Bruine rat

Bruine rat
IUCN-status: Veilig

Rijk:	Animalia (Dieren)
Stam:	Chordata (Chordadieren)
Klasse:	Mammalia (Zoogdieren)
Orde:	Rodentia (Knaagdieren)
Familie:	Muridae (Muisachtigen)
Geslacht:	Rattus (Echte ratten)

Soort

Rattus norvegicus
Berkenhout, 1759

De bruine rat (Rattus norvegicus) is een zoogdier, behorende tot de orde van de knaagdieren. De soort is ook wel bekend onder de namen Noorse rat, rioolrat, waterrat, stadsrat, laboratoriumrat, tamme rat en gewoon als rat. Met de naam "waterrat" wordt echter vaker de woelrat bedoeld. De bruine rat is één van de meest succesvolle zoogdieren ter wereld en komt tegenwoordig over bijna de gehele wereld voor. Zijn oorspronkelijke verspreidingsgebied was waarschijnlijk een deel van Noord-China. Zijn nauwste verwanten zijn de Aziatische soorten Rattus pyctoris en Rattus nitidus.

De wetenschappelijke naam norvegicus, die in het Nederlands Noors betekent, heeft niets te maken met de oorsprong van de bruine rat. Sommige wetenschappers zeggen dat de naamgeving te maken heeft, met de bewering dat in Noorwegen voor het eerst begonnen was met wetenschappelijk onderzoek naar dit knaagdier. De soort werd pas in 1790 voor het eerst in Noorwegen waargenomen (de naam norvegicus werd al in 1769 gegeven).

[bewerk] Uiterlijk

De kop-romplengte bedraagt 214 tot 290 mm, de staartlengte is 150 tot 230 mm en het lichaamsgewicht 150 tot 520 gram. De zwaarst bekende bruine rat woog 794 gram. Mannetjes worden groter dan wijfjes. De bijna kale staart is altijd korter dan het lichaam. De staart heeft 160 tot 190 ringen. Het dier heeft kleine licht behaarde oren en, in het wild, over het algemeen een ruige grijsbruine vacht. De vacht is aan de buikzijde lichtgrijs van kleur. In het wild komen verscheidene variaties voor, van zwart tot bruin. Soms zijn de voorpoten zeer licht van kleur, en heeft de borst een witte vlek. De rat heeft een vrij korte snuit en is, vooral voor een knaagdier, stevig gebouwd. Het is één van de grotere soorten van het geslacht Rattus.

Hij verschilt van de eveneens in Europa voorkomende zwarte rat (Rattus rattus) door de kortere, behaardere oren, de kleinere ogen en de kortere, dikkere staart. Ook is de staart bij de bruine rat aan de onderzijde lichter gekleurd dan aan de bovenzijde, terwijl de staart van de zwarte rat uniform gekleurd is. De zwarte rat heeft over het algemeen een zwarte vacht, en de bruine rat een grijsbruine, maar er bestaan ook bruine ratten met een zwarte vacht en zwarte ratten met een bruine vacht. In sommige populaties is 1 of 2% van alle bruine ratten melanistisch.

Inmiddels komt de zwarte rat in Nederland in het wild niet meer voor. Sporadisch wordt hij nog aangetroffen in een pakhuis in havens, als hij meekomt met een cargo van bijvoorbeeld graan. Als in de Nederlandse natuur een rat wordt waargenomen, zal het derhalve bijna altijd om een bruine rat gaan.

[bewerk] Verspreiding

De bruine rat is een cultuurvolger, wat kortweg inhoudt dat het dier de menselijke beschaving volgt en, voor een deel, ook afhankelijk is van de mens. Van oorsprong komt de bruine rat voor in steppegebieden van Oost-Azië. Aan het eind van de Middeleeuwen heeft de bruine rat zich in kleine aantallen verspreid richting Europa. In de 18e eeuw werd de bruine rat voor het eerst gesignaleerd in West-Europa. Via handelsroutes en door middel van de scheepvaart, heeft het dier zich daarna over alle continenten verspreid, behalve naar Antarctica. Noord-Amerika werd rond 1775 bereikt.

De bruine rat komt over bijna de gehele wereld voor, maar ontbreekt in enkele onbewoonde tropische en subtropische gebieden, voornamelijk omdat de concurrentie met andere knaagdieren te groot is, en in al te koude streken (Antarctica, ver boven de noordpoolcirkel, hoog in de bergen) en op enkele kleine eilandjes, ver van de kust. Sinds de jaren vijftig heeft de provincie Alberta in Canada een ratvrije status door volhardend optreden van rattenvangers en alertheid bij de bevolking (veel graanboeren met eigenbelang in bestrijding). Ook is het houden van ratten als huisdier verboden. De ernaast gelegen provincie Saskatchewan heeft de laatste jaren aangekondigd vergelijkbare acties te willen ondernemen.

