Zakon Rycerzy św. Łazarza

Z Wikipedii

Lazaryci
Pełna nazwa	Rycerski i Szpitalny Zakon Świętego Łazarza z Jerozolimy
Nazwa łacińska	Ordo Militaris et Hospitalis Sancti Lazari Hierosolymitani
Skrót zakonny	OSLJ
Kościół	katolicki, ekumeniczny
Dewiza	Atavis et Armis
Założyciel	Gérard de Martigues
Data założenia	1098
Rok zatwierdzenia	1116
Liczba zakonników (rok)	ok. 8.000 (2005)
Liczba Polaków (rok)	ok. 70 (2005)
witryna zakonu

Zakon Rycerzy i Szpitalników świętego Łazarza z Jerozolimy (łac. Ordo Militaris et Hospitalis Sancti Lazari Hierosolymitani), potoczne nazwy: lazaryci, lazaryści, łazarzyści, lazarianie.

Jedna z najstarszych chrześcijańskich instytucji szpitalnych. W skład zakonu wchodzą duchowni przeorzy i kapelani oraz kawalerowie i damy, będący świeckimi członkami, oddanymi życiu w zgodzie z zasadami chrześcijańskiej wiary i miłosierdzia wobec innych.

Zakon istnieje jako instytucja in pleno jure (łac. w pełni praw), założona jako zakon rycerski na podstawie prawa kanonicznego ze stanowiskiem wybieralnego wielkiego mistrza. Aktualnie zakon jako niezawisła instytucja ponadnarodowa jest także rozpoznany państwowo m.in. przez: Austrię, Boliwię, Chorwację, Dominikanę, Estonię, Hiszpanię, Kanadę, Luksemburg, Rosję, RPA, USA, Węgry i Komisję Europejską. Poza tymi krajami insygnia zakonne mogą być noszone do munduru wojskowego także w Australii, Czechach, Meksyku, Norwegii, Szwecji, Włoszech i na Malcie wraz z odznaczeniami państwowymi. W Polsce mogą być noszone do mundurów po uzyskaniu personalnej zgody MON.

Spis treści 1 Historia 1.1 Początki 1.2 Średniowiecze 1.3 Unia personalna z zakonem NMP z Góry Karmel 1.4 Pod protektoratem patriarchów Jerozolimy 1.5 XX wiek 2 Zakon dziś 2.1 Linki zewnętrzne 3 Lazaryci w Polsce 4 Symbole zakonu 5 Strój zakonny 6 Insygnia zakonne 6.1 Historyczne 6.2 Obecne 7 Rangi i kategorie w zakonie 7.1 Rangi zakonne (stopnie wojskowe) 7.2 Kategorie członkostwa 8 Patroni 9 Fałszywe "zakony" św. Łazarza 10 Bibliografia 11 Zobacz też 12 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia

[edytuj] Początki

Według czternastowiecznej legendy początków Zakonu należy doszukiwać się w bractwie powstałym już w r. 72 n.e. Miało ono na celu obronę przed poganami prześladowanych za wiarę chrześcijan. Niektórzy historycy za fundatora i duchowego ojca Zakonu uważają świętego Bazylego, który w IV w. na rzymskim wschodzie rozpoczął na szeroką skalę prewencję i szerzenie ochrony zdrowia. Wtedy to zaczęły powstawać – nowoczesne jak na tamte czasy – szpitale dla ofiar trądu.

Faktycznie zakon został założony w Ziemi Świętej podczas I wyprawy krzyżowej w 1098 przez Gerarda de Martigues zwierzchnika wszystkich instytucji szpitalnych w Jerozolimie. Zakon swą nazwę wziął od biblijnego Łazarza, patrona trędowatych, i jemu dedykował większość swych szpitali i kościołów.

Z początku był to zakon szpitalny, konieczna jednak stała się ochrona hospicjów przed niewiernymi i rabusiami, dlatego została utworzona milicja złożona z trędowatych rycerzy-pacjentów, u których choroba nie była jeszcze zbyt zaawansowana, (później jednak zbrojne ramię zakonu tworzyli także zdrowi rycerze). W większości byli to rycerze zakonów joannitów i bożogrobców, później także templariusze. Uczyli oni lazarytów sztuki walki, przez co stali się odpowiedzialni za przekształcenie zgromadzenia w zakon rycerski. Pierwsza wzmianka jako o zakonie militarnym pochodzi z 1154 r.

Przez pierwsze ok. 20 lat zakon był częścią zakonu joannitów. Usamodzielnił się odłączając się w 1120, gdy Boyand Roger dotychczasowy rektor szpitala joannitów, po zachorowaniu na trąd został mianowanym mistrzem Świętego Łazarza. Następny wielki mistrz - wcześniej także zwierzchnik joannitów – bł. Rajmund du Puy przyjął prosty, zielony krzyż jako znak i godło lazarytów. Krzyż stał się symbolem ich posłannictwa, poświęcenia dla Chrystusa, zieleń zaś stała się tradycyjnym kolorem ich posługi szpitalnej. Lazaryci byli jedyną organizacją w średniowieczu zajmującą się opieką nad trędowatymi. Od nazwy zakonu pochodzi słowo lazaret i lazarium .

[edytuj] Średniowiecze

Rycerze Świętego Łazarza wsławili się w krwawych i słynnych bitwach pod Montgisard (1177), Hittinem (1187) czy Gazą (1244), jak i podczas obrony Jerozolimy, Akki, zamków Khirbet el Zeita i Medjel el Djemeriayh. Utworzyli własną flotę, kontrolującą obszar między Akką a innymi chrześcijańskimi portami Morza Śródziemnego, gdzie mieli swoje instytucje. W 1255 papież Aleksander IV zatwierdził im regułę świętego Augustyna. W 1265 papież nakazał przejście wszystkich samodzielnych leprozoriów pod władzę lazarytów, oraz nadał in perpetuum przywilej samodzielnego wybierania wielkiego mistrza, z którego zakon korzysta do dziś. Dla skutecznej prewencji rozprzestrzeniającego się trądu i innych zaraźliwych chorób, zbierających obfite żniwo w całej Europie, działalność zakonnych lazaretów okazała się niezbędna. W samej Europie na przełomie XIII/XIV w. zliczono około 20 000 tych specjalistycznych instytucji opieki medycznej, z których dużo większość należała do zakonu św. Łazarza. W XII w. pojawiły się także pierwsze, żeńskie konwenty. W XIII w. zakon cieszył się pełną suwerennością na terenie palestyńskiej Akki. Zyskał specjalne przywileje ponadnarodowej, uniwersalnej instytucji. Rycerze św. Łazarza uczestniczyli w krucjacie Ludwika IX Świętego przeciwko Egiptowi oraz w wyprawach do Syrii w 1250-1254. Po upadku Akki, ostatniej twierdzy w Królestwie Łacińskim, zakon przeniósł się na Cypr, by następnie powrócić do swojej głównej siedziby we francuskim Boigny. Wcześniej jednak lazaryci zdążyli założyć komandorie i szpitale w większości krajów Europy m.in. we Francji, Italii, Sycylii, Anglii, Szkocji, Irlandii, Szwajcarii, Austrii, Niemczech, Czechach, Dalmacji, na Węgrzech, Bałkanach, Półwyspie Iberyjskim, a także w Polsce. W połowie XV w. - dzięki działalności szpitalników św. Łazarza trąd stał się chorobą coraz rzadszą. Zakon w efekcie przekształcał się w organizację bardziej rycerską, elitarną, choć posługa chorym i utrzymywanie szpitali dalej były jego istotnymi zajęciami. Ekspansja reformacji – jak i inne zawieruchy dziejowe – doprowadziły w wieku XV w. do pogorszenia kondycji i stanu liczebnego zakonu.

