Schimmels
| Schimmels | |||
|---|---|---|---|
 Porseleinzwam |
|||
| Taxonomische indeling | |||
|
|||
| Rijk | |||
| Fungi |
|||
| Stammen | |||
De schimmels of zwammen (Latijn: Fungi) vormen een van de zes rijken in de traditionele biologische taxonomie en vormen een diverse en alomtegenwoordige groep organismen. Het onderzoek naar schimmels heet mycologie en de wetenschappers in dat onderzoeksgebied heten mycologen. Als afbrekers bij uitstek zijn ze uitermate geschikt voor de afbraak van plantaardig materiaal (bacteriën zijn vooral goed in de afbraak van dierlijk materiaal en niet zozeer van plantaardig materiaal). Verder leven vele schimmels in associatie met planten, waarbij ze voor bijv. bomen mineralen absorberen en in daarvoor ruil suikers terugkrijgen voor hun eigen voeding. Op deze wijze verhogen schimmels de biodiversiteit, omdat de boom (of andere plant) kan overleven in moeilijkere omstandigheden. Ook orchideeën leven vaak in symbiotische relatie met een schimmel.
Inhoud |
[bewerk] Kenmerken van schimmels
- Schimmels zijn eukaryote organismen. Dit wil zeggen dat hun cellen een kern bevatten (sommige schimmels hebben zelfs meerkernige cellen).
- Schimmels zijn heterotrofe organismen die kenmerken gemeen hebben met zowel planten als dieren.
- Schimmels zijn chylotroof: in tegenstelling tot dieren hebben ze een uitwendige voorvertering.
- Kenmerkend voor schimmels zijn de tot netten verweven witte draden (mycelium) Ze hebben dus eerder een diffuus lichaam, bestaande uit schimmeldraden, dit in tegenstelling tot planten en dieren die een 'compact' lichaam bezitten. Sommige zwammen hebben een bovengronds vruchtlichaam, de paddenstoel, terwijl andere zwammen, zoals truffels, een ondergronds vruchtlichaam bezitten.
- Schimmels planten zich over het algemeen voort met sporen. Deze ontstaan in het vruchtlichaam of aan het uiteinde van een schimmeldraden.
- Zwammen vormen geen weefsels (grote groepen cellen die samen een bepaalde taak hebben), zoals bijvoorbeeld planten. De schimmeldraden zien er globaal genomen vrij gelijk uit. Echter, behalve voortplantingsstructuren zoals paddenstoelen, vormen zwammen ook schijnweefsels. Voorbeelden van deze op weefsels gelijkende structuren zijn rhizomorfen, een soort dikkere schimmeldraden vergelijkbaar met de wortels van planten. Sclerotia en stromata zijn grote structuren die een zwam vormt om de winter te overleven. Verder zijn haustoria structuren die parasitaire schimmels gebruiken om organische stoffen van de gastheer te stelen.
- Schimmelcellen hebben een celwand gemaakt van chitine en hebben net als planten een vacuole. De meeste schimmelcellen zijn door septen (lat: septum, mv. septa) verdeeld in compartimenten.
Schimmels kunnen vele levensvormen aannemen: van eenvoudige tot ingewikkelde levensvormen en levenscycli. Sommige schimmels zijn eencellig, of kunnen zowel een meercellige als eencellige levensvorm aannemen. De schimmels die in deze eencellige levensvorm voorkomen noemt men gisten. De zwammen die vruchtlichamen vormen noemt men de hogere zwammen. De zwammen die geen vruchtlichamen vormen noemt men lagere zwammen.
[bewerk] Schimmels in het dagelijks leven
In het dagelijks leven komt men schimmels en hun producten overal tegen:
- in Franse kaas, bv. in Brie en blauwschimmelkaas
- gist als ingrediënt van brood, en voor de bereiding van bier en wijn
- in de natuur als paddenstoelen en elfenbankjes
- in korstmossen
- in het eten als champignons en shiitakes
- bij het bederf van etenswaren als brood, jam, groente en fruit; daarbij ziet men dan vaak een groene of witte harige groei aan het oppervlak
- op vochtige muren en plafonds, bv. in badkamers en kelders
- op de huid, bv. als voetschimmel of kalknagels
- in koelkasten, ook in de vorm van slijmschimmels die er uitzien als een slijmerige afzetting
- in antibiotica, bv. penicilline
- in textiel dat vochtig is of is geweest (bv. tentdoek), men zegt dan dat "het weer er in zit"
Schimmels zijn dikwijls ook waarneembaar door hun geur; alhoewel schimmelgeur niet eenduidig is, wordt deze meestal omschreven als muf, stoffig, of grondlucht; sommige schimmels of zwammen hebben een aardappel- of spermageur.
Bij aanraking van een beschimmeld voorwerp kan soms een flinke wolk schimmelsporen vrijkomen.
