Bondsvergadering
De bondsvergadering (Duits: Bundesversammlung) is de grootse parlementaire vergadering die de Bondsrepubliek Duitsland kent. Zij wordt enkel samengeroepen om de bondspresident te verkiezen.
Inhoud |
[bewerk] Overzicht
De bondsvergadering komt, afgezien van nog niet voorgekomen uitzonderingen (dood, afzetting of ontslag van de president) om de vijf jaar samen om de president te kiezen.
De vergadering wordt samengesteld uit alle leden van de bondsdag, en uit evenveel leden die door de deelstaatparlementen bepaald worden. Het aantal leden dat elke deelstaat in de vergadering afvaardigt, wordt bepaald door de bevolkingsgrootte, en de afvaardiging van elke deelstaat wordt bepaald door de politieke krachtsverhouding binnen het parlement van de deelstaat.
De vergadering komt op één dag samen en kiest, zonder debat, in maximaal drie geheime stemmingen, de volgende president. Bij de eerste en tweede stembeurt heeft een kandidaat de absolute meerderheid van de stemmen nodig om verkozen te zijn, bij de derde stemming is de kandidaat met de meeste stemmen verkozen.
[bewerk] Achtergrond
[bewerk] De ervaringen van Weimar
Bij de oprichting van de Duitse Bondsrepubliek in 1949 was het voor de grondwetgevende vergadering duidelijk dat in een nieuwe, moderne parlementaire democratie geen plaats meer kon zijn voor een monarchie die niet op een lange traditie stoelt, en dat Duitsland een republiek zou zijn.
Ten tijde van de Weimarrepubliek (1919-1933) werd de president rechtstreeks door het volk voor een termijn van zeven jaar verkozen. De president had verregaande bevoegdheden, en een ten overstaan van de Rijksdag, het toenmalige parlement, onafhankelijke positie. De kanselier en zijn ministers waren wel verantwoordelijk tegenover de Rijksdag, en moesten aftreden wanneer het parlement hun het vertrouwen weigerde. Maar de kanselier werd niet door het parlement gekozen, maar door de president aangewezen, die hem ook, zonder rekening te houden met de Rijksdag, kon ontslaan. In feite kon de president de regering bepalen. Bovendien had de president het bijna onbeperkte recht de Rijksdag te ontbinden, zodat de parlementaire controle op de kanselier meer theorie dan praktijk was. Tenslotte gaf artikel 48 van de 'Reichsverfassung' (de grondwet van de Weimarrepubliek) de president in geval van noodtoestand welhaast onbeperkte bevoegdheden.
Dit alles leidde tot grote instabiliteit. Daar de Rijksdag niet zelf verplicht was voor een functionerende regering te zorgen, was de vorming van stabiele coalities niet noodzakelijk, er ontstonden geen leefbare regeringsprogrammas, en partij-overstijgende compromissen werden zelden afgesloten. De economische crisis, mede veroorzaakt door de enorme herstelbetalingen waartoe Duitsland na de Eerste Wereldoorlog verplicht werd, leidde tot polarisering en radicalisering onder de bevolking, zowel aan de linker- als aan de rechterzijde. Dit vertaalde zich ook in de Rijksdag, die hierdoor alle mogelijkheden tot zelfstandig handelen verloor. Zo werd de Rijkspresident zelf tot handelen gedwongen. Uiteindelijk trok president Paul von Hindenburg, in 1925 rechtstreeks door het volk verkozen, alle macht aan zich, en regeerde zonder tussenkomst van het parlement. Hij benoemde de kanselier en ministers die op basis van noodwetten en zonder tussenkomst van het parlement regeerden.
In 1933 benoemde Hindenburg, onder invloed van conservatief-reactionaire krachten Adolf Hitler tot Rijkskanselier, die vanaf de eerste dag alle mogelijkheden benutte om een totalitaire dictatuur in te voeren.
[bewerk] De Bondsrepubliek
Bij de oprichting van de Bondsrepubliek wilden de grondwetgevers rekening houden met de lessen uit het verleden, zorgdragen voor een systeem van stabiele en gebalanceerde machtsverhoudingen, en vermijden dat de president te veel bevoegdheden zou kunnen verzamelen. De macht van parlement en regering werden versterkt ten nadele van de positie van de president.