Bulla wydana w 1489 przez papieża Innocentego VIII nakazywała przyłączenie lazarytów do joannitów. Lazaryci z Kapui zgodzili się podlegać wielkim mistrzom joannitów, jednak gałąź podległa magistratowi w Boigny bulli nie uznała i przetrwała do dziś. Tą drogą zakon utrzymał niezależność i własności we Francji, Hiszpanii, Szwajcarii, Anglii, Dalmacji i na Węgrzech. W 1517 Leon X unieważnił postanowienia bulli unifikacyjnej z joannitami. Przywrócił tym samym włoską gałąź rycerzy zakonu. W 1557 zakon św. Łazarza podporządkował się joannitom na zasadzie utrzymania wewnętrznej niezależności. Od tego czasu, przez następne 47 lat każdorazowy wielki mistrz zakonu św. Łazarza wywodził się z zakonu św. Jana. W tych czasach praktycznie wszędzie poza Francją i Italią bractwo to przestało istnieć. Wtedy utrwalił się podział na dwie główne gałęzie Zakonu: obediencję francuską w Boigny, oraz włoską w Kapui. W 1572 włoska obediencja św. Łazarza została przez jej następnego mistrza generalnego i suwerena Sabaudii, księcia Emanuela Filiberta połączona z niedawno utworzonym dynastycznym Zakonem Domu Sabaudzkiego pod wezwaniem św. Maurycego. Książę związał godność zwierzchników tak powstałego nowego Zakonu Świętych Maurycego i Łazarza ze swoją osobą i swoimi następcami.

[edytuj] Unia personalna z zakonem NMP z Góry Karmel

W 1604 Henryk IV Burbon ogłosił się protektorem Zakonu Świętego Łazarza obediencji francuskiej, który to odtąd przez ponad 200 lat pozostawał oficjalnie pod opieką królów Francji. W 1607 zakon św. Łazarza połączył się na zasadzie unii personalnej na stanowiskach wielkich mistrzów z nowo ustanowionym przez Henryka IV i papieża Pawła V Królewskim Zakonem Najświętszej Marii Panny z Góry Karmel. Dozwolono wówczas rycerzom św. Łazarza na zawieranie związków małżeńskich. Od tego czasu oba zakony istniały pod nazwą Połączone Zakony Królewskie, Rycerskie i Szpitalne Najświętszej Marii Panny z Góry Karmel i św. Łazarza z Jerozolimy (fr. Ordres Royaux Notre-Dame du Mont-Carmel et Militaires et Hospitaliers de Saint-Lazare de Jérusalem Réunis). Henryk IV dla siebie i swoich następców potwierdził tytuły protektora zakonu św. Łazarza i suwerena zakonu Najświętszej Marii Panny z Góry Karmel. Ten swoisty związek obu zakonów został zaaprobowany przez papieża Innocentego X w 1645, a następnie w 1668 przez legata papieskiego, kardynała de Vendôme.

Swoją świetność zakon przeżywał na terenie Francji XVII i XVIII w. W XVII w. zakon odtworzył własną flotę wojenną ochraniającą wybrzeże Bretanii i szlaki handlowe Morza Śródziemnego. W tym czasie lazaryci powołali pierwszą na świecie Wojskową Akademię Morską, której absolwenci zasilali szeregi coraz bardziej elitarnego zakonu. Połączonym Zakonom przekazano własności rozwiązanych we Francji zakonów: św. Ducha z Montpellier, św. Jakuba z Compostelli, św. Katarzyny, św. Ludwika z Boucheraumont, Stróżów Grobu Bożego i Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego. W XVII w. zaszczytnego stopnia rycerza św. Łazarza mógł dostąpić jedynie członek zakonu Najświętszej Marii Panny z Góry Karmel. Do końca francuskiej monarchii 1792 połączone zakony utrzymywały kilkaset szpitali i wojskowych lazaretów na terenie całego francuskiego dominium. Posługa chorym i ubogim, pomoc w czasie klęsk i wojen zawsze stała na pierwszym miejscu wśród obowiązków i zadań rycerzy Świętego Łazarza.

Po zwycięstwie tzw. rewolucji francuskiej i straceniu króla Francji jakobini upaństwowili wszelkie majątki kościelne w tym własności połączonych zakonów. Wydano rewolucyjny dekret o likwidacji wszystkich religijnych i rycerskich zakonów (co oczywiście nie likwidowało ich jako takich bo to uczynić mógł jedynie papież a nie władze antykościelnej rewolucji). W okresie jakobińskiego terroru i władzy Napoleona Bonapartego wielki mistrz połączonych zakonów Ludwik Burbon, Hrabia Prowansji i tytularny król Francji przebywał na wygnaniu. Starał się kontynuować rekrutację, przyjmując w zakonne szeregi kandydatów z najznakomitszych rodów Europy, w tym m.in.: króla Szwecji Gustawa IV Adolfa, cara Rosji Pawła I - wielkiego mistrza Zakonu Maltańskiego - oraz jego dwóch synów: Aleksandra i Konstantego. Po przywróceniu monarchii Burbonów we Francji, zakony na krótko powróciły do przedrewolucyjnej świetności. Wielki mistrz Ludwik XVIII objął władzę w Królestwie Francji i jako urzędujący suweren zrzekł się tytułu wielkiego mistrza (tak jak to robili jego świetni poprzednicy, gdy zostawali królami Francji) szanując niezależność i uniwersalność zakonu Św. Łazarza. Kolejne zaburzenia społeczne i polityczne, zakończone proklamowaniem tzw. Monarchii Lipcowej w 1830 roku, spowodowały uchylenie wcześniejszych dekretów i rozwiązanie wszystkich francuskich królewskich zakonów rycerskich w tym Królewskiego Rycerskiego Zakonu Najświętszej Marii Panny z Góry Karmel. Nie dotyczyło to jednak jerozolimskiego zakonu św. Łazarza, bowiem - choć korzystał on przez dwa wieki z protektoratu suwerennych królów Francji - pozostał jednak ponadnarodową organizacją militarną i szpitalną, zachowując pełnię swoich uprawnień.

