Oosters Schisma
Het Oosters Schisma is de scheuring binnen de Christelijke kerk tussen de Oosters-Orthodoxe Kerken aan de ene kant en de Rooms-Katholieke Kerk aan de andere kant. Het wordt ook wel het Grote Schisma genoemd, al wordt deze laatste term ook voor het Westers Schisma gebruikt. Hoewel de breuk gewoonlijk gedateerd wordt in 1054, toen Paus Leo IX en patriarch Michaëlis Caerularius van Constantinopel elkaar wederzijds excommuniceerden, was het oost-west schisma feitelijk het resultaat van een lange periode van vervreemding tussen de twee Kerken.
Inhoud |
[bewerk] Voorgeschiedenis
Al heel vroeg erkende de kerk de speciale posities van drie bisschoppen, die bekend stonden als patriarchen: de bisschop van Rome, de bisschop van Alexandrië en de bisschop van Antiochië. Later werden daar de bisschoppen van Constantinopel (als bisschop van het toenmalige machtscentrum van het Romeinse Rijk) en van Jeruzalem (als bisschop van de stad waar Jezus gekruisigd en verrezen was) toegevoegd. Beiden werden tot patriarch gewijd op het Concilie van Chalcedon in 451. De patriarchen genoten zowel autoriteit als prioriteit over hun mede-bisschoppen in de Kerk. Lange tijd beschouwde men de bisschop van Rome (de paus) als degene met de hoogste status, vanwege zijn positie als opvolger van Petrus. Wat ook meespeelde was het feit dat Rome tijdens de eerste eeuwen van het christendom de hoofdstad van het Romeinse Rijk was.
Nadat Constantijn de Grote in 330 de hoofdstad verhuisde van Rome naar Byzantium (Constantinopel), behield de paus aanvankelijk zijn positie als primus inter pares in de hiërarchie. Evenwel hield zijn positie geen vetorecht in ten aanzien van de andere patriarchen. Domitianus verdeelde het Romeinse rijk bestuurlijk waardoor de feitelijke eenheid wegviel. Dit had een invloed op de eenheid binnen de Kerk. Theodosius de Grote was de laatste keizer van het verenigd Romeins keizerrijk. Na zijn dood in 395 werd het rijk definitief opgedeeld in een westelijke helft en een oostelijke helft, met elk een eigen keizer. Aan het eind van de vijfde eeuw leidden de invallen van vreemde volksstammen tijdens de Grote volksverhuizing tot de val van het West-Romeinse rijk. Het Oost-Romeinse rijk (beter bekend als het Byzantijnse Keizerrijk) kende een grote bloei. Van een politieke eenheid binnen het voormalig Imperium Romanum was geen sprake meer.
Andere factoren deden oost en west verder uiteen drijven. In het westen was de dominante taal het Latijn, in het oosten was dit het Grieks. De bestuurlijke en intellectuele elite van het Romeinse rijk gebruikte deze twee talen als lingua franca. Na de val van het West-Romeinse rijk was een gemeenschappelijke taal niet meer zo nodig en begon het aantal mensen dat zowel Grieks als Latijn sprak af te nemen. Ook hierdoor werd de communicatie tussen oost en west steeds moeilijker. Met het verdwijnen van de taaleenheid begon tevens de culturele eenheid af te nemen.
De Kerk van het Oosten en de Kerk van het Westen gingen elk hun eigen weg: ze hadden een verschillende benadering van de religieuze doctrines en gebruikten andere rituelen. Zelfs toen het Grote Schisma nog eeuwen verwijderd was, tekenden de verschillen zich reeds duidelijk af.
[bewerk] Verschillen tussen Westers en Oosters christendom
- De Kerk van het Westen beschouwde de patriarch van Rome (de paus) als de hoogste van de vijf patriarchen. De Kerk van het Oosten beschouwden de vijf als gelijkwaardig en zagen Constantinopel als het "nieuwe Rome".
- Vanaf een bepaalde periode claimde de paus autoriteit over de vier oosterse patriarchen terwijl de patriarch van Constantinopel stelde dat hij als de spirituele leider van het "nieuwe Rome" het hoofd was van de Christelijke Kerk. Het aanwijzen van de patriarch van Constantinopel als oecumenisch patriarch werd door Rome verkeerd begrepen als Universeel patriarch en derhalve bestreden.
- De "filioque"-doctrine werd een strijdpunt. Volgens de Latijnse Kerk ging de Heilige Geest uit van de Vader (God) en de Zoon (Jezus Christus), volgens de Oosterse Kerken slechts van de Vader, via de Zoon. De Oosterse Kerken konden de aanvulling "en de Zoon" bij de tekst over de oorsprong van de Heilige Geest in de Geloofsbelijdenis van Nicea Constantinopel (325 en 381) niet accepteren daar deze toevoeging niet was goedgekeurd door een oecumenisch concilie.