Zij bepaalden dat de president niet meer rechtstreeks door het volk zou verkozen worden, maar indirect door 'kiesmannen' die door de parlementen (nationaal en regionaal) afgevaardigd worden. Enerzijds kan de president zich hierdoor niet beroepen op de machtspositie die uit een rechtstreekse verkiezing voortvloeit. Anderzijds kan dit de autoriteit en het aanzien van het ambt versterken, gezien er om de persoon geen openbare verkiezingscampagnes gevoerd worden.
In de parlementaire raad, die de grondwet ontwierp, circuleerden verschillende modellen van verkiezingssytemen voor de president, maar deze vonden geen toestemming. Zo kon een model waarbij de president door de bondsdag wordt gekozen niet voldoen omdat het geen rekening houdt met de federale structuur van Duitsland. Een model waarbij de president door de gemeenschappelijke verzameling van bondsdag en -raad gekozen werd vond geen genade omdat hier de deelstaatregeringen (de lokaal regerende coalitie) mede bepalend zouden zijn.
Uiteindelijk kon de raad zich verenigen rond een voorstel van (naar eigen beweren) de eerste president Theodor Heuss, dat zowel met de unitaristische (nationale) als federalistische (regionale) principes van de bondsstructuur rekening houdt: een verkiezingscommissie waarin evenveel vertegenwoordigers zitten van de bondsdag (nationaal) als vertegenwoordigers van de deelstaten.
Dit wordt vertaald in artikel 54, paragraaf 3 van de grondwet: "Die Bundesversammlung besteht aus den Mitgliedern des Bundestages und einer gleichen Anzahl von Mitgliedern, die von den Volksvertretungen der Länder nach den Grundsätzen der Verhältniswahl gewählt werden." (Nederlands: De Bondsvergadering bestaat uit de leden van de Bondsdag en geen gelijk aantal leden die door de volksvertegenwoordigingen van de deelstaten volgens de principes van de proportionele verkiezingen verkozen worden.)
Door deze constructie krijgt de president voor zijn ambt een solide, representatief en regeringsonafhankelijk fundament: hij wordt verkozen door de volksvertegenwoordigers van de hele republiek, en door de vertegenwoordigers (van de volksvertegenwoordigers) van de deelstaten. Noch de nationale regering, noch de deelstaatregeringen nemen deel aan de verkiezing. De president blijft dus onafhankelijk, vertegenwoordigt de bevolking.
[bewerk] Toetsingen van het systeem
In 1976 zette de Bondsdag een commissie 'Verfassungsreform' in, om na te gaan of er fundamentele wijzigingen aan de grondwet gewenst waren. De regeling aangaande de presidentsverkiezingen is uitvoering besproken en bevestigd geworden.
Ook na de Duitse hereniging (1989) is de grondwet doorgelicht. Hierbij werd het thema presidentsverkiezingen slechts kort behandeld. De mogelijkheid om het presidentiële mandaat tot zeven jaar te verlengen, en de president niet herverkiesbaar te maken werden besproken, maar de verantwoordelijke commissie heeft geen voorstellen gedaan.
[bewerk] Samenstelling van de Bondsvergadering
De grondwet geeft de grote lijnen aan, de uitvoering ervan wordt door een afzonderlijke aanvullende wet ("Gesetz über die Wahl des Bundespräsidenten durch die Bundesversammlung") geregeld.
[bewerk] Ledenaantal
Noch de grondwet, noch de aanvullende wet leggen het aantal leden van de vergadering cijfermatig vast. Het juiste aantal leden richt zich naar het ledenaantal van de bondsdag, en dat wijzigt van bondsdag tot bondsdag.
In de eerste bondsdag van 1949 zaten 410 afgevaardigden, zodat de deelstaten ook 410 afgevaardigden stuurden, en dus voor de eerste verkiezing 820 leden in de vergadering zaten. Voor de tweede bondsdag, en tot 1990, werd het ledenaantal tot 500 opgevoerd, maar schommelde daarboven als gevolg van het systeem van zogenoemde 'overhangmandaten' (Duits: Überhangmandate). Zo telde de bondsvergadering van 1964 1042 (=2 x 521), van 1989 1038 (= 2 x 519) leden.
Na de Duitse hereniging werd het ledenaantal van de bondsdag nogmaals verhoogd, tot wettelijk 598. Met overhangmandaten kwam het effectieve ledenaantal echter op 662, zodat de 10de bondsverzameling in 1994 1324 leden telde.