[edytuj] Pod protektoratem patriarchów Jerozolimy

Rycerze św. Łazarza utraciwszy opiekę królów Francji, zwrócili się w 1841 o objęcie protektoratem do ówczesnego patriarchy Jerozolimy. Był nim - wówczas jedyny sprawujący ten urząd de facto, rezydujący w Ziemi Świętej i zatwierdzony przez papieża Grzegorza XVI katolicki melchicki patriarcha Jerozolimy, Antiochii, Aleksandrii i całego Wschodu - Maksymos III Mazloum. Dzięki przywilejowi nadanemu w 1837 przez Portę Ottomańską, korzystał on za zgodą Ojca Świętego z prawa „rum millet” – prawa do świeckiej jurysdykcji, na przyznanym mu obszarze patriarchatu. Jak przed wiekami, protektorem zakonu znów stał się każdorazowy patriarcha Jerozolimy, któremu przysługiwało prawo nominowania rycerzy i powoływania kapelanów świętego Łazarza. W tym okresie wśród najznakomitszych kawalerów zakonu dali się poznać m.in.: admirał Alfons Hamelin, dowódca francuskiej Flotylli Śródziemnomorskiej w okresie wojny krymskiej, później minister floty i wielki kanclerz Legii Honorowej; admirał Ludwik Edward Bouet Willaumer, senator cesarstwa Francji; oraz hrabia d'Anselme de Puisaye, żuaw armii papieskiej i założyciel Stowarzyszenia Zielonego Krzyża w Tunisie, powołanego dla opieki nad chorymi. W latach 1844-1867 rycerze św. Łazarza wspomagali odbudowę klasztoru na górze Karmel w Ziemi Świętej, macierzystego opactwa Zakonu Karmelitańskiego. W 1910 - za radą Polaka, księdza kanonika Jana Tańskiego z Paryża, kapelana i jałmużnika Zakonu, sprawującego praktycznie funkcję pełnomocnika do spraw europejskich - patriarcha Cyryl VIII restytuował europejską kapitułę Zakonu. W tym samym roku zarejestrowano w Republice Francuskiej charytatywne Stowarzyszenie Szpitalników i Rycerzy Świętego Łazarza, jako, że w tym czasie rząd francuski nie uznawał żadnych zakonów rycerskich (joannitów, krzyżaków, bożogrobców, lazarytów) poza napoleońską Legią Honorową. W 1927 unowocześniono reguły i statuty zakonu (na podstawie Fundamentalnego Statutu z roku 1841). Rok później papież Pius XI przyjął dowód oddania kapituły, przekazując swoje błogosławieństwo i życzenia dalszego rozwoju zakonu św. Łazarza.

[edytuj] XX wiek

W 1930 patriarcha Jerozolimy, widząc, że zakon powraca do dawnej świetności, zrezygnował ze swojej zaszczytnej funkcji administratora. Decyzja patriarchy została zaakceptowana przez kapitułę, która nadała tytuł generalnego namiestnika zakonu ówczesnemu, wielkiemu baliwowi Hiszpanii, Franciszkowi Burbonowi, księciu Sewilli. Zakon otrzymał wtedy suwerenny protektorat króla Hiszpanii Alfonsa XIII. Patriarcha został najwyższym dostojnikiem duchownym Zakonu z tytułami: protektora duchowego, wielkiego duchowego przeora i dziekana. W 1935 książę Sewilli po 100 latach administrowania zakonem przez namiestników został zatwierdzony jako 44. wielki mistrz. Wkrótce wielki mistrz wsławił się na polu walki z bolszewizmem w ojczystej Hiszpanii, zyskując przydomek: Bohater spod Malagi. Wtedy też opublikowane zostały unowocześnione prawa i regulaminy Zakonu Świętego Łazarza, obowiązujące - z pewnymi zmianami - do dzisiaj. W 1934 reaktywowano polską jurysdykcję Zakonu na czele z Janem hr. Zamoyskim. W czasie II wojny światowej rycerze Zakonu pełnili swoją szpitalną służbę w wielu miejscach, przynosząc pomoc ofiarom bombardowań i bitew. Co ciekawe we Francji w oddziałach partyzanckich działał specjalny korpus Świętego Łazarza Corps Lazaristes w tzw. grupie "Lorda Denysa". Po zakończeniu wojny - mimo doznanych strat - zakon kontynuował działalność w krajach całego świata. Intensywność działań szpitalnych i charytatywnych sprawiła, że szeregi Zakonu zaczęły szybko wzrastać. Przełożenie tradycyjnych zadań na czasy współczesne okazało się sukcesem.

W 1967 46. wielkim mistrzem został Pierwszy Książę Francji Karol Filip Burbon Orleański, książę de Alençon, Vendôme i Nemours. Po jego śmierci zakon podzielił się na dwie tzw. obediencje. W pierwszej zwanej maltańską na stanowisko 47. wielkiego mistrza został ponownie wybrany książę Franciszek Burbon Sewilski. Kawalerowie drugiej obediencji tzw. paryskiej na stanowisko wielkiego mistrza obrali Piotra de Cosse, księcia de Brissac.

[edytuj] Zakon dziś

Rycerski i Szpitalny Zakon św. Łazarza z Jerozolimy jest złożony z trzech obediencji. Dwóch z nich: tzw. maltańskiej i paryskiej wielkim mistrzem jest Franciszek IV, książę sewilski, grand Hiszpanii i kuzyn króla Jana Karola Hiszpańskiego, a duchowym protektorem mianowany przez Jana Pawła II wschodnio-katolicki Patriarcha Jerozolimy i Antiochii Grzegorz III Laham. Trzeciej tzw. orleańskiej lub Boigny powstałej w 2004 ( nieuznanej przez Zakon) jest Karol Filip Burbon-Orleański, książę orleański i andegaweński (pod protektoratem tytularnego króla Francji Henryka VII). Pośród wielu najznamienitszych przedstawicieli dzisiejszego świata do zakonu należą m.in.: król Hiszpanii Jan Karol I Burbon, następca tronu hiszpańskiego Filip Burbon, były car następnie premier Bułgarii Symeon II, były król Rumunii Michał I Hohenzollern-Sigmaringen, oraz wielu kardynałów i arcybiskupów. W latach 30. XX wieku zakon został reaktywowany w Polsce. Obecnie zwierzchnikiem Komandorii Polskiej jest ks. Krzysztof Radziwiłł, Vice-Komandorem Igor Marcin Wójcik, Kanclerzem Paweł Suchoński, a Kapelanem Krajowym ojciec Grzegorz Badziąg, OFMCap.