Toen de bruine rat zich in Europa had gevestigd werd het een hevige concurrent van de zwarte rat, door zijn betere aanpassingsvermogen aan het koude klimaat. Als een bruine en een zwarte rat samen in een kooi worden gestopt, doodt de bruine rat de zwarte en eet hem vaak op. Omdat de vlooien van de zwarte rat de belangrijkste overbrengers waren van de pest, werd met de aankomst van de bruine rat tevens de pest grotendeels een halt toegeroepen. Dus de bewering dat de bruine rat de pestrat was, is onjuist. Daarentegen heeft het dier er juist voor gezorgd dat de zwarte rat, als cultuurvolger, uit Europa werd verdrongen en daarmee ook de pest.

[bewerk] Habitat en gedrag

De bruine rat vestigt zich het liefst in een vochtige en een niet te warme omgeving. De bruine rat voelt zich dus al snel ergens thuis, vooral in de buurt van de mens. Zijn favoriete habitats zijn kelders, kruipruimtes, schuren, stallen, vuilnisbelten, graan- en houtopslagplaatsen, aan de rand van sloten en dijken, onder de grond in uitgebreide holen en op sommige plekken in de buurt van riolen en ander vervuild water. Bruine ratten leven echter ook in gebieden waar geen mensen voorkomen, zoals op onbewoonde eilanden. In sommige delen van Rusland zijn bruine ratten zo'n zeventig kilometer van menselijke nederzettingen aangetroffen. In tropische gebieden houden ze zich echter meestal in de buurt van nederzettingen op, tenzij er weinig concurrentie met andere knaagdieren is. Een bruine rat die 's zomers in de natuur bij slootkanten leeft, trekt 's winters vaak naar de warmte van huizen.

Het territorium wordt meestal niet ver van de voedselbronnen gevestigd. Hij graaft een hol met een diameter van 65 tot 90 millimeter, vaak in een oever of onder een boomwortel, maar ook in de vlakke grond. Ook maakt hij nesten onder vloeren, in hooimijten, tussen muren en in andere holle ruimtes rond menselijke nederzettingen. Bij de ingang van het hol laat de rat meestal hopen aarde achter, die in de loop van de tijd vanzelf wordt platgestampt. In open gebieden graven de dieren ondergrondse gangenstelsels, die zelden dieper gaan dan vijftig centimeter. Holen zijn bovengronds aan elkaar verbonden met paadjes.

Zijn actieradius is veel groter en kan soms enkele vierkante kilometers bedragen. Op een nacht kunnen ze tot vier kilometer afleggen, waarbij ze zich meestal langs heggen en struiken bewegen. De grootte van dit gebied is afhankelijk van het voedselaanbod en zal daarom in een stad veel kleiner zijn dan op het platteland. Het verschil tussen actieradius en het territorium is dat het territorium tegen vreemde indringers wordt verdedigd, en dat het dier in zijn actieradius buiten het territorium soortgenoten met rust laat.

De bruine rat is voornamelijk 's nachts actief, in twee piekuren, de één enkele uren na zonsondergang en de ander enkele uren voor zonsopgang. Ze kunnen echter ook overdag waargenomen worden, bijvoorbeeld als er 's nachts veel predators actief zijn. Ook zullen ondergeschikte ratten, die door dominante ratten worden belemmerd 's nachts voedsel te zoeken, overdag vaker actief zijn, voornamelijk als er een hoge populatiedichtheid is.

De bruine rat is een behendig zwemmer (hij kan tot wel 72 uur in het water blijven) en is in staat om 77 centimeter hoog en 120 centimeter ver te springen.

[bewerk] Voedsel

Het is een alleseter, die voornamelijk leeft van eiwit- en zetmeelrijk voedsel. Hij leeft onder andere van graan, zaden, slakken, larven, kikkers, jonge zoogdieren, vogeleieren en aas, maar zal ook aan botten knagen en aan andere ongewone producten zoals zeep en kaarsen. Kannibalisme komt ook voor, voornamelijk ten gevolge van een eiwittekort. De bruine rat legt soms voedselvoorraden aan. Dit gebeurt voornamelijk door ondergeschikte ratten en zogende vrouwtjes.

