Michel de Montaigne
Michel Eyquem de Montaigne (Bordeaux, 28 februari 1533 – Château de Montaigne, Périgord, 13 september 1592) was een Franse filosoof, schrijver en politicus uit de periode van de Renaissance. In zijn belangrijkste werk, Essais (probeersels), neemt hij de mensheid en met name zichzelf als onderwerp van studie. Hij was daarmee de eerste die een psychologie van zichzelf schreef, in veel verschillende hoofdstukken van wisselende lengte. Hij bleef tot kort voor zijn dood hoofdstukken toevoegen en eerdere hoofdstukken wijzigen en uitbreiden. Montaigne wordt algemeen beschouwd als een sceptisch humanist.
Inhoud |
[bewerk] Biografie
Michel de Montaigne was telg uit een familie van kooplieden uit Bordeaux. Zijn overgrootvader had in 1477 een versterkt huis uit de 14e eeuw gekocht in Saint Michel-de-Montagne in de Périgord en daarmee het recht gekregen de adelijke titel Seigneur de Montagne te voeren. Michel’s vader, Pierre Eyquem, trouwde in 1528 met Antoinette de Louppes. Zij was afkomstig uit een rijke familie met een Spaans-Joodse achtergrond maar was zelf protestants opgevoed; haar vader was een koopman uit Toulouse. De eerste twee kinderen uit dit huwelijk stierven op jonge leeftijd. Michel was de eerste die in leven bleef. Daarna volgden nog zeven broers en zusjes.
Pierre Eyquem, in 1544 benoemd tot burgemeester van Bordeaux, gaf zijn zoon een opvoeding in de geest van het toenmalige humanisme, maar wel een zeer radicale. Als baby werd Michel bij een voedster ondergebracht die in een arm dorp woonde “om me op te voeden tot de meest nederige leefwijze onder de gewone mensen” zoals Montaigne later in zijn Essays zou schrijven. Zijn vader wilde hem niet alleen harden aan de natuur maar beoogde tevens “mij tot het volk te brengen, tot het soort mensen dat onze hulp nodig heeft” (Essays, III, 3). Dat was ook de reden dat hij zijn zoon “door mensen van de allerlaagste klasse ten doop liet houden: om me aan hen te binden en te verplichten.”
Toen Michel drie jaar oud was mocht hij naar het kasteel terugkeren. Daar kreeg hij meteen een Duitse arts, Hortanus, als huisleraar, die geen woord Frans sprak. Vader Pierre gebood deze leraar niet anders dan in het Latijn met zijn pupil te spreken. Aan deze regel moesten ook zijn moeder en de andere huisgenoten zich houden, ook al spraken die zelf maar gebrekkig Latijn. Drie jaar later werd Michel vervolgens naar het College van Guyenne in Bordeaux gezonden, een kweekvijver van het humanisme. Hij bleef daar zeven jaar en leerde er Frans, Latijnse dichtkunst, (klassiek) Grieks, retorica (debatteerkunst) en de toneelkunst. Vervolgens ging hij rechten studeren in Bordeaux.
Op zijn 21e wordt Michel benoemd tot raadsheer aan het Cour des Aides te Périgueux, een instelling die drie jaar later wordt samengevoegd met het parlement van Bordeaux. Daar sluit hij de vriendschap van zijn leven, met de jong gestorven (in 1563) Étienne de la Boétie. Montaigne wordt als rechter geconfronteerd met de eerste processen tegen 'ketterse' Hugenoten. Zeven jaar later, in 1561, wordt Michel als afgevaardigde van het parlement van Bordeaux naar het hof van koning Frans II in Parijs gezonden. Daar verblijft hij anderhalf jaar. In 1562 trouwt hij met de twaalf jaar jongere Françoise de la Chassaigne, dochter van een ander lid van het parlement van Bordeaux. Het echtpaar krijgt achtereenvolgens zes dochters waarvan er slechts één, Léonor, in leven blijft. Dit huwelijk heeft in emotioneel opzicht voor Montaigne waarschijnlijk niet veel betekend. Veel minder tenminste dan zijn vriendschap met La Boétie. In zijn Essays schrijft Montaigne, die toch zoveel aan zelfonderzoek deed, nauwelijks over zijn relatie met zijn vrouw.