Zwierzchnikiem Wielkiego Przeoratu Polski jest dr Julian Dutka. Wśród wybitnych Polaków należy wymienić takich członków zakonu jak: Władysław Bartoszewski, czy nieżyjący już: Zofia Kossak-Szczucka, ks. Józef Gorzelany - budowniczy Arki Pana pierwszego kościoła w Nowej Hucie i dr Jan Deszcz - twórca pierwszego polskiego hospicjum w Nowej Hucie, pod wezwaniem Św. Łazarza. W latach 90. po odzyskaniu przez Polskę suwerenności lazaryci dalej udzielali pomocy charytatywnej Polsce (na ogólną sumę ponad 40 milionów dolarów). W XXI wieku zakon św. Łazarza pozostaje niezmiennie wierny zasadzie pomocy chorym, rannym, niedołężnym i wszystkim potrzebującym. Obecne motto zakonu Atavis et Armis - Poprzez przykład naszych przodków i tradycję oręża - wyraża się w praktycznej formie niesienia pomocy humanitarnej, medycznej, jak i innych działaniach charytatywnych i społecznych. Lazaryci prowadzi tego typu działalność w ponad 100 krajach świata.

Oficjalne jurysdykcje (zwierzchnictwa) zakonu znajdują się w ponad 30 państwach. W Polsce zakon organizuje pomoc humanitarną i charytatywną, utrzymuje wolontariat oraz prowadzi wiele stacji medycznych i socjalnych p.n. LAZARUS.

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Międzynarodowa strona internetowa Zakonu
• Polskie Stowarzyszenie Świętego Łazarza LAZARUS
• Historia Zakonu Świętego Łazarza
• Wielcy Mistrzowie Zakonu Św. Łazarza z Jerozolimy
• Strona bractwa historycznego odtwarzającego średniowieczne życie rycerzy św. Łazarza

[edytuj] Lazaryci w Polsce

Do Polski lazaryci przybyli najprawdopodobniej na początku XIII wieku. Już w XIII wieku znalazł się na terenie Śląska (m.in. Wrocław) i Wielkopolski (Poznań). Dotarł też na Lubusz i Pomorze Zachodnie. W XIV wieku mnisi św. Łazarza zarządzali lazaretami przy wszystkich większych miastach. Do dzisiaj jedno z osiedli Poznania nosi nazwę Święty Łazarz, a we Wrocławiu znakiem tamtych czasów jest gotycki kościół zakonny św. Łazarza. Za swoją dobroczynną działalność zakon został doceniony przez władców Polski. Ludwik I Wielki, król Polski i Węgier wspierał rycerzy św. Łazarza jak tylko mógł. Kolejny król, Władysław III Warneńczyk, protektor Zakonu Św. Łazarza we wspólnocie polsko-węgierskiej, oddał swoje życie za Wiarę Chrześcijańską pod Warną w 1444, w czasie krucjaty przeciwko Turkom. Rycerze Św. Łazarza towarzyszyli władcy w tej nieudanej kampanii. Na przełomie wieków XV i XVI w Polsce jak i w całej Europie trąd stał się chorobą coraz rzadszą, (przede wszystkim z powodu intensywnej pracy zakonu). Lazaryci zaczęli więc troszczyć się o innych chorych. Niestety w związku z rozszerzaniem się protestantyzmu także w Europie Środkowej wielu z nich przyjęło nowe wyznanie. W wielu krajach Europy, jak w Niemczech, Czechach i w Polsce zakon praktycznie przestał istnieć. Jeszcze w 1526 ostatni rycerze Św. Łazarza ze środkowej Europy brali udział po wodzą Ludwika II Jagielończyka w bitwie pod Mohaczem. W wiekach późniejszych Polacy do zakonu należeli sporadycznie (m.in.: Franciszek Granowski de Granowo 1699, kawaler Przyborowski 1699, Jacek Dunin-Borkowski 1701, major Antoni Urbański 1726, ojciec i syn Lipscy 1699 i 1738, Ludwik Konarski 1738, ksiądz kanonik Jan Tański (kapelan Kapituły i jałmużnik zakonu) 1887). To za radą księdza Tańskiego ówczesny zwierzchnik i protektor zakonu Patriarcha Cyryl VIII Geha restytuował w 1910 Wielką Kapitułę w Europie. Od tego czasu Polacy coraz liczniej zostawali członkami Zakonu Św. Łazarza. Wielu Polaków przyjmowało także zaszczytny tytuł rycerza sabaudzkiego Zakonu Świętych Maurycego i Łazarza. Oficjalna jurysdykcja Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy została przywrócona w Polsce w roku 1934 przez wielkiego mistrza księcia Franciszka Burbona Sewilskiego. Polskim zwierzchnikiem (Wielkim Przeorem) był najpierw Jan Kanty hr. Zamoyski, GCLJ-J, po nim zmarły w 1968 ordynat dawidgródzki Karol książę Radziwiłł, GCLJ-J, a duchownym przeorem watykański ks. biskup Ignacy Dubowski (były biskup Łucka i Żytomierza). Po II wojnie światowej wielu polskich uchodźców wstępowało do Zakonu św. Łazarza na emigracji. Istniała jurysdykcja polska tzw. obediencji paryskiej, na czele której stał jako referendarz Krystian hr. Poniński, GCLJ-J. Organizacja hr. Ponińskiego pomagała głównie potomkom uchodźców polskich zamieszkałym w Adampolu w Turcji.