In 2004 telde de bondsverzameling voor de eerste keer een oneven aantal leden. Op het ogenblik dat de regering het aantal afgevaardigden voor de deelstaten vaststelde, telde de bondsdag 603 leden, en ook de deelstaten moesten dus 603 leden in de vergadering afvaardigen. Door het overlijden van een lid van de bondsdag tussen het ogenblik van de vaststelling door de regering en de vergadering zelf (Anke Hartnagel, 17 april 2004), en het feit dat het parlementslid een overhangmandaat bezette dat dus niet moest opgevuld worden, telde de bondsvergadering die Horst Köhler tot president verkoos 1205 leden.
[bewerk] Vaststellen van de leden
Alle leden van de bondsdag maken automatisch deel uit van de bondsvergadering.
De afgevaardigden van de deelstaten moeten verkozen worden.
De aanvullende wet op de bondsvergadering legt de bondsregering op 'op tijd' vast te leggen hoeveel afgevaardigden elk land sturen mag. Hiertoe houdt de regering enerzijds rekening met het aantal leden van de bondsdag, anderzijds met de laatst bekende officiële bevolkingscijfers van elk land (vreemdelingen worden niet meegeteld). De getallen worden in het 'Bundesgesetzblatt' (het staatsblad) gepubliceerd.
Na de publicatie moeten de deelstaatparlementen (Duits: Landtage) de verkiezing van de landsafgevaardigden 'zonder vertraging' doorvoeren. In principe stelt elke fractie in het deelstaatparlement zijn lijst met kandidaten voor. Plaatsen in de bondsvergadering worden verdeeld volgens het aantal stemmen dat de lijsten krijgen. Hierbij wordt het d'Hondt-principe gehanteerd. Bij gelijkheid bepaalt het lot de af te vaardigen kandidaat. In sommige deelstaten wordt vooral een gemeenschappelijke lijst volgens hetzelfde principe samengesteld. In praktijk is de verkiezing een vormzaak.
Deelstaatafgevaardigde kan een ieder zijn die in de bondsdag verkozen kan worden (passief kiesrecht). De kandidaat hoeft dus geen deel uit te maken van het deelstaatparlement. Vaak wordt van de gelegenheid gebruikgemaakt om personen die zich voor een partij verdienstelijk hebben gemaakt, zoals oud-parlementariërs, gemeentelijke politici of geldgevers, of ook prominente personen zoals sportlui of kunstenaars een zekere eer te betonen.
Natuurlijk verwachten de partijen dat 'hun' afgevaardigden ook voor de kandidaat die door de partij genomineerd is stemmen, maar gezien het feit dat de stemming geheim is, zijn verrassingen altijd mogelijk. Zo was de theoretische krachtsverhouding van de aanwezigen bij de verkiezing van 2004 622 stemmen voor Horst Köhler en maximaal 582 voor Gesine Schwan, maar kreeg deze laatste toch 589 stemmen.
[bewerk] Plaats, tijd en administratie
De bondsvergadering moet ten laatste 30 dagen voor afloop van de termijn van de zittende president samenkomen. Indien een president voortijdig uit zijn ambt treedt, hetzij door overlijden, hetzij door vrijwillig of gedwongen ontslag, moet de vergadering ten laatste 30 dagen na het einde van de ambtsperiode samenkomen (artikel 54-4 van de grondwet).
Verder bepaalt de bondsdagspresident, die ook de bondsvergadering voorzit, plaats en tijdstip van de vergadering. Traditiegetrouw bepaalt hij dit na overleg met de fractievoorzitters en het presidium van de bondsdag. Tot nu werd de bondsvergadering steeds tussen twee en zes weken voor de laatst mogelijke termijn gehouden. In 1979 koos bondsdagspresident Karl Carstens ervoor de bondsvergadering op 23 mei, de verjaardag van de publicatie van de grondwet in 1949 te houden. Sindsdien wordt deze dag, de "Verfassungstag", ook door zijn opvolgers als aangehouden, zodat men dit als een traditie kan beschouwen.