In 1568 sterft Montaigne’s vader en wordt Michel kasteelheer. Op dat kasteel trekt hij zich drie jaar later, in 1571, met zijn gezin, terug uit het politieke leven en de rechterlijke macht om er te gaan lezen in de talloze boeken die hij van zijn vriend de la Boétie georven heeft. Hij is dan 37 jaar oud. Montaigne is katholiek en trouw aan koning Hendrik III van Frankrijk. Toch onderhoudt hij ook vriendschappelijke betrekkingen met de protestantse koning Hendrik van Navarra (de latere koning Hendrik IV van Frankrijk, na diens gedwongen overgang tot het katholicisme), die hem een paar jaar later ook tot kamerheer aan zijn hof benoemt. Diep geschokt raakt Montaigne door de moordpartijen in en rond de Bartholomeüsnacht van 1572 waarbij 20.000 Hugenoten omkomen. Een jaar later trekt hij zich terug op zijn kasteel.
In 1578 krijgt Montaigne zijn eerste aanval van nierstenen (koliek), een zeer pijnlijke kwaal die hem tot aan zijn dood zal blijven achtervolgen.
In 1580 verschijnt in Bordeaux de eerste editie van de Essays, in twee delen. In datzelfde jaar gaat hij op reis naar kuuroorden in Noord-Frankrijk, Zuid-Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk en tenslotte Italië, waar hij lange tijd in Rome blijft, de stad waar hij vanaf zijn kleuterjaren zoveel over gelezen heeft. Pas twee eeuwen later wordt zijn reisverslag van deze reis teruggevonden en gepubliceerd. In Rome krijgt Montaigne bericht dat het parlement van Bordeaux hem voor twee jaar tot burgemeester heeft gekozen en moet hij dus spoorslags terug. Twee jaar later krijgt hij – wat uitzonderlijk was – een tweede termijn in dit ambt. Tijdens zijn burgemeesterschap streeft Montaigne naar verbetering van de betrekkingen tussen katholieken en protestanten. In 1585 breekt in Bordeaux de pest uit en trekt Montaigne zich met zijn gezin en bedienden terug in de heuvels van Cenon.
In al deze jaren blijft hij aan zijn Essays doorschrijven en verschijnen er telkens nieuwe edities van. De koning van Navarre komt bij Montaigne op bezoek, maar toch blijft hij ook trouw aan Hendrik III. Montaigne schreef vrijmoedig over de kuiperijen en vleierijen aan de hoven van koningen en over het streven naar macht om der wille van de macht en eigen roem, niet om daarmee het volk te dienen. Dat koningen zijn vriendschap en raad zochten toont aan dat zij hen hoog achtten, ook al schreef hij nog zo openhartig over hen: ook koningen poepen, evenals hun adellijke dames.
Tot aan zijn dood, in 1592, op zijn kasteel, blijft Montaigne zijn hoofdwerk, de Essays, reviseren. Nadien heeft zijn weduwe, samen met Pierre de Brach, de laatste editie met al zijn kanttekeningen in het net overgeschreven en daarmee voor publicatie klaargemaakt. Dit ondanks Montaigne’s opvatting dat “voor een vrouw de nuttigste en eervolste wetenschap de huishoudwetenschap is” (Essays, III, 9)
[bewerk] Over Montaigne’s gedachten in zijn Essays
Montaigne schrijft onbekommerd en voor de vuist weg met een aaneenschakeling van gedachtesprongen. Vooral in zijn eerste essays doorspekt hij zijn gedachten met citaten van schrijvers uit de klassieke oudheid en neemt daarbij aan dat zijn ontwikkelde tijdgenoten wel weten uit welke bron dat citaat afkomstig is. De latere bewerkers van zijn essays hebben er de vindplaatsen bij moeten zoeken. Kennelijk was in die periode, die men later Renaissance is gaan noemen, onder ontwikkelde (Franssprekende) mensen de kennis van de oude Griekse en Romeinse schrijvers zó wijdverbreid dat Montaigne het niet nodig vond om telkens aan te geven van wie dit of dat beroemde gezegde afkomstig was. Van zijn eigen gevatte stellingen zijn er trouwens ook velen beroemd en tot 'bon mots' geworden. Montaigne mocht graag dubbelzinnig en ironische zijn (Peter Burke). Zie bijvoorbeeld de lijst van zijn gezegden aan het einde van het artikel over Montaigne in de Franstalige Wikipedia.