Następnie od 1979 działała Delegatura Polska (Délégation de Pologne) obediencji paryskiej, której zwierzchność powierzono trzyosobowej kapitule z Maciejem ks. Radziwiłłem, GCLJ-J na czele. To dzięki Delegaturze we współpracy z innymi jurysdykcjami zakonu (przede wszystkim amerykańską, niemiecką (obediencji maltańskiej z siedzibą w Kolonii, tzw. Lazarus-Hilfswerk), brytyjską i austriacką) inicjowano pomoc charytatywną dla kraju. W trudnych latach 80. pomoc Zakonu św. Łazarza dla Polski (przede wszystkim dary żywnościowe przekazywane na ręce Episkopatu Polski i rozdawane w parafiach) osiągnęła równowartość ponad 80 mln dolarów. W podzięce za niesioną Polsce pomoc ówczesny wielki mistrz orientacji maltańskiej Franciszek Burbon Sewilski, ustanowił w 1984 specjalny Polski Medal Wdzięczności nadawany przez Lazarus Hilfswerk (zob. niżej, Insygnia). Wśród odznaczonych znaleźli się m.in. Jan Paweł II, prezydent Lech Wałęsa i Walter Scheel - prezydent Niemiec. Następnie zakonna prowincja austriacka (obediencji paryskiej) wniosła olbrzymi wkład w budowę pierwszego w Polsce hospicjum (w Nowej Hucie). Hospicjum na cześć zakonu otrzymało nazwę Świętego Łazarza.

W 1994 powołano Wielki Przeorat Polski obediencji paryskiej, na czele z wielkim przeorem dr Janem Deszczem, GCLJ, zaś w roku 1999 Komandorię Polską obediencji maltańskiej, na czele z komandorem Krzysztofem Konstantym Radziwiłłem, GCLJ-J.

Rodzime Stowarzyszenie św. Łazarza zostało założone w 1999 i działa w strukturze międzynarodowego wolontariatu Świętego Łazarza współpracując z siostrzanymi organizacjami z Europy, USA i Kanady.

[edytuj] Symbole zakonu

• Krzyż

Znakiem rozpoznawczym szpitalników i rycerzy św. Łazarza stał się zielony krzyż, noszony na habitach i rycerskich płaszczach, a dziś na ratowniczych uniformach, rycerskich płaszczach oraz na lewej piersi przez rycerzy i damy stanu szlacheckiego (po sprawiedliwości lub z prawa). Do XVI w. był to krzyż grecki, później krzyż ośmiorożny wzoru maltańskiego.

Od samego początku w herbie zakonu znajduje się zielony krzyż łaciński umieszczany na srebrnym (alternatywnie białym tle), a na fladze i chorągwiach zielony zwykły krzyż prosty na białym tle.

• Zieleń

Przyjęcie przez lazarytów zielonego koloru jako własnego znaku rozpoznawalnego nastąpiło w czasach krucjat (XII w.), kiedy to krzyżowcy naszywali na przednią część ubioru lub z lewej strony płaszcza krzyże. Z początku każda nacja rezerwowała sobie własny kolor np.: Francuzi - czerwony, Niemcy - czarny, Anglicy - niebieski. Także zakony rycerskie dla wzajemnego siebie rozróżnienia przyjmowały własny charakterystyczny kolor, umieszczany z czasem także w formie krzyża na chorągwiach bitewnych. Według różnych legend lazaryci wybrali zieleń albo z powodu szacunku do wroga - armi muzułmańskiej, której symbolem była właśnie zieleń, lub z powodu objawienia doznanego przez trędowatego króla Jerozolimy Baldwina IV, w którym Chrystus nakazywał lazarytom przyjęcie zieleni jako znaku ich posłannictwa i poświęcenia.

[edytuj] Strój zakonny

[edytuj] Insygnia zakonne

[edytuj] Historyczne

Do końca XV w. rycerze św. Łazarza nosili na habitach zwieszane z szyi (na tasiemkach lub łańcuchach) zwykłe metalowe krzyże, świadczące o ich duchownym stanie. Takie pierwotne insygnia możemy znaleźć na nagrobnych wizerunkach lazarytów pochowanych w normandzkiej komandori Św. Antoniego de Grattemont.

Na początku XVI w. krzyże zwieszane z szyi zaczęły być emaliowane na kolor zielony, symbolizujący posługę lazarytów.

Za czasów wielkiego mistrza Jana de Levis (1557-1564) zaprojektowano nowy wzór insygniów św. Łazarza. Jako, że lazaryci na mocy podpisanego układu stali się częścią joannitów, (i nosili dwie oznaki zakonne, prosty zielony krzyż lazarytów oraz biały ośmiorożny krzyż joannitów) zadecydowano o złożeniu jednego krzyża w drugim. Tak powstał nowy emblemat rycerzy św. Łazarza, którym stał się krzyż metalowy biało emaliowany, wewnątrz którego znajdował się krzyż zielony. Lazaryci w efekcie zaadoptowali cienką białą bordiurę (joannitów) dookoła zielonego ośmiorożnego krzyża. (Na znak tradycji i wdzięczności za opiekę Zakonu Maltańskiego nad lazarytami w tamtych trudnych czasach po dziś dzień w odznace orderowej zachowana jest cienka biała bordiura.) W 1572 książę Filibert Emanuel Sabaudzki, nowy zwierzchnik rycerzy św. Łazarza z Kapui na znak usamodzielnienia się od joannitów zrezygnował z używania bordiury w zakonnych znakach.

W 1608 doszło do połączenia na stanowisku wielkich mistrzów zakonów św. Łazarza i Najświętszej Marii Panny z Góry Karmel. Właściwymi insygniami połączonych zakonów stały się ordery, które składały się z krzyża ośmiorożnego, z jednej strony zielono emaliowanego, w środku którego znajdowała się okrągła tarcza z przedstawieniem wskrzeszenia Łazarza. Na drugiej zaś stronie z krzyża purpurowego z wizerunkiem Najświętszej Marii Panny. Pomiędzy skrzydłami krzyża znajdowały się złote lilie. Osiem końców krzyża obsadzone było złotymi kulkami. Komandorowie nosili ten krzyż na szerokiej wstędze zwieszanej z szyi. Kawalerowie na piersi, przy dziurce od guzika. Krzyż połączonych zakonów noszono na wstęgach purpurowych, aż do 1778, kiedy to rozdzielono insygnia obu zakonów. Krzyż większy symbolizujący tradycję św. Łazarza noszono na zielonej wstędze, a mały krzyż z wizerunkiem Najświętszej Marii Panny przy dziurce od guzika na wstążce purpurowej (tzw. krzyż Nowicjatu, przyznawany absolwentom zakonnej Akademii Wojskowej). Od 1830 po zniesieniu unii personalnej z zakonem NMP z Góry Karmel insygniami lazarytów stał się emaliowany zielony krzyż z białą bordiurą, w środku którego znajdowała się okrągła tarcza z wizerunkiem wskrzeszenia Łazarza. Na rewersie emaliowanym w te same barwy znajdowało się wyobrażenie Najświętszej Marii Panny. Między ramionami krzyża znajdowały się złote lilie. Krzyż zawieszano na wstędze koloru zielonego.

