Spoorwegstation
Een spoorwegstation of kortweg station is een plaats waar treinen stoppen en de reizigers kunnen in-, uit- en overstappen en/of goederen kunnen worden verladen. De vakterm voor dit stoppen is 'stationnement', ter onderscheiding van het stoppen voor een sein of op een rangeerterrein. In de spoorwereld wordt onderscheid gemaakt tussen stations en haltes. Stations hebben bediende seinen en wissels; haltes hebben dat niet.
Stationsgebouwen in Nederland worden beheerd door NS Stations BV, een bedrijfsonderdeel van NS. Ook stations aan andere spoorlijnen waar geen treinen van NS Reizigers komen, worden door NS Stations beheerd.
[bewerk] Geschiedenis van het station
Nadat George Stephenson als eerste een bruikbare locomotief had gebouwd, kwamen er al snel spoorlijnen. Het vervoer op spoorstaven was al ouder: in de 17e en 18e eeuw kende men aanvankelijk houten en later ijzeren spoorstaven, toegepast bij verscheidene mijnen en waarover wagens reden met paarden als trekkracht. Met het verschijnen van stoomlocomotieven werd personenvervoer mogelijk. Al snel werden net zoals bij diligences en postkoetsen reeds gebruikelijk was ook stations gebouwd, waar men kon op- en afstappen. Door het toegenomen goederenvervoer per spoor kwamen er ook meerdere laad- en losplaatsen bij en nam de industrie een grote vlucht.
De eerste stations van Nederland zijn gebouwd in 1839 in Amsterdam en Haarlem. Het oudste nog bestaande stationsgebouw van de wereld staat in België, met name te Melle gebouwd in 1837, het oudste nog bestaande station in Nederland staat in Valkenburg en is gebouwd in 1853.
[bewerk] Namen van stations
De naam van een station wordt bepaald door de plaats(en) die de spoorwegmaatschappij met dat station wil ontsluiten. Hierdoor komt het voor dat een station een andere naam heeft dan de (kleine) plaats waar het ligt (station Venraij te Oostrum) of dat een station twee namen heeft met daartussen een gelijkteken (station Gilze=Rijen te Rijen).
De langste stationsnaam ter wereld is Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysiliogogogoch, een station in Wales in de plaatselijke taal Welsh. In België is Antwerpen-Noorderdokken de langste stationsnaam. Het Nederlandse Leeuwarden Camminghaburen is echter nog langer, evenals Den Haag Laan van Nieuw Oost-Indië. Deze laatste wordt echter in de dienstregeling en op de bebording afgekort tot Den Haag Laan van NOI.
De kortste stationsnaam is mogelijk een 1-letternaam. In de Benelux is het Belgische station Sy de kortste stationsnaam. In Nederland is Oss de kortste stationsnaam.
[bewerk] Centraal
In Nederland hebben vijf steden een Centraal Station: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Leiden. Daarnaast zijn er acht stations met de aanduiding Centrum, en nog een met Centrum West. Voor mei 2000 werd een Centraal Station aangeduid met CS (bijv. Amsterdam CS). In België kent men Antwerpen-Centraal, Brussel-Centraal en Verviers-Central (altijd met een streepje ertussen).
[bewerk] Stationsgebouw
In spreektaal bedoelt men met het woord "station" vaak alleen het stationsgebouw, en dus niet de overige infrastuctuur (sporen, seinen, seingeversposten, wissels, goederenloodsen enz). Een stationsgebouw is een gebouw dat speciaal bedoeld is voor het bedienen van treinreizigers. In het stationsgebouw bevinden zich vaak loketten en kaartautomaten van de spoorwegmaatschappij, een wachtruimte, restaurant, bloemist of boekhandel.
[bewerk] Stationsarchitectuur
In Nederland en ook daarbuiten heeft de architectuur van de stations altijd grote aandacht gekregen. De stations zijn soms dan ook ware paleizen. Ook tegenwoordig wordt veel aandacht aan de vormgeving van stations besteed. Een voorbeeld is het moderne station te Leiden. Ook in België zijn er veel bekende stations. Waarschijnlijk het bekendste is Antwerpen-Centraal, vooral vanwege haar eclectische architectuur. Zeer grote stations worden vaak "spoorwegkathedralen" genoemd. Opgemerkt wordt dat grote stations, met kathedralen, tot de komst van de moderne hoogbouw ook meestal de grootste bouwwerken in steden waren.