Montaigne stelt dat het zijn doel is “de mens te beschrijven, speciaal zichzelf (…) en dat men dan evenveel verschil zal vinden tussen ons en onszelf als tussen ons en de ander”. De veranderlijkheid ziet hij als een kenmerkende eigenschap van zichzelf. Hij is daarbij een van de eersten (sommigen menen zelfs de allereerste) die de resultaten van zijn zelfonderzoek door middel van introspectie aan het papier toevertrouwt en publiceert. “Want ook wat ik nu schrijf zijn míjn gevoelens en meningen. Ik breng ze naar voren als dat wat ík geloof, niet als wat men geloven moet. Het gaat er mij alleen om hier mijn eigen ik te ontdekken, dat er morgen misschien anders uitziet, als ik verander met het nieuwe dat ik leer.” (Boek I, 26). Montaigne schrijft over wat hij aan goede en slechte eigenschappen bij zichzelf waarneemt. Bijvoorbeeld over zijn vaardigheid in het bemiddelen tussen mensen zonder daarbij zelf emotioneel betrokken te raken. Zoals hij trouwens alle gematigdheid in het leven beter vindt dan volledige overgave, bijvoorbeeld aan het streven naar roem, naar rijkdom, naar lustvolle bevrediging. Anderzijds vindt hij dat hij een slecht geheugen heeft en, later, teveel moet denken aan zijn slechte gezondheid, aftakeling en naderende dood. Peter Burke laat in zijn boekje over Montaigne zien dat hij een van de eerste psychologen was, al bestond dat begrip toen nog niet.
Montaigne betreurde hevig de broedertwisten tussen katholieken en protestanten, zó in strijd met de idealen van het humanisme. Volgens Stefan Zweig was dit de grote tragedie van zijn leven.
Zoals veel van zijn tijdgenoten (o.a. Erasmus, Thomas More) geloofde Montaigne in een cultureel relativisme waarbij de wetten, zeden en godsdiensten van verschillende culturen, hoe onderscheiden ook, een verstandige en humane basis hebben.
In zijn essay over de opvoeding van kinderen (lees: jongens van adel. Boek I, 26) toont hij zich een voorstander van een Spartaanse aanpak, waarbij iedere sterke affectieve binding vermeden moet worden. Geheel in strijd dus met hedendaagse opvattingen, maar wel overeenkomstig zijn eigen kinderjaren. In rationeel opzicht daarentegen staat hij dichter bij onze tijd: “Dit (zijn eigen oordeel) te vormen is het enige doel van zijn opvoeding, zijn zwoegen en zijn studie”. Ook over het huwelijk was hij tamelijk negatief: “Een kooi; de vogels die er buiten zijn willen naar binnen, die er in zitten willen er uit.” In zijn latere essays schreef hij troostend voor oudere mensen (lees: mannen) die aan het aftakelen waren, omdat zij zich konden herkennen in wat hij zelf meemaakte: het uitvallen van steeds meer functies, de pijnen van zijn nierstenen; bij dit alles zichzelf bezwerend toch vooral met voldoening te blijven denken aan al wat het leven hem geschonken had.
[bewerk] Montaigne en de filosofische stromingen van zijn tijd
[bewerk] Humanisme
De term humanisme heeft geen eenduidige betekenis. Toch zijn er enkele principes die steeds terugkeren. Uiteraard staat de mens centraal in dit gedachtegoed, maar typisch bij de humanisten is hun interesse in de klassieke oudheid, toen er voor het eerst werd gesproken over de menselijke ontplooiing en waardigheid. Voor het onderwijs koos men voor de humaniora: de geschiedenis, ethiek, poëzie en retorica. Deze waren nodig om goed en kwaad te kunnen onderscheiden.