[bewerk] Levenswijze
De schimmels kunnen worden ingedeeld naar hun wijze van leven:
- saprofytisch: leven van dood materiaal
- parasitair: dringen een organisme binnen en leven ten koste van dat organisme
- symbiotisch (mutualistisch): leven samen met een ander organisme
[bewerk] Symbiotische schimmels
Er zijn in Nederland ruim 3500 paddenstoelsoorten, waarvan er ongeveer 800 in symbiose met bomen leven. Het mycelium omgeeft de haarwortels van de boom en geeft zodoende ook bescherming tegen uitdroging en wortelparasieten. Hierdoor kunnen er makkelijker mineralen door de boom uit de bodem opgenomen worden. De zwam leeft van de koolhydraten (suikers) die de boom in de bladeren produceert en o.a. naar de wortels transporteert.
[bewerk] Relaties tussen schimmels en andere organismen
Sommige schimmels kunnen bij de mens ziekten veroorzaken zoals zwemmerseczeem, ringworm, baardschurft en het tegenwoordig zeldzame kletskop. Deze ziekten zijn vaak eenvoudig te bestrijden. Een kalknagel is echter een lastig te bestrijden infectie van de nagels.
Bij planten zijn schimmels vaker veroorzaker van ziekten als de aardappelziekte of Phytophthora, schurft en vruchtboomkanker op fruitbomen, roest, meeldauw, verwelkingsziekten en vele bladvlekkenziekten. Deze ziekten kunnen vaak ernstige gevolgen hebben, wanneer een oogst door aantasting van een schimmel mislukt, zoals de hongersnood in Ierland door de aardappelziekte in 1845 en 1847.
Toch zijn schimmels meestal nuttig. Ze spelen een belangrijke rol in de meeste ecosystemen. De meeste schimmels zijn saprofyten, ze ruimen dus de resten van dode dieren en planten op.
Schimmels kunnen ook in symbiose leven met planten. Zowel schimmel als plant hebben er voordeel van zoals bij wortelschimmels. Voorbeelden zijn vliegenzwammen onder berken, of eekhoorntjesbrood onder eiken. Ook zijn er schimmels die in symbiose leven met algen. Deze symbioses heten korstmossen of lichenen.
[bewerk] Grootte
De honingzwam (Armillaria ostoyae) in de Amerikaanse staat Oregon is naar schatting 2400 jaar oud en heeft een ondergronds mycelium met een omvang van 890 hectare. Daarmee is deze schimmel het grootste levende organisme ter wereld. Ook in Zwitserland in het Nationaal Park in de streek Engadin komt deze schimmel met een grote omvang voor. Hier is de schimmel ongeveer duizend jaar oud en ongeveer 800 meter lang en 500 meter breed.
[bewerk] Voeding
Schimmels worden vaak op directe wijze als voedingsmiddel gebruikt:
- Agaricus bisporis: de gewone champignon
- Quorn: voedingsmiddel gemaakt door een schimmel: wordt gebruikt als vleesvervanger door vegetariërs
[bewerk] Geschiedenis
[bewerk] Herkomst van schimmel, zwam, fungus en mycoloog
Voor de herkomst van het woord schimmel geeft het Woordenboek der Nederlandsche Taal als bron het Middelnederlandse woord scimmel, wat roest betekent, en het Middelnederduitse woord schimmel en vermeldt dat het van dezelfde woordstam afkomt als het woord schemer. Het woord zwam komt af van het Germaanse swamma en betekende paddenstoel.
Het is niet zeker geweten waar de woorden fungus en mycoloog vandaan komen. Een van de hypothesen gaat terug naar de antieke oudheid. Griekse geschriften waarschuwden voor het gebruik van paddenstoelen en wezen op hun giftigheid. Hippocrates en Euripides raadden dan ook sterk het gebruik van paddenstoelen af.
- mykes (Grieks) = paddenstoel
- fungus (Latijn): samentrekking van funus ago? (vrij vertaald als ik maak een lijk of ik ben dodelijk)
[bewerk] Gebruik
Het gebruik van paddenstoelen door de eeuwen heen kende vele hoogten en laagtes. Perioden van interesse en verafschuwing van paddenstoelen wisselden elkaar af. Het oudste gebruik van paddenstoelen vindt men terug in de religie, waar ze gebruikt werden als hallucinogene middelen. In de antieke oudheid was er een grote tegenstelling tussen het Griekse volk en de Romeinse overheerser: terwijl Grieken paddenstoelen verafschuwden, waren de Romeinse heren echte fijnproevers. Bij de Romeinen traden dan ook wel eens 'ongelukken' op. Het bekendste voorbeeld hiervan bracht keizer Nero aan de macht. De heersende keizer was een liefhebber van paddenstoelen en door een maaltijd werden dodelijk giftige groene knolamanieten gemengd.
In de Middeleeuwen, echter, stonden paddenstoelen in een slecht daglicht. Ze werden geassocieerd met toverij door de vele vergiftigingen met o.a. moederkoren. Verder was ook het gewone volk arm en ging men dus vaak uit noodzaak voedsel (en dus ook paddenstoelen) in het bos zoeken. Doordat velen geen kennis hadden van de mycologie, werden dikwijls eetbare met dodelijk giftige paddenstoelen verwisseld. Dit zorgde ervoor dat mycologen werden gemeden en men sprak dan ook vaak van hekserij.