[bewerk] Geschiedenis
De eerste stationsgebouwen waren eenvoudige gebouwtjes: de vervoersstromen waren aanvankelijk bescheiden. Met de toename van de populariteit van het railvervoer namen stations niet alleen in omvang toe, maar werd de architectuur ervan ook een zelfstandig onderwerp. Voor de vormgeving werd aansluiting gezocht bij stromingen die voor publieke gebouwen in de betreffende periode gebruikelijk waren, zoals het neoclassicisme. In veel gevallen werd hier vrijelijk op gevarieerd.
Met name in Europese hoofdsteden, waar diverse spoorwegmaatschappijen hun belangrijkste stations hadden, werden stations gebouwd waarmee de betreffende maatschappij door omvang, vormgeving en detaillering een solide aanzien trachtte te verwerven: het station fungeerde als "visitekaartje" van de spoorwegmaatschappij. Voor het stationsgebouw zelf werden meestal traditionele bouwmethoden gebruikt, doch de overkappingen (de "train hall") waren soms staaltjes van bouwkundige techniek. (Het was gebruikelijk dat het gebouw het "domein" van een architect was, terwijl de overkapping aan een ingenieur werd overgelaten.)
[bewerk] Spoorwegkathedralen: grote stations uit de negentiende eeuw
Aanvankelijk werden het stationsgebouw en de overkapping architectonisch van elkaar gescheiden behandeld. Het stationsgebouw fungeerde als "blikvanger", waar de overkapping achter verscholen ging. De functie van een station als "exponent" van het moderne railvervoer werd als het ware "gecompenseerd" door het teruggrijpen op klassieke "machtsarchitectuur. Deze functie werd soms tot op het voorplein voortgezet: het (vorige) station Euston in Londen had een Dorische toegangspoort die later een zodanige hindernis bleek te vormen voor het verkeer dat bij de bouw van het nieuwe station in de jaren '60 van de twintigste eeuw tot sloop van het negentiende-eeuwse station werd besloten.
Het "camoufleren" van een grote overkapping leidde tot grote bouwvolumes, die onder meer werden gebruikt voor stationshotels en kantoorruimte voor de betreffende spoorwegmaatschappij. (In die tijd was er vaak sprake van een veelheid aan spoorwegmaatschappijen, die ieder een aparte lijn expoiteerden, meestal vanuit de hoofdstad van het betreffende land.)
Geleidelijk werd de overkapping meer zichtbaar in het vooraanzicht van het stationsgebouw zelf: de (meestal) halfronde vorm van de overkapping(en) was van de buitenzijde af te zien. Dit werd gecombineerd met een vaak zeer hoge centrale hal. Bij kopstations was de hal, en de gevel daarvan, min of meer een voortzetting van de stationshal(len). Een vroeg voorbeeld hiervan is het Londense King's Cross station uit (oorspronkelijk) 1852.
Bij doorgangsstations werd de gevel vaak gebruikt om de stationshal van voldoende licht te voorzien. De stationshal, alsmede de vaak aanwezige klokkentoren, bepaalde het aanzien van het station. Als voorbeeld kan het station van Luxemburg genoemd worden.
De stationsgebouwen waren vaak zeer fraai gedetailleerd met beeldhouwwerken en fresco's.
Deze ontwikkelingen waren niet beperkt tot Europa. Over de gehele wereld werden grote stations op min of meer vergelijkbare wijze ontworpen. In feite is dit te zien als een vroege versie van een grensoverschrijdende architectuur: de plaatselijke architectuur werd (tot op zekere hoogte) "verdrongen".