[edytuj] Obecne

• Krzyż zakonników

Właściwymi insygniami zakonu są odznaki umieszczone na zawieszce w kształcie trofeum składającego się ze zbroi rycerskiej z nałożonym białym krzyżem łacińskim i chorągwiami, noszone na zielonej wstędze, wielkości uzależnionej od przyznanej rangi. Order składa się w awersie ze złotego zielono emaliowanego z białą bordiurą krzyża ośmiorożnego, pośrodku którego na owalnej tarczy znajduje się przedstawienie wstającego z grobu św. Łazarza, z napisem ATAVIS ET ARMIS. Między ramionami krzyża znajdują się złote inicjały SLJ (S. Lazarus de Jerusalem). Również emaliowany rewers posiada jako medalion środkowy owalny medal z podobizną NMP z Góry Karmel. Kawalerowie i damy otrzymują także przypinaną do piersi złotą promienistą gwiazdę zakonną, na której umieszczony jest krzyż orderowy. Krzyż komandorów zwyczajnych, oficerów i członków zwykłych jest pozbawiony inicjałów między ramionami. Komandorowie zwyczajni otrzymują gwiazdę srebrną, bez inicjałów między ramionami krzyża. Rycerze i damy po sprawiedliwości (należący do szlachty) noszą oprócz tego na lewej piersi prosty zielony krzyż orderowy. Gwiazda rycerzy (tylko w obediencji maltańskiej) oraz komandorów (obie obediencje) jest noszona na prawej piersi. Wielki Krzyż jest noszony na zielonej wstędze z prawego ramienia na lewy bok, gwiazda na lewej piersi. Odznaczenia damskie są na ogół noszone na damskiej kokardzie powyżej lewej piersi.

Produkowany w Czechach do 1939 oraz w latach 1945 - 1947 i w Polsce od 1978 (dla Przeoratów Czech, Polski i Szwecji obediencji paryskiej) krzyż zakonny posiada zamiast prostych inicjałów stylizowane w kształcie liści lipowych litery SLJ między ramionami. Rewers jest w tym modelu w niektórych wykonaniach nieemaliowany i posiada medalion NMP z Góry Carmel.

• Kollana

Wielki łańcuch (kollana) orderu, noszony na ogół tylko przez wielkich przeorów i inne osobistości pełniące wysokie funkcje zakonne (jest najwyższym odznaczeniem zakonu), składa się z ogniw trzech rodzajów: zielonych krzyży zakonnych, otoczonych dewizą "Atavis et armis" na białym tle, białych tarcz z zielonym łacińskim krzyżem oraz złotych medalionów z herbem zakonu.

• Insygnia oficjałów (obediencja paryska)
  • Krzyż Rycerski (fr. Croix de Chevalerie), zależnie od pełnionej funkcji złoty lub srebrny krzyż maltański z podobizną św. króla Ludwika IX, noszony na agrafie na lewej piersi;
  • Krzyż Wielkich Przeorów - noszony na szyi w czasie pełnienia urzędu prosty zielony krzyż zakonny (Krzyż Szlachecki] na złotym łańcuchu;
  • Laska Wielkich Przeorów - laseczka z kości słoniowej, przyozdobiona prostym zielonym krzyżem zakonnym. Przeorowie mają prawo ją nosić na terenie własnej jurysdykcji. Przysługuje także wszystkim wysokim oficjałom Rządu Zakonnego.

• Insygnia oficjałów (obediencja maltańska)
  • Łańcuch oficjałów - składa się z orderowego wielkiego krzyża zakonu, zawieszonego na złotym łańcuchu, z dodatkowymi dwoma kwadratowymi ogniwami z wizerunkami krzyża św. Łazarza i dwoma z inicjałami zakonu SLJ. noszony na szyi w czasie pełnienia urzędu przez członków Rady Najwyższej i Rządu Zakonnego, Wielkich Sekretarzy, zwierzchników jurysdykcji (przeorów, baliwów, komandorów, itp.) oraz krajowych kanclerzy.
• Krzyż Honoru i Zasługi (obediencja paryska)

Ustanowiony w 1980 przez Wielkiego Mistrza ks. de Brissaca krzyż honoru i zasługi posiada pięć stopni według schematu Legii Honorowej. Insygnia są identyczne z oznaką orderową (bez inicjałów między ramionami), ale zamiast białej bordiury posiadają czarną. Zawieszką jest emaliowany na zielono i czarno wieniec laurowy otaczający splecione litery SL. Krzyż noszony jest na zielonej wstążce z czarnym i białym obustronnym paskiem. Posiadacze nie są członkami Zakonu, ale członek może otrzymać to odznaczenie za wybitne zasługi.

• Krzyż Zasługi (obediencja maltańska)

Posiada trzy stopnie (złoty, srebrny, brązowy). Krzyż złożony jest ze złotego zielono emaliowanego krzyża ośmiorożnego, pośrodku którego na jasno zielono-niebieskiej owalnej tarczy znajdują się złote inicjały "SLJ". Noszony jest na składanej w trójkąt czerwonej wstążce z zielonymi obustronnymi paskami. Krzyż zasługi obediencji maltańskiej jest nadawany tylko członkom zakonu za wybitne zasługi.

• Oznaka Braci i Sióstr zakonnych (obediencja paryska)

Pięcioklasowa oznaka tej kategorii członków (osób wiary niechrześcijańskiej, fr. Compagnons de Saint-Lazare, niem. Gefährten des Lazarusordens) to złota pięcioramienna gwiazda z medalionem orderu (Wskrzeszeniem św. Łazarza) pośrodku, noszona na zielonej wstędze z amarantowym paskiem po obu bokach.

• Medal im. Sługi Bożego Karola z Domu Austriackiego (W. Przeorat Austrii, obediencja paryska)

Ustanowiony 17 sierpnia 1978 w dzień urodzin cesarza Karola I (potocznie zwany Karlmedaille) przez ówczesnego Wielkiego Przeora Austrii aks. Leopolda Habsburga (tytularnego W. Księcia Toskanii) trzystopniowy (złoty, srebrny i brązowy) medal za zasługi dla tej prowincji zakonu ma na awersie popiersie ostatniego cesarza Austrii i króla Węgier bł. Karola I zwróconego na lewo (identyczne z popiersiem cesarza na dawnym austriackim odznaczeniu Signum Laudis), otoczone napisem Carolus I de Domo Austr. Serv. Dei Rex Hierosol. Exempl.Virt.O.S.L.J (Karol I z Domu Austriackiego Sługa Boży Król Jerozolimy Przykład Cnót dla O.S.L.J), zaś na rewersie herb Leopolda Toskańskiego jako W. Przeora otoczony napisem Ordo Equestr. St.Lazari Magn.Prior Austriae MCMLXXVIII (Zakon Rycerski Św. Łazarza Wielki Przeorat Austrii 1978). Zawieszony jest na koronie królewskiej. Wstążeczka jest zielona z czerwono-biało-czerwonym obustronnym paskiem.