Tijdens de Renaissance kwam men uit deze donkere periode. De opkomst van de boekdrukkunst maakte de verspreiding van kennis, naamgeving en studie mogelijk. Deze kennisoverdracht zorgde voor een hernieuwde interesse in de mycologie. In de 17e eeuw werd de microscoop uitgevonden. Dit bleek essentieel bij de studie van paddenstoelen, omdat vele nieuwe kenmerken van paddenstoelen ontdekt werden:
-
-
- Men moet eer betuigen aan de onbeperkte macht van de goddelijke maker van deze zwammen, waarvan de voortplanting zonder zaadjes gebeurt. (John Ray)
-
In de 18e eeuw werd door Antonio Micheli (1679-1737) ontdekt dat sporen uit sporenzakjes nieuwe zwammen konden doen ontstaan. Dit wereldschokkend nieuws werd toen als ketterij afgedaan (organismen konden zich enkel met zaadjes voortplanten). Zijn werk werd dan ook vergeten en nadien overgedaan. In de 19e eeuw beschreef Elias Fries (1794-1878) ruim 3000 soorten schimmels in zijn Systema mycologicum, terwijl De Bary (1831-1888) de basis legt van de huidige mycologie in zijn werk Morphologie und Biologie der Pilze, Flechten und Myxomyceten.
[bewerk] Overzicht indelingen van de levende wezens
| Linnaeus 1735 2 rijken |
Haeckel 1866 3 rijken |
Chatton 1937 2 domeinen |
Copeland 1956 4 rijken |
Whittaker 1969 5 rijken |
Woese e.a. 1977 6 rijken |
Woese e.a. 1990 3 domeinen |
| (niet behandeld) | Protista | Prokaryota | Monera | Monera | Eubacteria | Bacteria |
| Archaebacteria | Archaea | |||||
| Eukaryota | Protoctista | Protista | Protista | Eukarya | ||
| Vegetabilia | Plantae | Fungi | Fungi | |||
| Plantae | Plantae | Plantae | ||||
| Animalia | Animalia | Animalia | Animalia | Animalia |
[bewerk] Stammen in het rijk der schimmels
Het rijk der schimmels kan ingedeeld worden in verschillende stammen. De indeling is gebaseerd op de manier waarop geslachtelijke voortplanting plaatsvindt. De indeling is als volgt:
- Ascomyceten
- Basidiomycota (de meeste paddenstoelen horen hierbij)
- Schijnschimmels
- Lagere schimmels
De ascomyceten en basidiomyceten samen vormen de dikaryomycota. Van veel schimmels is de geslachtelijke voortplanting niet bekend. Ze zijn ingedeeld in een 'restgroep' (incertae sedis). Vaak blijkt bij nader onderzoek dat ze bij de ascomyceten horen. Dit nader onderzoek kan bijvoorbeeld DNA onderzoek zijn.
[bewerk] Een woordje over het naamgebruik
In de studie van zwammen maakt men zowel gebruik van de Nederlandse als de Latijnse naam. Zo hebben veel hogere zwammen een Nederlandse naam. Deze is in de meeste gevallen afgeleid van uiterlijke kenmerken zoals de kleur. Echter wanneer een liefhebber aan de studie van zwammen en schimmels begint, komt hij in aanraking met een grote diversiteit aan geslachten. Verder is er slechts een klein aantal goede boeken met kleurenfoto, correcte beschrijving, ... Een mycoloog maakt daarom dikwijls gebruik van Duitse, Franse en Italiaanse tekstboeken. Daarom is de studie van de mycologie eigenlijk alleen goed mogelijk met gebruik van de universele wetenschappelijke Latijnse naam. Bovendien worden geregeld naamsveranderingen doorgevoerd, worden soorten opgedeeld in nieuwe taxa, maar behouden tegelijkertijd hun Nederlandse naam. Deze naam geeft dan vaak ook geen juiste informatie meer over de biologische verwantschappen. Het gebruik en de kennis van de wetenschappelijke naam is dan ook sterk aan te bevelen. Zie mushroomrama voor een beknopte lijst met namen.
[bewerk] Zie ook
- Mycoproteïne
- Paddenstoel
- Slijmzwammen (dit zijn geen schimmels maar protisten)
[bewerk] Bronnen en literatuur
- Cursus Mycologie 1: diversiteit en levensstrategie van fungi s.l., (prof. dr. A. Verbeken, vakgroep biologie, UGent / Universiteit Gent)
- The fungi van J.C. Michael, C.W. Sarah and W.G. Graham, Academic Press, San Diego, 2001
[bewerk] Meer informatie
- SoortenBank.nl overzicht van in Nederland en omringende landen voorkomende paddenstoelen en macrofungi
- Index fungorum
- Tree of Life: Fungi
- Kingdom Fungi interactive phylogenetic tree
- Over schimmels uit de virtuele mediatheek
| {{{afb_links}}} | Rijken van Eukaryoten | {{{afb_rechts}}} | {{{afb_groot}}} |
|---|---|---|---|