[bewerk] Sociaal gedrag

De bruine rat is een intelligent en sociaal dier dat een groot aanpassingsvermogen heeft. Een voorbeeld hiervan is dat het dier zogenaamde tradities kent. Dit houdt in dat bepaalde populaties sterk afwijkend gedrag, en afwijkende eetgewoontes en zelfs jachttechnieken kunnen vertonen in vergelijking met andere populaties, en die van generatie naar generatie overbrengen. Dit schijnt opmerkelijk te zijn voor kleine zoogdieren en is meestal geografisch bepaald.

Ratten leven in kleine sociale groepen, bestaande uit een dominant mannetje, een harem vrouwtjes en enkele ondergeschikte mannetjes. Deze groepen kunnen zich vaak samenvoegen tot grotere kolonies. Dieren uit dezelfde groep leven vreedzaam naast elkaar, vreemdelingen worden door mannetjes verjaagd, soms zelfs gedood. Grote kolonies zijn toleranter tegenover vreemdelingen dan kleine. De hiërarchie binnen een groep bepaalt wie mag paren en eten. De dieren communiceren met elkaar via piepende, fluitende en gillende geluiden, maar ook met ultrageluid. Vrouwtjes met jongen laten zelden andere ratten in hun nest, alhoewel sommige kolonieleden worden getolereerd.

[bewerk] Voortplanting en levensverwachting

Een worp rittens

Bruine ratten planten zich het gehele jaar door voort, mits er voldoende voedsel is en er geen extreme temperaturen zijn. De voortplanting zal toenemen en meer jongen zullen geboren als de populatiedichtheid daalt (bijvoorbeeld door menselijk ingrijpen). De draagtijd is 20 tot 23 dagen. Een vrouwtje kan één tot vijftien jongen per worp krijgen, maar meestal krijgt het vrouwtje zeven tot negen jongen. Grotere vrouwtjes krijgen grotere worpen. Een vrouwtje krijgt tot vijf worpen per jaar. Per jaar krijgen vrouwtjes op deze manier gemiddeld 24 jongen. In Duitsland is een geval bekend van een vrouwtje die in een jaar 56 jongen kreeg.

De jongen worden blind en naakt geboren. Na zeven tot tien dagen hebben de dieren de ogen geopend en zijn ze volledig behaard. De groei wordt beïnvloed door de worpgrootte: dieren in kleinere worpen groeien sneller. Enkel het vrouwtje zorgt voor de jongen. Jongen die zich te ver van het nest wagen, worden teruggebracht, indringers worden weggejaagd en bij verstoring zal ze de jongen verplaatsen naar een ander nest. Na ca. 21 dagen, als de dieren ongeveer 40 gram zwaar en 110 millimeter lang zijn, worden de dieren gespeend. Vrouwtjes zijn geslachtsrijp na vier tot vijf weken, als ze ongeveer 136,5 tot 152 gram wegen.

De bruine rat wordt maximaal drie jaar oud, maar zal meestal niet ouder dan achttien maanden worden. De levensverwachting wordt beïnvloed door de genen (ouderdom is mogelijk overerfelijk), voedselkwaliteit en geslacht: vrouwtjes leven gemiddeld langer dan mannetjes. De belangrijkste natuurlijke vijanden zijn marterachtigen en uilen, en in stedelijk gebied de huiskat. Een agressief dier is in staat wezels en andere kleine roofdieren weg te jagen.

[bewerk] Schade voor de mens

De bruine rat was en is de oorzaak van veel overlast voor de mens. Dit heeft de mens echter ook voor een groot deel aan zichzelf te wijten. De bruine rat kan zich namelijk zo goed in de buurt van de mens handhaven, omdat die zijn afvalprobleem vaak niet netjes oplost(e). In een stad waar het riool was gemoderniseerd verdween het rattenprobleem grotendeels. Het is echter nog steeds zo dat de rat, vooral in de derde wereld, een groot probleem is voor de landbouw.

De bruine rat staat bekend als een ziekteoverbrenger. In de Westerse Wereld hebben we hier niet veel last van, maar in de Derde Wereld, is het nog steeds één van de belangrijkste overbrengers van ziekten. Ziekten die de bruine rat kan overbrengen zijn o.a. de Ziekte van Weil, hantavirus, tularemie, pest, en rattenbeetkoorts. De pest komt gelukkig amper meer voor en ook al was de zwarte rat de grootste pestverspreider, de bruine rat is net zo goed in staat om deze ziekte over te brengen. Hier geldt ook dat toen de mens er een betere hygiëne op na ging houden, de ratten vanzelf ook minder van belang werden als ziekteverspreiders. Er worden ieder jaar nog enige gevallen van de ziekte van Weil geconstateerd in Nederland, (10-30) ca. 75% als import. Hantavirus is al jaren niet meer gezien, en dan uitsluitend als import. Ook tularemie is na de oorlog in Nederland slechts 1 x gesignaleerd. In praktische termen is de kans om een van deze ziekten in Nederland op te lopen dus minimaal.