• Pierścień honorowy Constantiae Equestri (obediencja paryska)

Pierścień został ustanowiony 10 lutego 1972 przez ówczesnego zwierzchnika zakonu (Chef Suprême de l'Ordre) księcia de Cossé-Brissac jako nagroda "dla wybitnych osobistości wyznania chrześcijańskiego, które dzięki swej szczególnej pozycji społecznej i wzorowym życiu w służbie wiary chrześcijańskiej, pielęgnacji tradycji i miłości dla bliźnich dają swym współczesnym przykład cnót rycerskich".
Pierścień otrzymali 10 marca 1972 przebywający na wygnaniu w Wiedniu prymas węgierski kardynał József Mindszenty i na swe 60 urodziny 12 listopada 1972 arcyksiążę Otto von Habsburg. Pod koniec życia zgodził się go przyjąć ksiądz kardynał Stefan Wyszyński, lecz do przekazania nie doszło poprzez chorobę a następnie śmierć prymasa Polski.

• Krzyż Donatów (obediencja maltańska i paryska)

Trzyklasowy. Insygnia Donatów składają się z krzyża św. Łazarza, którego tylko trzy ramiona (boczne i dolne) emaliowane są zielono. Donaci 2. Klasy zawieszają krzyż na zawieszce w kształcie trofeum składającego się ze zbroi rycerskiej z nałożonym zielonym krzyżem św. Łazarza, chorągwiami i panopliami. Donaci 1. Klasy zawieszają krzyż na zawieszce w kształcie korony wschodniej, zwieńczonej krzyżem św. Łazarza. Nagrodzenie tytułem i krzyżem Donata mają prawo nosić zakonne kulle (płaszcze zakonne). Wstążeczka jest purpurowa z zielonym paskiem przez środek i żółtym paskiem obustronnie po brzegu.

• Medal Zasługi (obediencja paryska i maltańska)

Odnowiony przez wielkiego mistrza ks. Franciszka III Burbona Sewilskiego medal pochodzący z XVII wieku. Nadawany członkom zakonu za wybitne zasługi. Na medalu znajduje się wizerunek jeźdźca św. Łazarza w pełnej zbroi z uniesionym mieczem. W koło napis: ORDO*MILIT*S**LAZARI* HIROSOL*RESTITUTUS. W części dolnej napis: RESE*ASSERTORO*ET*SYMNO*DUCE* MDCLXXII. Trzystopniowy (złoty, srebrny i brązowy).

Wstążeczka jest zielona z czerwonym paskiem przez środek, oraz cienkim czerwono-złotym, czerwono-srebrnym, lub czerwono-brązowym obustronnym paskiem (w zależności od stopnia).

• Medal Krzyżowca (obediencja maltańska) – zwany tradycyjnie Muszlą Pielgrzymią (P.S.L.J.)

Jest nadawany członkom zakonu i osobom stowarzyszonym z zakonem po odbyciu pielgrzymki do Ziemi Świętej. Pielgrzymka musi być zorganizowana przez instytucje kościelne i musi odwiedzić Jerozolimę, Betanię i Betlejem. Nagrodzeni mają prawo nosić wizerunek muszli pielgrzymiej na kullach (płaszczach rycerskich) po środku naszytego zielonego krzyża. Wstążeczka jest bordowa z żółtym szerszym paskiem, po którego bokach umieszczony są paski cienkie zielone.

• Polski Medal Wdzięczności (obediencja maltańska)

Ustanowiony w 1984 przez Wielkiego Mistrza ks. Franciszka III Burbona Sewilskiego. Był przyznawany przez niemiecki Lazarus Hilfswerk (zakonna organizacja pomocy humanitarnej) za zasługi w pomocy dla Polski w latach osiemdziesiątych. Wśród odznaczonych znaleźli się m.in. Jan Paweł II, prezydent Lech Wałęsa i Walter Scheel - prezydent Niemiec. Na srebrnym medalu znajduje się umieszczony nad herbem zakonu św. Łazarza - zza którego wystają sztandary z herbami Polski i Niemiec - wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej Królowej Polski. W górze po otoku napis: "DANK FÜR POLENHILFE" Wstążeczka jest zielona z biało-czerwonym (kolorem polskiej flagi) obustronnym paskiem.

• Odznaka za Służbę w Zakonie (ang. Meritorious Service Decoration) (obediencja maltańska)

Ustanowiona w lipcu 1984 przez Wielkiego Mistrza ks. Franciszka III Burbona Sewilskiego dla członków zakonu,

którzy ukończyli 20 lat pracowitej służby w zakonie. Składa się z ośmiorożnego krzyża zielono emaliowanego, zwieńczonego koroną, położonego na wieńcu ze złotych liści laurowych. W środku krzyża znajduje się gotycka tarcza herbowa zakonu z zielonym krzyżem prostym na białym tle.

• Polski Krzyż Honorowy (fr. Croix Polonaise d'Honneur) (obediencja paryska)

Został ustanowiony w 1982 przez ówczesną Delegaturę Polską Zakonu jako nagroda za pomoc dla ludności polskiej w czasie stanu wojennego. Oznaką był emaliowany na zielono krzyż maltański z nałożonym nań na awersie złotym orłem polskim mod. 1918, z dekoracją wojenną (karabinie skrzyżowanym z szablą) między ramionami. Rewers był nieemaliowany z miejscem na wygrawerowanie nazwiska odznaczonego. Zawieszką był czarno-zielony wieniec laurowy otaczający splecione litery SL. Noszony był na zielonej wstążce Zakonu. Krzyż nadany został poprzez trudności administracyjne tylko w jednym egzemplarzu, który otrzymał ówczesny Generalny Wizytator Zakonu obediencji francuskiej i przeor prowincji austriackiej Baron Edmund von Hammer.