Afbeeldingen hierbij:
 Dorische toegangspoort tot station Euston, Londen, 1851 |
 Midland Hotel, onderdeel van St. Pancras station, Londen, 1869 |
 Antwerpen-Centraal |
 Budapest Weststation |
 Station Luxemburg |
 Gare du Nord, Parijs |
 Station Beijing (Peking) |
 Station Charkov, Oekraïne |
In Nederland zijn diverse grotere stations in de "klassieke" stijl gebouwd, waarvan Amsterdam Centraal het bekendste is. Ook het station van Groningen kan als voorbeeld gelden. Duidelijke Jugendstil-elementen zijn te vinden in het vlak na 1900 gebouwde station van Haarlem. Het station van Maastricht kan als typische representant van de "Hollandse baksteenstijl" gelden, met duidelijke verwijzingen naar de Beurs van Berlage.
[bewerk] Nederlandse standaardstations
Bij veel spoorlijnen werd bij de aanleg in een keer een hele reeks stationsgebouwen tegelijk gebouwd. Vanaf de periode dat er op grotere schaal spoorlijnen in Nederland werden aangelegd werden ook op grotere schaal stations van een standaard ontwerp gebouwd.
[bewerk] Standaardstations van de Staatsspoorwegen
Omstreeks 1860 werd in Nederland gekozen voor het uitgangspunt om aanleg van nieuwe spoorlijnen niet meer aan het particulier initiatief over te laten maar van overheidswege te sturen. Hiermee werd voorkomen dat er op trajecten parallelle verbindingen zouden ontstaan.
Het beginsel van "aanleg door de staat, exploitatie door particulieren" leidde tot de aanleg van niet alleen nieuwe spoorwegen, doch ook van een groot aantal stations. Hiertoe werden een vijftal standaard-typen ontworpen, waarvan de kleinste vier (de tweede tot en met vijfde klasse) met kleine variaties in vrij grote aantallen in Nederland zijn gebouwd. Deze zijn ook wel bekend geworden als "Waterstaatstations". Sommige ervan zijn, al dan niet in hun functie van station, in tamelijk ongeschonden staat nog steeds aanwezig, andere zijn vrijwel onherkenbaar verbouwd. Een groot aantal is gesloopt.
Voorbeelden van nog bestaande Waterstaatstations: tweede klasse: Meppel; derde klasse: Leeuwarden; vierde klasse: Lochem; vijfde klasse: Horst, Houten.
Omtrent het eerste-klasse type bestaat verschil van mening: sommige auteurs rekenen de stations van Zwolle en Dordrecht tot dit type; anderen beschouwen deze stations als varianten van het tweede-klasse type.
[bewerk] Zie verder:
[bewerk] Andere standaardtypen
Ook andere spoorwegmaatschappijen bouwden standaardstations. Voorbeelden zijn:
- Standaardstations van de Nederlandsche Centraal Spoorweg-maatschappij
- Standaardstations van de Noordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij
- Standaardstations van de Haarlemmermeerspoorlijnen
Ook de Nederlandse Spoorwegen bouwden standaardstations in de tweede helft van de 20e eeuw, meestal bij de opening van nieuwe voorstadshaltes of bij vervanging van een oud stationsgebouw. Voorbeelden hiervan zijn:
- Stationsgebouwen type Sextant (jaren zeventig).
- Standaardtype voorstadshalte (jaren tachtig).
[bewerk] Recente(re) geschiedenis (in Nederland)
Stationsarchitectuur is steeds een afspiegeling geweest van de ontwikkeling van de algemene architectuur, waarbij nieuwe technieken (beton, staal) vaak in een tamelijk vroeg stadium bij stations werden toegepast. In veel gevallen werd het "moderne" uiterlijk gecombineerd met ornamenten. Nederlandse voorbeelden van markante stations uit de 20e eeuw zijn het station Amsterdam Amstel en 's-Hertogenbosch. Na de Tweede Wereldoorlog moesten op grote schaal nieuwe stations gebouwd worden, waarbij aanvankelijk de "klassieke" vormen gehanteerd werden, zoals in Nijmegen en Arnhem. Daarna werden meer "open" gebouwen geconstrueerd, waarbij ook andere technieken (zoals staalconstructies) werden gehanteerd. Voorbeelden hiervan zijn de stations van Eindhoven, Tilburg en Schiedam. Bekende Nederlandse stationsarchitecten uit de naoorlogse periode zijn Van Ravesteyn, H.G.J. Schelling, Koen van der Gaast en Cees Douma.
