naar eigen werken, met name zijn 1e en 8e symfonie, de opera Lady Macbeth en het 2e pianotrio geven aan dat dit werk een heel persoonlijke en aangrijpende autobiografie vormt. Het 8e strijkkwartet - later door Rudolf Barsjai bewerkt tot een al even aangrijpende kamersymfonie - is een uiterst persoonlijke uiting van angst en wanhoop. Net als in de door merg en been snijdende passacaglia van het 1e vioolconcert kan hier zelfs iemand die niets weet van Sjostakovitsj' voortdurende strijd om te overleven en tegelijkertijd toch zijn artistieke integriteit te behouden, de wanhoop van de componist niet ontgaan.
Dmitri Sjostakovitsj stierf op 68-jarige leeftijd aan longkanker en kreeg een nogal pompeuze staatsbegrafenis in Moskou.
[bewerk] Belangrijkste werken
Sjostakovitsj verwerkte in bijna al zijn werken een muzikale handtekening, DSCH, Duits voor de muzieknoten D-Es-C-B.
[bewerk] Symfonieën
- 1e symfonie, opus 10 (1924)
- 2e symfonie, 'Oktober' met koor, op poëzie van Alexander Bezymenski, opus 14 (1927)
- 3e symfonie, 'De eerste mei', voor orkest en koor, op poëzie van Kirsanov, opus 20 (1930)
- 4e symfonie, opus 43 (1936)
- 5e symfonie, opus 47 (1937)
- 6e symfonie, opus 54 (1939)
- 7e symfonie 'Leningrad', opus 60 (1941)
- 8e symfonie, opus 65 (1943)
- 9e symfonie, opus 70 (1945)
- 10e symfonie, opus 93 (1953)
- 11e symfonie 'Het jaar 1905', opus 103 (1957)
- 12e symfonie,'Het jaar 1917', opus 112 (1961)
- 13e symfonie 'Babi Yar' voor bas, koor en orkest, op poëzie van Jevtoesjenko over de verschrikking van Babi Jar, opus 113 (1962).
- 14e symfonie, voor sopraan, bas en kamerorkest, op poëzie van Federico Garcia Lorca, Guillaume Apollinaire, Kukhelbecker en Rainer Maria Rilke, opus 135 (1969)
- 15e symfonie, opus 141 (1971)
[bewerk] Concerten
- Concerto voor piano, trompet en orkest, opus 35 (1933)
- 1e vioolconcert, opus 77 (1955)
- 2e pianoconcert, opus 102 (1957)
- 1e celloconcert, opus 107 (1959)
- 2e celloconcert, opus 126 (1967)
- 2e vioolconcert, opus 129 (1967)
[bewerk] Balletten
- Balletmuziek 'Het Gouden Tijdperk', opus 22 (1930)
- Balletmuziek 'De Bout', opus 27 (1931)
- Balletmuziek 'De klare stroom', opus 39 (1935)
[bewerk] Film- en theatermuziek
- Filmmuziek bij Nieuw Babylon (Kozintsev en Trauberg), opus 18 (1929)
- Muziek bij Majakovski's comedie 'De wandluis' (in regie van Meyerhold), opus 19 (1930)
- Muziek voor 'Hamlet', theaterproductie onder regie van Akimov, opus 32 (1932)
- Filmmuziek bij 'Maxim's jeugd' (regie Kozintsev en Trauberg), opus 41 (1935)
- Filmmuziek bij 'Maxims wederkeer' (regie Kozintsev en Trauberg), opus 45 (1936)
- Filmmuziek bij 'De Vyborg zijde' (regie Kozintsev en Trauberg), opus 50 (1938)
- Filmmuziek bij 'De grootse burger' opus 52 en 55 (1939)
- Filmmuziek bij 'Zoya' (regie Arnshtam), opus 66 (1944)
- Filmmuziek bij 'Jonge gardisten' (regie Gerasimov), opus 75 (1947)
- Filmmuziek bij 'Michurin' (regie Dovzhenko), opus 78 (1948)
- Filmmuziek bij 'De val van Berlijn' (regie Chiaureli) opus 82 (1949)
- Filmmuziek bij 'Het onvergetelijke jaar 1919' (regie Chiaureli) opus 89 (1951)
- Filmmuziek bij ´The Gadfly´(1955)
- Filmmuziek bij 'Hamlet' (regie Kozintsev), opus 116 (1964)
- Filmmuziek bij 'King Lear' (regie Kozintsev), opus 137 (1970)
[bewerk] Overige orkeststukken, evt. met koor of solozangstem
- Orchestrale bewerking 'Tea for Two' van Vincent Youmans, opus 16 (1928)
- 6 Romances voor tenor en orkest, op tekst van Japanse dichters, opus 21 (1932)
- 5 fragmenten voor orkest, opus 42 (1935)