Volgens Montaigne moest je de mensheid bestuderen, te beginnen met jezelf. Hij vond dat men moest leven zoals zijn helden uit de klassieke oudheid, Socrates voorop, maar was er zich van bewust dat er weinig objectieve levensbeschrijvingen terug te vinden waren waarop hij zijn werk kon baseren. Daarbij kwam ook nog dat hij geloofde dat het karakter van een mens tot uiting kwam in details, die vaak weg waren gelaten in deze werken. Hierdoor kon hij niet anders dan sommige van zijn onderwerpen aanpakken door zichzelf te bespreken. Dit was ook de reden waarom sommige mensen van zijn tijd vonden dat hij te individualistisch was om een echte humanist te zijn.
[bewerk] Scepticisme
Montaigne had weinig op met de geleerden van zijn tijd en vond dat de meeste maar wat kletsten. Beroemd is Montaigne’s devies “Que sais-je?” (Wat weet ik?) als aanduiding van het geringe dat de mens aan waarheid kan kennen. Zo citeert Montaigne bijvoorbeeld de Romeinse geleerde en schrijver Plinius de oudere (23-79) “Het enige wat zeker is, is dat er niets zeker is”.
In essay 3.13 schrijft Montaigne "Nooit hadden twee mensen dezelfde mening over hetzelfde onderwerp". Ofschoon deze stelling natuurlijk een overdrijving is geeft hij goed de reden weer van Montaignes scepticisme. Uit de veranderlijkheid van meningen tijdens het leven van één persoon, uit de verschillende meningen tussen beoefenaren van eenzelfde dicipline en uit de verschillen in gebruiken en overtuigingen tussen hele volken en culturen, trok hij de conclusie dat alle kennis en alle overtuigingen betrekkelijk zijn. Vanzelfsprekend had Montaigne ook een modern sceptische houding ten opzichte van waarzeggerij, zoals door handlezers en de diagnoses van de heelmeesters uit zijn dagen. Net als zijn tijdgenoot Erasmus kon hij zich vrolijk maken over de zekerheden waaruit anderen - speciaal gelovige intellectuelen en kerkdienaren - meenden te kunnen leven. Daarentegen had hij veel waardering voor de zekerheden van het dagelijks leven, bijvoorbeeld de praktische kennis van de ambachtsman.
[bewerk] Werken
In de laatste jaren zijn er twee volledige uitgaven van de Essays van Montaigne in het Nederlands verschenen, vertaald door Frank de Graaff en door Hans van Pinxteren. Laatstgenoemde publiceerde eerst negen deel-uitgaven en tenslotte, in 2004, het geheel. Deze uitgaven hebben allen een register van de vele door Montaigne genoemde namen. Dat heeft het door de Graaff vertaalde werk niet. Hieronder alleen titels verschenen sinds het jaar 2000.
- Ouders en kinderen: essays over de opvoeding. Vertaling door Hans van Pinxteren, 2000, Athenaeum, Polak & van Gennep. ISBN 90-253-3395-8
- Essays. Vertaling door Frank de Graaff, derde druk, 2001. Boom. ISBN 9--5352-724-9
- De hele wereld speelt komedie: essays over leugen en waarheid. Vertaling door Hans van Pinxteren, 2001, Athenaeum. ISBN 90-253-3399-0.
- Een complex en veranderlijk wezen: essays over het toeval. Vertaling door Hans van Pinxteren, 2002, Athenaeum. ISBN 90-253-3400-8
- Drijf nooit je vijand in het nauw: essays. Vertaling door Hans van Pinxteren, 2003, Athenaeum. ISBN 90-253-3407-5
- De essays. Vertaling door Hans van Pinxteren, 2004, Athenaeum. ISBN 90-253-3416-4 (gebonden) en ISBN 90-253-3425-3 (paperback).
- Montaigne: een kennismaking, 2004. Negen essays uitgekozen door Jos Thielens met een voorwoord van Bas Heijne. Vertaling door André Abeling. Het Spectrum. (Was oorspronkelijk een Aula pocket, 1992) ISBN 90-274-9384-7.
[bewerk] Nederlandstalige boeken over Montaigne
- Peter Burke (5e druk 2005) Montaigne. Reeks Kopstukken Filosofie. Vertaling door Willemien de Leeuw. Rotterdam: Lemniscaat ISBN 9056372327
- Tanny Dobbelaar (2005) Schrijven met Montaigne. Amsterdam: AMBO. ISBN 9026319150
[bewerk] Externe links
- [1] Website van het kasteel van Montaigne
- Alles over Montaigne in de bibliotheek van de University of Virginia