Voor kleinere stations werden vaak sobere gebouwen ontworpen, met een minimum aan voorzieningen, hoewel tot voor kort wel met een bemand loket. In een aantal gevallen bleef het stationsgebouw beperkt tot een semi-permanent gebouwtje, dat naar zijn zeshoekige vorm werd aangeduid als sextant (o.a. Diemen en Delft Zuid).
De stijl van de grotere nieuwe Nederlandse stations is zeer modern, met een open structuur. Als voorbeelden hiervan kunnen genoemd worden: Amsterdam Sloterdijk, Duivendrecht en Almere Centrum. Het kleurgebruik is vaak opvallend, met kleuraccenten in primaire kleuren. De rijke detaillering (met beeldhouwwerken en fresco's) is echter geheel afwezig. De vormgeving is vaak ontleend aan die van luchthavengebouwen. Het voorzieningenniveau is gaandeweg meer afgestemd geraakt op de behoeften van de gehaaste reiziger.
[bewerk] Bijzondere aspecten van stationsarchitectuur (met Nederlandse voorbeelden)
Ontwerpers van stationsgebouwen zien zich geconfronteerd met een aantal specifieke uitdagingen. Primair is een reizigersstation een plek waar soms grote aantallen reizigers op een efficiënte wijze "verwerkt" moeten worden: op grote stations passeren in de spits vele duizenden reizigers per uur. Dit stelt hoge eisen aan de indeling en overzichtelijkheid van zowel het station als zijn onmiddellijke omgeving. Voor- en natransport, met diverse vervoermiddelen, dient zo goed mogelijk aan te sluiten. Tegelijkertijd is de locatie van een station vrijwel altijd een gegeven. Een station (nieuw of ter vervanging van een bestaand gebouw) kan meestal niet anders dan op deze plaats gebouwd te worden.
De tijd die de gemiddelde reiziger in een station doorbrengt is korter naarmate de frequentie van de treinen groter is. De faciliteiten zullen hierop afgestemd zijn: een volledige stationsrestauratie is vaak niet (meer) nodig; enige fast-food verkooppunten zijn voldoende om de forens van een snack of een beker koffie te voorzien. Het internationale verkeer wordt voor een groot deel per vliegtuig afgewikkeld, zodat uitgebreide faciliteiten voor de afhandeling van bagage kunnen verdwijnen. Dergelijke ontwikkelingen hebben hun invloed op de omvang en indeling van de ruimte van een station, hetgeen zowel bij vervangende nieuwbouw als bij verbouwingen van bestaande stations aan de orde komt.
Een aspect dat steeds meer aandacht behoeft is dat van de sociale veiligheid en preventie van vandalisme.
De omstandigheid dat een modern station op een andere wijze gebruikt wordt, leidt ertoe dat een modern station er duidelijk anders uitziet. Aan "spoorwegkathedralen" met uitgebreide faciliteiten is geen behoefte meer. De reiziger komt er met (meestal) de bedoeling binnen enkele minuten weer te vertrekken.
Een stationsgebouw heeft echter tevens een functie als "visitekaartje" van de spoorwegonderneming. Het stationsgebouw dient door zijn vormgeving, kleurgebruik en inrichting de reiziger mede uit te nodigen tot het gebruik van de trein. Een stationsgebouw is hiermee onderdeel van de "mix" van zaken waarmee de spoorwegonderneming tracht te concurreren met andere vervoersmethoden. Aangezien een stationsgebouw zelden "op zichzelf staat", moet het hierbij concurreren met de architectuur in zijn directe omgeving. Sommige stations zijn hierbij in de loop der tijd "overvleugeld" geraakt door de schaalvergroting van belendende bebouwing. Nederlandse voorbeelden hiervan zijn Rotterdam Centraal, dat reeds door het betrekkelijk bescheiden bouwvolume geheel wegvalt tussen de omringende hoogbouw, en Utrecht Centraal, dat, in elk geval in de uitvoering van de jaren '70, tussen het omringende winkelcentrum annex kantoorgebouwen een zeer povere indruk maakte.
