Herb
Z Wikipedii
Herb (nazwa przyjęta z nm. Erbe) – znak rozpoznawczo-bojowy, wywodzący się z symboliki heroicznej lub znaków własnościowych, od XII w. ustalany według ścisłych reguł heraldycznych, pełniący funkcję wyróżnika osoby stanu rycerskiego, później szlacheckiego, także rodziny, rodu, organizacji kościelnej, mieszczańskiej bądź cechu rzemieślniczego, korporacji.
Spis treści |
[edytuj] Opis herbu
Opis herbu, czyli blazonowanie, powinien być krótki i jednoznaczny. Język powinien być na tyle zrozumiały, aby korzystając z opisu można było herb narysować. Zgodnie z historią herb opisuje się od strony rycerza trzymającego tarczę, tzn. prawa strona tarczy to na rysunku strona lewa.
[edytuj] Historia powstania herbów
Zwyczaj stosowania herbów ukształtował się w średniowieczu i swój rodowód posiada w bojowym taktycznym zespole rycerskim, jaki stanowiła chorągiew, czyli oddział wojskowy stanowiący podstawową jednostkę podczas prowadzenia bitew. Gdy na polu walki pojawiła się ciężka jazda, zbroje były do siebie podobne, a hełmy zakrywały głowę i twarz, rozpoznanie poszczególnych rycerzy stawało się niemal niemożliwe. Łatwy do rozpoznania rysunek dawał możliwość identyfikacji, stąd też jednostka ta skupiała i rozpoznawała się po proporcu, odpowiednio barwionym i opatrzonym znakiem bojowym. Właśnie ów znak przechodził na różne części uzbrojenia rycerskiego, przede wszystkim na hełm i tarczę, skąd pochodzą dawne określenia: arma, insignia lub clenodium.
Dowódcami chorągwi byli świeccy książęta lub duchowni. Znak bojowo-rozpoznawczy zaczął więc z czasem rozszerzać swoje znaczenie również jako symbol dowódcy i jego włości. Zaczęto więc używać go nie tylko na częściach uzbrojenia. Rolę herbu ugruntowały jednak dopiero zmiany w ustroju lennym. Rozdrobnienie feudalne zwiększyło liczbę chorągwi, a co za tym idzie liczbę znaków. Rycerstwo natomiast związane lennie z suwerenem musiało posługiwać się znakiem swego pana. Stąd w XIII w. herb staje się znakiem przynależności do danej ziemi i pana, a nie indywidualnym atrybutem.
Prawo heraldyczne tworzyło się między XIII a XV w. W tym okresie herb stał się oznaką przynależności do stanu szlacheckiego i zaczął zyskiwać elementy mające na celu odróżnienie od ich suwerenów. Oprócz terytoriów lennych, herbów zaczynają używać: miasta (wprowadzając znaki swoich panów do elementów architektonicznych), korporacje kościelne, cechy rzemieślnicze (z racji wejścia do rad miejskich).
W XIII i XIV w. dokonuje się rozłam między herbem, a terytorium. Wynika to z faktu, że król nadaje herby osobom, które nie mają żadnego zwierzchnictwa lennego. Od połowy XIV w. pojawia się nobilitacja, która daje zgodną z prawem możliwość zarobkowania władcy poprzez zatwierdzanie nowych herbów. W niektórych krajach o silnym stanie mieszczańskim (Niemcy, Włochy, Szwajcaria) herby były powszechnie używane przez patrycjat - często wraz z nobilitacją, a także bogatsze mieszczaństwo niemające szlachectwa. Średnie warstwy mieszczaństwa powszechniej użwały gmerków, często jednak komponowanych na wzór herbów, z użyciem tarczy, hełmu i labrów. Herby były sporadycznie używane także przez rodziny chłopskie - m.in. w Szwajcarii i na Pomorzu.