- 10 gedichten voor koor door revolutionaire dichters, opus 88 (1951)
- Festivalouverture, opus 96 (1954)
- Ouverture op Russische en Kirgisische volksmuziek, opus 115 (1963)
- 'De executie van Stephan Razin' voor bas, koor en orkest, op poëzie van Jevtoesjenko, opus 119 (1964)
- bewerking van opus 62 voor bas en orkest, opus 170 (1970)
[bewerk] Werken voor harmonieorkest
- Twee stukken van Domenico Scarlatti, Opus 17 voor militaire kapel (1928)
- Feestmars zonder opus voor harmonieorkest (1942)
- Folk Dances (1952)
- Mars van de sovjetpolitie, Opus 139 voor harmonieorkest (1970)
[bewerk] Opera's en operettes
- 'De Neus', opera gebaseerd op het gelijknamige werk van Gogol, opus 15 (1928)
- 'Lady Macbeth van het Mtsensk district', opera gebaseerd op een werk van Leskov, opus 29 (1932)
- 'Lied van de wouden', oratorium op poëzie van Dolmatovski, opus 81 (1949)
- Operette 'Moskou, Tsjeremoesjki', opus 105 (1958)
- Operette 'Rajok', satirische cantate voor vier solostemmen, koor en piano, opus 78b (1948, 1957, eind jaren '60)
[bewerk] Strijkkwartetten
- 1e strijkkwartet, opus 49 (1938)
- 2e strijkkwartet, opus 68 (1944)
- 3e strijkkwartet, opus 73 (1946)
- 4e strijkkwartet, opus 83 (1949)
- 5e strijkkwartet, opus 92 (1952)
- 6e strijkkwartet, opus 101 (1956)
- 7e strijkkwartet, opus 108 (1960)
- 8e strijkkwartet, opus 110 (1960) (bewerking voor kamerorkest, opus 110a)
- 9e strijkkwartet, opus 117 (1964)
- 10e strijkkwartet, opus 118 (1964) (bewerking voor kamerorkest opus 118a)
- 11e strijkkwartet, opus 122 (1966)
- 12e strijkkwartet, opus 133 (1968)
- 13e strijkkwartet, opus 138 (1970)
- 14e strijkkwartet, opus 142 (1973)
- 15e strijkkwartet, opus 144 (1974)
[bewerk] Overige kamermuziek
- Pianosonate no. 1, opus 12 (1926)
- 10 Aforismen voor piano opus 13 (1927)
- 24 Preludes voor piano, opus 34 (1933)
- Sonate voor cello en en piano, opus 40 (1934)
- Pianokwintet opus 57 (1940)
- Pianosonates no. 2, opus 61 (1942)
- 6 romances op poëzie van Raleigh, Robert Burns en Shakespeare, voor bas en piano, opus 62 (1942)
- liedcyclus 'Uit Joodse volkspoëzie' voor sopraan, alt, tenor en piano, opus 79 (1948)
- 24 preludes en fuga voor piano, opus 87 (1950)
- 4 monologen op poëzie van Poesjkin, voor bas en piano, opus 91 (1952)
- Bewerking van opus 29, 'Katerina Izmailova', opus 117 (1963)
- 5 romances voor stem en piano, op teksten uit het satirisch magazine 'Krokodil', opus 121 (1965)
- 'Inleiding op de complete verzameling van mijn werken, en een korte meditatie bij deze inleiding', voor bas en piano, opus 123 (1966)
- 7 romances op poëzie van Blok, voor sopraan, viool, cello en piano, opus 127 (1967)
- Sonate voor viool en piano, opus 134 (1968)
- 'Trouw', ballades voor mannenkoor, op poëzie van Dolmatovski, opus 136 (1970)
- 6 gedichten van Marina Tsvetajeva, voor alt en piano, opus 143 (1973) (voor alt en kamerorkest, opus 143A)
- Suite op poëzie van Buonarotti, voor bas en piano, opus 145 (1974)
- 4 gedichten van kapitein Lebjadkin (uit Dostojevski's roman 'De bezetene') voor bas en piano, opus 146 (1975)
- Sonate voor altviool en piano, opus 147 (1975)
- Orkestraties
- Orkestratie van Moessorgski's opera 'Boris Godoenov'(1939/1940)
- Orkestratie van Fleischmanns opera 'Rothschilds viool' (1944)
- Orkestratie van Moessorgski's opera 'Chovansjtsjina', opus 106 (1959)
- Orkestratie van Moessorgski's liedcyclus 'Liederen en dansen van de dood' (1962)
[bewerk] Discografie
- Keith Jarrett, 24 Preludes and Fugues, opus 87, ECM Records, 1992.