Om de rattenplagen in te dammen, is rattengif ingezet. In de eerste instantie werden antistollingsmiddelen gebruikt. Dit had in het begin succes, totdat de dieren resistent werden tegen deze middelen. Daarna werd een tweede generatie antistollingsmiddelen ingezet.

[bewerk] Laboratoriumratten

Door het selectief fokken van de bruine rat is de albino laboratoriumrat ontstaan. Zoals muizen, worden deze ratten regelmatig gebruikt voor medische, psychologische en andere biologische experimenten. De reden hiervoor is dat ze snel geslachtsrijp zijn, ze gemakkelijk te huisvesten zijn en omdat er makkelijk in gevangenschap mee gefokt kan worden. De laboratoriumrat dook voor het eerst op in de jaren 90 van de 19e eeuw.

Wetenschappers hebben voor experimentele redenen veel verschillende foklijnen van ratten gefokt. Voor kankeronderzoek, bijvoorbeeld, zijn er veel laboratoriumratten met een extra aanleg voor kanker gefokt. In het algemeen zijn deze foklijnen niet transgenetisch, omdat de eenvoudige technieken van genetische transformatie, die voor muizen gelden, niet werken voor ratten. Dit heeft als nadeel dat onderzoekers, die vele aspecten van het gedrag en de fysiologie van ratten meer op die van mensen vinden lijken en het dier beter te observeren vinden dan muizen, hun observaties niet kunnen herleiden naar onderliggende genen. Veel experimenten worden dan ook, ongewild, op muizen uitgevoerd door deze beperkende factor. In oktober 2003 hebben onderzoekers succesvol twee laboratoriumratten gekloond door middel van de problematische techniek van kerntransplantatie. Misschien leidt dit tot het gebruik van ratten als genetisch onderzoeksmiddel .

[bewerk] Ratten als huisdier

Tamme rat

De tamme rat wordt ook gehouden als huisdier. Ze worden beschouwd als tam en leergierig. Ook zijn ze relatief schoon en makkelijk in het onderhoud. Ze worden maar twee tot drie jaar oud en zijn bevattelijk voor luchtwegproblematiek en kanker.

Dat laatste heeft zijn oorzaak in het feit dat de tamme rat van de laboratoriumrat afstamt. Door middel van speciale fokprogramma's, in bijvoorbeeld een ratterie, probeert men deze onnatuurlijke genetische kenmerken er uit te fokken. Er zijn vele stammen laboratoriumratten. Er zijn ook stammen die speciaal zijn gefokt om juist tumorongevoelig te zijn.

Ratten kunnen niet alleen gehouden worden. Een rat is een sociaal dier en gaat psychische afwijkingen vertonen wanneer de rat niet één of meerdere ratten als gezelschap heeft. Een rat die in zijn of haar eentje gehouden wordt is niet aanhankelijker dan een rat in een groep. Ratten hechten zich pas minder aan een mens wanneer de groep groter dan zes ratten is. Het is zelfs zo dat andere ratten de dominantste zullen navolgen, in zijn of haar affectie naar de mens toe. Het is van belang om mannetjes en vrouwtjes niet bij elkaar te zetten. Inteelt is een probleem onder tamme ratten en er wordt dan ook aangeraden om het fokken over te laten aan gekwalificeerde ratteries. Er worden onnatuurlijk veel ratten in gevangenschap geboren, in tegenstelling tot in de natuurlijke omgeving waar de geboorte van jonge ratten sterk wordt gereguleerd door seizoensfactoren en sociale factoren. Het is voor een vrouwtjesrat erg slecht om constant drachtig te zijn en om op te jonge leeftijd drachtig te worden. Een ritten (jonge rat) kan al met 5 weken vruchtbaar zijn. Daarom dienen ratten ouder dan 4,5 week niet bij ratten van het andere geslacht in hetzelfde verblijf te zijn.

Het wordt wel eens beweerd dat tamme ratten vals worden door dierlijk voedsel. Dit is echter moeilijk te bewijzen. Het is echter wel noodzakelijk dat ze voldoende eiwitten krijgen maar deze hoeft echter, net zoals bij de mens, niet perse van dierlijke oorsprong te zijn. In de meeste dierenwinkels is speciaal rattenvoer te krijgen met voldoende eiwitten. Ratten moeten verder niet in een te klein hok gehouden worden en afhankelijk van de grootte van het hok, regelmatig losgelaten worden in een afgesloten ruimte.