In een aantal gevallen werd hiervoor een oplossing gezocht in de vorm van een combinatie van het stationsgebouw met (door derden gebruikte) kantoorgebouwen. Hierdoor werd het bouwvolume van het station optisch vergroot. Voorbeelden hiervan in Nederland zijn de stations Den Haag Centraal en Amersfoort. De samenwerking met ontwikkelaars van kantoorruimte leidt in ieder geval tot goed bereikbare kantoren: het station is tenslotte goed per trein te bereiken.
In andere gevallen werd de centrale ligging van het station, en de aanwezigheid van grote aantallen passanten, benut om bij of soms in of onder het station winkels te bouwen. De winkelgalerij onder het station van Leipzig is hier een voorbeeld van.
De architect van een stationsgebouw zal, indien daarvoor tenminste de financiële ruimte beschikbaar is, ernaar streven om het gebouw een duidelijke "blikvanger" te laten zijn. Met name in het laatste decennium van de 20e eeuw zijn in Nederland een aantal stations gebouwd die door diverse "gimmicks" duidelijk meer zijn dan de collectie ruimten die ze omvatten. Te noemen zijn onder meer Rijswijk (waar de sporen onder het maaiveld liggen), Rotterdam Blaak (dat theoretisch slechts de toegang behoeft te geven tot een verder geheel ondergronds station), Enschede Drienerlo en Arnhem Velperpoort.
Modernisering van oudere stations, met name stations die een duidelijke architectonische waarde hebben, levert weer andere problemen op. Dient gekozen te worden voor modernisering, voor restauratie of voor een combinatie van beide? Hier zijn niet zelden "binnenshuis" grootschalige verbouwingen nodig om het gebouw aan de gewijzigde eisen aan te passen. Een voorbeeld van verbouwingen die als geslaagd wordt beschouwd is Den Haag Hollands Spoor.
Tijdens dergelijke verbouwingen moet het station zoveel mogelijk normaal functioneren, hetgeen ertoe leidt dat de verbouwing lang kan duren. De reiziger wordt dan gedurende soms meerdere jaren geconfronteerd met een onoverzichtelijk station.
Een Belgisch voorbeeld van een zeer modern station is het (in juli 2006 nog in aanbouw zijnde) nieuwe Station Luik-Guillemins.
Stationsgebouwen zijn soms een opmerkelijk kort leven beschoren. Waar een Nederlands woonhuis, met enige aanpassingen, vaak een eeuw meegaat, kan de levensduur van een station soms beperkt zijn tot enkele decennia. Te noemen zijn het vorige Amsterdam Sloterdijk (geopend 1956, gesloopt 1985), Gouda (1948 - 1983), 's-Hertogenbosch (1952 - 1996, hoewel de oorspronkelijke perronoverkapping geheel gerestaureerd is) alsmede, als voor zover bekend recordhouder in Nederland, het eerste station Schiphol uit 1978, dat reeds in 1993 plaats moest maken voor de uitbreiding van de luchthaventerminal.
[bewerk] Voorzieningen op Nederlandse stations
Servex is een horecabedrijf dat onder andere eetgelegenheden op spoorwegstations in Nederland uitbaat. Verder verzorgen ze de automaten op stations en de catering in de treinen.
Alle stations hebben kaartautomaten, de grotere ook loketten.
| Bron(nen): |
|
[bewerk] Zie ook
- Lijst van NMBS-stations
- Lijst van Nederlandse spoorwegstations
- Lijst van nieuwe Nederlandse stations vanaf de jaren '70
- Lijst van stations in Parijs
- Kopstation
- Sextant (stationsgebouw)
- Emplacement
- Rangeerterrein
- Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen
- Nederlandse Spoorwegen
[bewerk] Externe links
- Sporenplannen van alle Nederlandse stations en vele andere
- Stationsweb.nl - Uitgebreide site met stationsinformatie
- treinbestuurder.be - Foto's van Belgische treinstations
 |
Portaal Openbaar vervoer |
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden op de pagina Train station op Wikimedia Commons. |
|
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen kunt u vinden in de categorie Train stations van Wikimedia Commons. |