- De Latijnse Kerk bestreed priesterhuwelijken, de Oosterse Kerk stond ze toe en kende het celibaat alleen voor bisschoppen.
- Er was onenigheid betreffende de zeggenschap over de kerken in bepaalde delen van de Balkan.
[bewerk] Het grote schisma
De directe aanleiding tot het schisma waren de geschillen over enerzijds de pauselijke autoriteit en anderzijds de "filioque-doctrine". (zie 1) en 2) voorgaand hoofdstuk)
Andere minder belangrijke discussiepunten waren onenigheid over de liturgie en conflicterende claims over de jurisdictie binnen de christenheid.
Deze conflictsituatie leidde tot een reeks wederzijdse excommunicaties door de vertegenwoordigers van paus Leo IX en de patriarch van Constantantinopel Michaëlis Caerularius in 1054. Zo werd de scheiding van de Rooms-Katholieke Kerk en de Oosters-Orthodoxe Kerk een feit. Pas in 1965 werden de wederzijdse excommunicaties ingetrokken, evenwel kwam toen geen vereniging tot stand. Het betrof eerder een geste van welwillendheid van beide zijden.
De Kerk spleet langs doctrinaire, theologische, taalkundige, politieke en geografische lijnen en de breuk is nooit meer optimaal geheeld.
Het kan gezegd worden dat de twee kerken eigenlijk herenigd werden in 1274 bij het Tweede concilie van Lyon of in 1439 bij het Concilie van Bazel, maar in beide gevallen werden de concilies door de orthodoxe kerk tegengesproken. Er werd gesteld dat de prelaten door in te stemmen met deze zogenaamde "herenigingen" hun autoriteit te buiten waren gegaan.
Verdere pogingen de twee kerklichamen te verzoenen hebben niets opgeleverd. Verscheidene kerkgemeenschappen die zich eerst aangesloten hadden bij de Kerk van het Oosten zijn - in de loop van de geschiedenis - overgegaan naar Rome, evenwel met behoud van hun eigen liturgieën. Ze worden nu de Oosters-Katholieke Kerken genoemd.
De overgrote meerderheid van de westerse en oosterse kerken is echter nog steeds gescheiden. Beide zijden zien zich als de ware "Ene Heilige Katholieke en Apostolische Kerk", waarmee ze suggereren dat het de andere groep is die tijdens het schisma de ware kerk verlaten heeft. De fundamentele breuk is nooit geheeld.
[bewerk] Toenadering
Paus Johannes Paulus II verkondigde op 31 mei 1980: "Wij kunnen als christenen, of liever gezegd als katholieken niet met één long ademen: wij hebben twee longen nodig, een oosterse en een westerse long", daarbij doelend op de Westelijke en Oostelijke Kerk. Bovendien zijn naast Benedictus van Nursia ook de stichters van de Slavische kerken, Cyrillus van Saloniki en zijn broer Methodius, uitgeroepen tot beschermheiligen van Europa.
In 1985 wijdde Johannes Paulus II zijn encycliek Slavorum Apostoli aan de verbondenheid tussen de Orthodoxe Kerken en de Katholieke Kerk. Later ging de paus daar in zijn encycliek Ut Unum Sint verder op in.
Op 27 november 2004 gaf paus Johannes Paulus II de beenderen (relikwieën) van patriarch Johannes Chrysostomus en Gregorius van Nazianze terug aan Constantinopel. De eerste relikwie was door de kruisvaarders als oorlogsbuit meegenomen uit Constantinopel bij de plundering in 1204. Velen geloven dat dit ook het geval was voor de tweede relikwie. Het Vaticaan stelt echter dat de beenderen van de tweede heilige in de achtste eeuw naar Rome zijn gebracht door Byzantijnse monniken.
Oecumenisch patriarch Bartholomeüs I was 8 april 2005 tezamen met andere leiders van oosterse kerken aanwezig op de begrafenis van paus Johannes Paulus II. Voor het eerst in vele eeuwen was een oecumenisch patriarch aanwezig bij de begrafenis van een paus en dat nog wel terwijl geünieerde patriarchen van de Oosters-Katholieke Kerken ook aanwezig waren. Velen zien hierin een aanduiding van het begin van een verzoeningsdialoog.
Terzijde - want de Assyrische Kerk is ontstaan na een schisma in de vierde eeuw - kan ook vermeld worden dat in 1994 een ontmoeting plaatsvond tussen de paus en het hoofd van de Assyrische Kerk, patriarch Mar Dinkha IV. Ze erkenden elkaars Kerk als Zusterkerk. Bij die gelegenheid werd tussen en door de beide zusterkerken de fundamentele overeenkomst ten aanzien van de beide naturen van Christus vastgesteld.
Zie ook: vroege schisma's