Ook over de locatie waar de bondsvergadering plaats vindt zijn er geen wettelijke voorschriften. De eerste bondspresident werd in Bonn verkozen. Dan volgden vier bondsverzamelingen in Berlijn (1954, 1959, 1964 en 1969). Dit stuitte echter sinds 1959, tijdens de koude oorlog, op heftig protest van de Sovjetunie en de DDR die er in 1969 mee dreigden Berlijn te zullen blokkeren, en dit ook deels in praktijk omzetten. Als gevolg van het 'Viermächteabkommen' van 3 september 1971, dat een einde maakte aan de Berlijnse crisis, waarbij de status van Berlijn als 'niet deel uitmakend van de bondsrepubliek' bepaald werd, mochten de volgende bondsvergaderingen niet meer in Berlijn plaatsvinden. Van 1974 tot 1989 werd de president terug in Bonn, in de Grote Zaal van de Bonse Beethovenhalle gekozen (de plenairzaal ven de Bondsdag was te klein voor het aantal deelnemers).
Sinds de hereniging, en in het bijzonder sinds het besluit van 20 juni 1991 van de bondsdag Berlijn als hoofdstad en zetel van parlement en regering te kiezen, vinden de bondsvergaderingen weer plaats in Berlijn. Zo riep bondsdagspresidente Rita Süssmuth de 10de bondsvergadering van 23 mei 1994 in Berlijn in het voormalige Rijksdagsgebouw samen. Ook de 11de (1999) en 12de (2004) bondsvergadering vonden in het ondertussen grondig gerenoveerde en tot bondsdag omgebouwde Rijksdagsgebouw plaats.
Naast het vastleggen van plaats en tijdstip van de vergadering is de bondsdagspresident ook verantwoordelijk voor de volledige voorbereiding, administratie en afhandeling van de vergadering. Daaronder vallen onder meer het verstrekken van de nodige budgetten, het drukken van de stemkaartjes, het opstellen van een zittingsplan, het voeren van een aanwezigheidsregister en het ter beschikking stellen van vergaderruimtes voor de fracties.
De reglementering die van toepassing is op de zittingen van de bondsdag wordt ook toegepast op de bondsvergadering, tenzij deze laatste er afwijkingen op bepaalt.
[bewerk] De presidentsverkiezing
[bewerk] Voorstellen van kandidaten
Ieder lid van de bondsvergadering kan een of meer kandidaten schriftelijk bij de bondsdagsvoorzitter voorstellen. Ook na de eerste en tweede stemronde kunnen nog nieuwe kandidaten voorgesteld worden. Een voorstel mag enkel die gegevens bevatten die nodig zijn om de kandidaat te identificeren en het schriftelijk akkoord van de kandidaat moet bijgevoegd zijn. De bondsverzameling kan een kandidaat afwijzen indien hij niet aan de wettelijke vereisten voldoet.
[bewerk] De stemrondes
Voor de stemmingen worden geen toespraken gehouden of debatten gevoerd.
De stemming gebeurt met "verdekte ambtelijke stemkaarten", met andere woorden: geheim. Er kan dus geen fractie- of partijdiscipline afgedwongen worden. Hierdoor zijn afwijkingen van de theoretische krachtsverhoudingen mogelijk (zie resultaat verkiezingen 2004).
Bij de eerste twee stembeurten moet een kandidaat de absolute meerderheid (meer dan de helft) van de stemmen krijgen om verkozen te zijn, bij de derde stembeurt is die kandidaat verkozen die de meeste stemmen achter zich verzamelt.
Tot nu toe is de president slechts tweemaal in de derde ronde verkozen: in 1969 haalde Gustav Heinemann en in 1994 Roman Herzog het slechts met relatieve meerderheid bij de derde stembeurt.
[bewerk] Einde van de vergadering
Zodra de winnaar bekend is, vraagt de voorzitter van de vergadering de kandidaat of hij de verkiezing aanneemt. Wettelijk gezien heeft de verkozene recht op twee dagen bedenktijd, maar nog niemand heeft hiervan gebruikgemaakt. Zodra de winnende kandidaat zijn verkiezing aangenomen heeft verklaart de voorzitter de vergadering voor beëindigd.
[bewerk] De presidentiële ambtseed
Indien een nieuwe president verkozen is (dus niet bij herverkiezing) moet hij de ambtseed volgens artikel 56 van de grondwet afleggen. Hiertoe roept de bondsdagsvoorzitter een gezamenlijke zitting van bondsdag en bondsraad bijeen. Traditioneel vindt deze eedaflegging op 1 juli plaats.
[bewerk] Oostenrijk
Het parlement van Oostenrijk heet ook Bondsvergadering (Oostenrijk)
[bewerk] Zwitserland
Het parlement van Zwitserland heet ook Bondsvergadering (Zwitserland)