[edytuj] Rangi i kategorie w zakonie

[edytuj] Rangi zakonne (stopnie wojskowe)

• Członek Zakonu (Brat, Siostra), MLJ - (mężczyźni i kobiety) - łac. Sodalis (Frater, Soror)
• Oficer, OLJ - (mężczyźni i kobiety) - łac. Frater Officialis, Soror Officialis
• Komandor, CLJ - (mężczyźni i kobiety) - łac. Frater Commendator, Soror Commendatrix

- stopnie rycerskie (kawalerskie):

• Rycerz, lub Kawaler, KLJ - łac. Eques
• Rycerz Komandor, lub Kawaler Krzyża Komandorskiego, KCLJ - łac. Eques Commendator
• Rycerz Wielkiego Krzyża, lub Wielki Krzyżak, GCLJ - łac. Eques Magnae Crucis

- stopnie damskie:

• Dama, DLJ - łac. Dominae
• Dama Komandor, lub Dama Krzyża Komandorskiego, DCLJ - łac. Dominae Commendatrix
• Dama Wielkiego Krzyża, DGCLJ - łac. Dominae Magnae Crucis

- stopnie kapelanów:

• Kapelan Asystent, lub Asystent Kościelny, AChLJ - łac. Cappellanus Assistentes
• Kapelan, ChLJ - łac. Cappellanus
• Starszy Kapelan, ChLJ - łac. Cappellanus Maior
• Kapelan Konwentualny Wielkiego Krzyża, czyli Prałat, EGCLJ - łac. Cappellanus Conventualis Magnae Crucis, lub Praelatus Magnae Crucis

[edytuj] Kategorie członkostwa

Istnieją dwie główne kategorie przyjęć w zależności od kwalifikacji szlacheckich: "po sprawiedliwości" oraz "z łaski mistrzowskiej". Kawalerowie i damy przyjmowani w kategorii "po sprawiedliwości" muszą udowodnić pochodzenie szlacheckie po mieczu od minimum czterech pokoleń wstecz. Niemniej wszystkim przysługuje równe prawo do sprawowania funkcji zakonnych.

W zakonie istnieje też kategoria członków "Towarzystwa Zasługi" i "Towarzystwa Donatów", osób, od których nie są wymagane śluby zakonne, a w ten sposób są nagradzani za swe działania w charytatywnych pracach zakonu. W obediencji francuskiej istnieje także kategoria "Braci i sióstr Lazarytów"", osób wiary niechrześcijańskiej (zob. wyżej, Insygnia).

[edytuj] Patroni

• św. Łazarz
• św. Bazyli
• św. Jan Jałmużnik
• św. Jerzy
• bł. Gerard
• bł. Rajmund
• św. Ludwik IX
• św. Elżbieta Węgierska

[edytuj] Fałszywe "zakony" św. Łazarza

Od początku wieku XX zaczęły się pojawiać imitacje zakonu św. Łazarza (podobnie jak imitacje zakonu św. Jana, których jest ok. 20). Działają nielegalnie „nadając” tytuły „kawalerów” i „dam” św. Łazarza). Oto niektóre z nich:

• Zakon Rycerzy i Szpitalników św. Łazarza z Jerozolimy i Najświętszej Marii Panny – założony w (?) 1910 w Belgii przez Jakuba Mosera – zanikł w 1928
• Autonomiczny Wielki Przeorat Ukrainy-Ruteni Zakonu św. Łazarza- założony w latach 80. przez Aleksandra Brimayera i prawosławnego biskupa Michała
• Niezależna Komandoria Berlina Ostleiben Zakonu św. Łazarza – założona w latach 80. przez księcia Waldeck zu Pyrmont.
• Zjednoczone Wielkie Przeoraty Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy – założone w 1995 przez Jana Dudleya von Sydow
• Zakon Zmartwychwstania św. Łazarza - Ordre de la Résurrection de Saint-Lazare - założony w Kanadzie
• Panoński Suwerenny Rycerski i Szpitalny Zakon św. Łazarza z Jerozolimy, PANNSOV - założony w 2004 przez dr Allana Inovius'a na Węgrzech

[edytuj] Bibliografia

• Belloy, Pierre de, De l'origine et institution des divers ordres de chevalerie tant ecclésiastiques que prophanes, Paris, 1604, 2 edycja Toulouse 1622
• Gautier de Sibert, History of The Military and Hospitaller Order of Saint Lazarus of Jerusalem, Paris, 1772
• Cibrario, Luigi, Précis historique des Ordres religieux et militaires de S. Lazare et de S. Maurice avant et après leur réunion, Lion, 1860
• Bertrand de la Grassiére, Paul, L'Ordre militaire et hospitalier de Saint-Lazare de Jérusalem. Son histoire - son action, Paryż, 1960
• Feigl, Erich, Der Militärische und Hospitalische Orden des Hl. Lazarus von Jerusalem, Memento, Wien 1975
• Creutz, Lorentz friherre, Lazarusorden, Malmö 1977
• Algrant y Cañete, James J. / Beaugourdon, Jean de St. Vincent de, Armorial of the Military and Hospitaller Order of St. Lazarus of Jerusalem, Delft, 1983
• Coutant de Saisseval, Guy, Les Chevaliers et Hospitaliers de Saint Lazare de Jérusalem de 1789 à 1930, Paryż 1984
• Bundesministerium für Landesverteidigung, Orden und Ehrenzeichen der Republik Österreich (ab 1945) sowie weitere inländische Auszeichnungen, die zur Uniform des österreichischen Bundesheeres getragen werden dürfen, Wiedeń, 1985 ff., część XI/4
• Morris of Balgonie, Stuart H., Ygr., The Insignia and Decorations of the Military and Hospitaller Order of Saint Lazarus of Jerusalem, Perthshire, 1986
• Mericka, Vaclav, Das Buch der Orden und Auszeichnungen, Hanau, 2. edycja 1990, str. 18 i 242
• Nimmergut, Jörg, Orden Europas, Monachium, 1981, str. 11; 2. edycja 1991, str. 11
• Bander van Duren, Peter, Orders of Knighthood and of Merit-The Pontifical, Religious and Secularised Catholic-founded Orders and their relationship to the Apostolic See, Buckinghamshire, 1995, str. 495 - 513, XLV - XLVII
• Montilla Zavalía, Félix Alberto, Las Órdenes de Caballería y las Órdenes Honoríficas Católicas en la actualidad (Una visión histórico-jurídica y política) wstęp Dr Isidoro J. Ruiz Moreno, Namiestnika Jurysdykcji Argentyńskiej Zakonu Bożego Grobu, Editorial Dunken, Buenos Aires, 2001, str. 16
• M. Ellul, The Green Eight Pointed Cross, 2004

[edytuj] Zobacz też

• wielcy mistrzowie Zakonu Rycerzy św. Łazarza
• Połączone Zakony Rycerski i Szpitalny św. Łazarza z Jerozolimy i Królewski Najświętszej Marii Panny z Góry Karmel
• Zakon św. Maurycego
• Zakon Świętych Maurycego i Łazarza
• lazarium
• leprozorium
• Kościół św. Łazarza we Wrocławiu
• leprozorium św. Łazarza w Poznaniu

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy