Tchampion
Èn årtike di Wikipedia.
On tchampion c' est ene vicante sacwè ki n' est ni plante, ni biesse ni microbe, mins metowe inte les troes.
Li mot "tchampion" est èn emacralé mot e walon. Çou k' nos lomans mwints côps tchampion, c' est çou ki rshonne a èn åbusson.
Les djins ki studièt les tchampions did tot près et les fé cnoxhe ås ôtes a môde sincieuse, on les lome micolodjisses. Li syince ki studeye les tchampions, c' est l' micolodjeye.
Gn a ene djivêye des åbussons k' on trove el Walonreye sol pådje tchampions-åbussons.
Li mot "tchampion" a des omonimes.
|
Ådvins |
[candjî] Rindjmint sincieus des tchampions.
Les "tchampions-åbussons" ont on pî et ene tiesse. Mins ci pî et ç' tiesse la, ci n' est k' ene sôre di frut, po dire pus djusse on spôrofôre foû mzeure. On spôrofôre, c' est l' boket ki poite les spôres po l' plante si poleur mopliyî.
Li restant do tchampion, k' on lome li miceliom, i dmeure dizo tere et insi, on nel voet nén.
Mins il egzistêye bén des ôtes tchampions come les rouyes u emîsseures, les yesses u leyes, les tchamosseures, les tchamosseures del pea et co des ôtes tchampions ås maladeyes divintrinnes des djins u des biesses (come Candida albicans, u Aspergillus fumigatus).
L' assoçnaedje d' on champion microscopike et d' on mossirea va dner on liken.
Les tchampions ont stî lontins rindjîs dins les plantes, pask' i gn a bråmint des rshonnances. Asteure, on les roistêye dins l' ringne des eucariotes.
Come les plantes, les tchampions ni polèt nén bodjî. Mins, årvier di bråmint des plantes, les tchampions n' ont pont d' clorofile.
Come les pus ptitès biesses, les tchampions ont on nawea avou des cromozômes. Mins årvier des biesses, les tchampions n' bodjèt nén.
Come les microbes, les tchampions sont bråmint fwait di celures les minmes ene ki l' ôte, eyet s' polnut mopliyî e s' pårtixhant e deus. Mins årvier des microbes, les tchampions si polèt eto mopliyî secsuwêymint, dj' ô bén fé des celures ki n' ont kel mitan des cromozômes des ôtès celures.
Les ponts e cmon inte tos les tchampions, sont mostrés vaici padzo.
[candjî] Mwaissès piceures des tchampions
Dins l' ringne des tchampions (e sincieus latén fungi), on-z a roisté tos les ôrganisses ki rimplixhnut les condicions vaici après:
- I sont eucariotes, ça vout dire k' il ont des celures avou on nawea.
- I sont eterotrofes pol carbone, dj' ô bén kel divèt trover dins leu cotoû.
- I sont absorbotrofes, ça vout dire k' i s' nourixhnut på pompaedje di çou k' il ont dandjî.
- I lzî crexhe come ene raecinêye lomêye miceliom (mycelium e sincieus latén).
- I s' riprodujhèt pa des spôres.
- Ces spôres la n' ont nole cawete oudonbén, ele ont fok ene seule flayale (c' est po ça kel mildiou, k' end a deus, n' est pus rwaitî, ådjourdu, come on tchampion).
- Li paroesse di leu celure est xhitineuse, çou ki les raprotche pus des biesses ki des plantes, ki leu måjhire est celulozike.
[candjî] Classifiaedje
Asteure on roistêye les tchampions e cwate divizions (ou ebrantchmints):
- Chytridiomycota, ou kitridiomicetes: c' est des especes ki vikèt dins l' aiwe, et ki les spôres poirtèt ene cawe ou "flayale". On vout ki ç' soeye les ratayons di tos les ôtes tchampions.
- Zygomycota, ou zigomicetes: des especes avou des spôres sins cawete, ki leus celures ni sont nén eclostêyes.
- Ascomycota, ou ascomicetes: les spôres eskepeynut divins des saetchs (les askes) et sont soflêyes foû pa l' trô d' drovaedje di l' aske.
- Basidiomycota, ou bassidiomicetes: les spôres si diswalpèt a l' copete di celules especialijheyes (les bassides) et sont cossemêyes pa l' vint cwand eles sont maweures. C' est les tchampions-åbussons.
[candjî] Morfolodjeye
Li tchampion est on thallophyte, ça vout dire k' i n' a ni foye, ni stipe, ni raecene. Si sistinme vedjetatif, ou thalle, c' est fok des longuès celures ki s' polèt prezinter di deus manires:
- ele sont pårteyes ey emantcheyes inte di zeles, et sont adon lomêyes ifes (c' est l' cas l' pus corant);
- i n' a pont di clwezon les pårtixhant inte zeles. On cåze adon di structeure coenocytike et di sifon.
Gn a bråmint des tchampions k' ont dipus d' ene celure, mins gn a kékès foû-rîle, come les leveures ki n' ont k' ene celure.
Tant k' ås ifes, ele si metèt eshonne po fé les longuès fiyaesses do miceliom.
[candjî] Mopliyaedje
Po si rprodure secsuwêymint, les tchampions vont diswalper des celures lomêyes spôres. Å moumint d' l' acoplaedje, bråmint des tchampions k' on loméve dinltins «dizeutrins» ou «del hôte sôre» (mins ci classifiaedje la est abandné ådjourdu) fwaiynut brotchî foû d' tere ene tcherpinte lomêye spôrofôre (on dit ossu carpofôre), ki poite l' imeniom. Ci sporofôre la, c' est çou k' on lome on tchampion u èn åbusson u on boloe dins l' cåzaedje di tos les djoûs.
Les tchampions «dizotrins» ou «del basse sôre» polèt ossu produre des spôrofôres, mins cesses-ciles dimorèt microscopikes.
[candjî] Nouriteure et evironmint
Pal voye di leu clorofile, toplin des plantes vont poleur agritchter li gaz carbonike di l' air pal fotossinteze. On dit k' i sont ototrofes. Ci n' est nén l' cas des tchampions (ça fwait k' on les lome eterotrofes), ki dvèt tirer leu plan come i plèt po-z aveur li carbone k' il ont dandjî po viker. Po çoula, i s' sognèt dins leu cotoû, tot hapant les matires organikes di troes diferinnès façons:
- Les tchampions saprofites poujhnut dins l' moite ou l' pourixhante matire organike, come les moitès foyes, les trigus des plantes, les curêyes des biesses, les strons et les ôtes djetaedjes des biesses.
- Les tchampions parazites si siervèt del vicante matire organike, des plantes, des biesses (et des djins), et minme des ôtes tchampions.
- Des ôtes tchampions si metèt pus voltî e simbioze. C' est èn assoçnaedje avou ene plante ototrofe la ki tchaeke des deus ôrganisses profite del soce.
Li simbioze fwait pa des côps soude des novelès vicantès sacwès, come les likens.