[edytuj] Historia herbów w Polsce
Do Polski herby przybyły w XIII w. z Zachodu, przez Czechy i Śląsk. U swoich korzeni czerpały właściwości z wzorca zachodniego, choć nigdy nie porzucono wpływów kultury ojczystej. Można to zauważyć chociażby w sztuce blazonowania, czyli opisywania herbu wedle ustalonych reguł. Posługiwano się oczywiście określeniami z języka francuskiego, lecz nadal pozostały określenia: wręby, krzywaśń, łękawica, krzyż (może być zaćwieczony), księżyce (mogą do siebie zwracać się barkami), itp.
Herby miejskie w Polsce powstawały z inicjatywy rady miejskiej lub wójta, następnie z tzw. przywilejów herbowych nadawanych miastom przez władców. W XV w. zaczęto się posługiwać spolszczonym czeskim słowem erb (pochodzącym z niemieckiego Erbe, czyli dziedzictwo). Po upadku Rzeczypospolitej zaborcy usuwali herby, zastępując je godłem państwowym. W okresie międzywojennym herbami miejskimi zajęło się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wraz z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Do 1939 r. zatwierdzono 104 herby miast. Po II wojnie herbami nikt się prawnie nie zajmował. Dopiero w 1978 r. uchwalono ustawę o odznakach i mundurach, która zezwalała na ustanawianie herbów miejskich i wojewódzkich. Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym przyznała prawo do posiadania herbu wszystkim gminom, upoważniając radę gminy do jego ustalenia. Zabrakło w niej jednak jakichkolwiek przepisów wykonawczych, dlatego w polskiej heraldyce terytorialnej przez pewien czas panowała całkowita dowolność. Obecnie nad prawidłowym kształtem herbu i innych symboli i insygniów gminnych czuwa Komisja Heraldyczna przy ministrze spraw wewnętrznych i administracji.
Historycznie obok największej liczebnie grupy herbów rycerskich (szlacheckich) wykształciły się również:
[edytuj] Układ, kompozycja i kolorystyka herbu
Od najdawniejszych czasów stałe elementy herbu to:
- tarcza herbowa, zawierająca godło
- hełm heraldyczny z klejnotem (od około XIV w.)
W późniejszym okresie do polskiego herbu na stałe weszła korona herbowa.
Herb może również zawierać:
- labry (wykształcone na podobieństwo liści akantu z chust okrywających hełmy)
- trzymacze (bestie, zwierzęta lub anioły, wprowadzone dopiero pod koniec XVIII w.)
- ordery herbowe (nadawane ad personam czyli za osobiste zasługi, nie mogły być dziedziczone)
- dewizy herbowe (musiały być nadawane oddzielnym dyplomem)
- oznaki godności
- panoplia
- postument heraldyczny
Tarcza herbowa zawiera rysunek nazywany godłem herbowym. Może ono być prostym podziałem tarczy na pola lub składać się z różnych kombinacji następujących elementów:
- figura zaszczytna (inaczej zwana figurą heraldyczną)
- figura uszczerbiona (to figura zaszczytna "luzem" czyli niedotykająca krawędzi tarczy)
- krzyż heraldyczny
Ściśle określone kolory (i ich czarno-białe wzorzyste odpowiedniki zwane szrafirunkiem) oraz futra (gronostaje i popielice) określa się mianem tynktur.
W heraldyce innych krajów spotyka się również:
- zawój (dwukolorowa skręcona materia zamiast korony)
- czapki napoleońskie
- płaszcz (przysługujący pierwotnie panującym, książętom, później niekiedy nadawany hrabiom)
[edytuj] Bibliografia
- Alfred Znamierowski "Insygnia, symbole i herby polskie", Warszawa 2003
- Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski "Herby szlachty polskiej", Warszawa 1990
[edytuj] Zobacz też
| Heraldyka | ||
 |
Herby: szlachecki • mieszczański • państwowy • miejski • korporacji |
|
