Noel
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Noel (Noel Günü veya Noel Bayramı), Hristiyanlar tarafından mesih olarak kabul edilen İsa'nın (Nasıra'lı İsa olarak da bilinir) doğum gününün geleneksel olarak kutlandığı yıllık bir tatildir. Noel’de, İsa'nın doğum günü kutlamasıyla birlikte çeşitli örf ve adetlerler de yerine getirilir. Antik çağlardan beri kutlanagelen Pagan ve Roma kış festivalleri olan Yule ve Saturnalia’daki uygulamalar bu adetlere örnektirler. Günümüzün Noel kutlamaları kapsamında genellikle, İsa’nın doğuş sahneleri canlandırılır, Noel ağaçları süslenir, ışıklı ev, bahçe, cadde süslemeleri yapılır, hediyeler alınır, tebrik kartları verilir ve Noel arifesinde Noel Baba'nın gelişi simgesel olarak canlandırılır. Popüler Noel temaları, iyi niyet, vericilik, sevecenlik ve ailenin birlikte zaman geçirmesi olarak sıralanabilir.
Noel, her yıl Hristiyanlarca 25 Aralık'ta kutlanır. Kutlamalar 24 Aralık'ta Noel arifesiyle başlamış olur, ve bazı ülkelerde, 26 Aralık akşamına kadar devam eder. Hristiyanların çoğunlukta olduğu ülkelerde Noel tatili yeni yıl tatiliyle birleştirilir. Bazı Doğu Ortodoks Kiliseleri, Jül Sezar takviminde 25 Aralık'a denk gelen 7 Ocak'ı Noel olarak kutlarlar. İsa’nın gerçek doğum günüyle ilgili çeşitli rivayetler olsa da geleneksel olarak 25 Aralık Noel olarak kutlanır.
Noel, Hristiyanlık ve batı kültürünün dünyada yaygın olmasından dolayı dünya kültürünü oldukça etkilemiştir. Noel kutlamaları kış mevsimi kutlamaları arasında en ünlü kutlamalardandır. Çeşitli yerel ve bölgesel Noel gelenekleri hala devam etse de; film endüstrisi, popüler edebiyat, medya ve televizyon aracılığı sayesinde Amerikan ve İngiliz Noel motifleri dünyada en yaygın olarak kulanılan motiflerdir.
Konu başlıkları |
[değiştir] Etimoloji
Noel kelimesi, köken olarak Galya dilinde (Keltçe) yeni anlamına gelen “noio” ile güneş manasına gelen “hel”in birleşmesiyle oluşmakta ve “yeni güneş” sözünü ifade etmektedir. Noel kelimesi o devrin putperest toplumunda yeni yılın başlangıcında yapılan şenliklere ad olmuştur. Roma döneminde de halk mutlu bir olayı karşılamak ve kutlamak için, duygularını “noel, noel” diye bağırarak dile getirirmiştir.
Noel kelimesinin bugünkü anlamının kaynağı ise; Fransızca “haber” anlamındaki “nowell” kelimesindir. Türkçe’ye de Fransızca’dan geçmiştir. Noel ayrıca Almanca'da “kutsal gece” anlamındadır. İngilizce orijinali “Christ's mass” (Mesih'in ayini) olan “Christmass” ise hem Noel kelimesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır hem de Noel'de Mesih'in doğum günü için yapılan ayin ve kutlamaları ifade etmektedir.
[değiştir] İsa’nın Doğumu
İsa'nın doğumunun gerçek tarihinin kesin olarak bilinmediği konusunda bir çok kaynak fikir birliğindedir.
İsa'ın doğumu yalnızca Luka ve Matta İncil'lerinde söz konusu edilmekte, ancak her ikisinde de farklı anlatılmaktadır. Bu kitaplara göre İsa kış mevsiminde doğmamıştır. Luka İncili'ne göre İsa’nın doğduğu zaman çobanlar çayırlarda sürülerini otlatmakta idiler (Luka, 2:8). Eski Ahit, kış mevsiminin, çobanların açık havada barınamayacak kadar yağışlı olduğunu söylemektedir. (Ezra, 10:9, 13).
Bazı kaynaklarda Vaftizci Yahya'nın Yahudi Fısıh (mayasız ekmek) bayramında yani 15 Nisan’da doğduğu ve Vaftizci Yahya'dan altı ay sonra doğan İsa'nın Ekim ayı içinde doğmuş olabileceği belirtilmektedir.
Büyük Kostantin’in M.S. 313 yılında Hristiyanlığı kabul etmesinden önce putperest olan Roma İmparatorluğu’nda, 25 Aralık güneş tanrısının doğum günü olarak kabul ediliyordu. Bazı kaynaklar İsa’nın doğum günü olarak 25 Aralık'ın seçilmesinin, 3. yüzyıl başlarında İsa’nın ölüm tarihinin 25 Mart olarak tahmin edilmesiyle bağlantılı olduğunu rivayet etmektedirler.
İsa'nın doğum yılı ile ilgili tarihilerde de çelişkiler vardır. Luka İncil'inden anlaşıldığına göre, İsa Kral Hirodes Arhelas zamanında doğmuştur. Ancak Kral Hirodes Arhelas'ın yaşadığı tarih de kesin değildir. Kendisine İsa'yı öldürme gayesiyle yeni doğan çocukları katletme fiili atfedilen bu kralın, M.Ö. 4 ila M.S. 6. yüzyılları arasında bir tarihte yaşadığı sanılmaktadır. Bu duruma göre İsa'nın doğumu bu yıllar arasında herhangi bir tarih olabilir.
[değiştir] Hristiyan bayramı olarak Noel
Hristiyanlar için İsa Tanrı'nın Oğlu ve bizzat Tanrı'nın kendisidir. Baba (Tanrı) ile insanlar arasında aracı, Beklenen Mesih, Kurtarıcı, Rab, Tanrı ile aynı "öz" den olan, Güçlü Tanrı, tek insan, Dünya'nın tek Kralı, Kutsal Üçlü Birlikteki kişilerden "Oğul"dur. Hristiyan kaynakları onu "İsa Mesih" olarak anarlar. Bu sebeple İsa’nın doğumu, Hristiyan inancına göre Tanrı’nın yeryüzünde göründüğü gün anlamına gelmesi sebebiyle önemli bir gündür ve uzun yıllardır kutlanmaktadır.
Roma İmparatorluğu'nda İsa'ın doğumu anısına kutlanan bayramlarla ilgili en eski tarih olarak, 325 ve 336 tarihleri söz konusu edilmektedir. Buna göre Noel bayramı İmparator Büyük Konstantin'in saltanatının sonundan itibaren kutlanmaya başlanmıştır. 354yılında Papa Liberius 24 Aralık'ı 25 Aralık'a bağlayan geceyi İsa'nın doğum günü yıldönümü olarak ilan etmiştir. Doğu Hristiyanları ise 6 Ocak tarihini üçüncü yüzyıldan itibaren İsa'nın doğumu olarak kutlamaya başlamıştır.
[değiştir] Noel ve Yılbaşı
Miladi takvim başlangıcı olan yeniyıl (yılbaşı) kutlamaları ile Noel kutlamaları tarihlerinin yakın olması sebebiyle sıkça karıştırılır. Noel kutlamalarının temelinde İsa'ın doğumunu kutlama geleneği yatmaktadır. Yeniyıl kutlamalarının geçmişi ise Eski Romalıların 1 Ocak'ta yaptıkları yeniyıl kutlamalarına dayanmaktadır. 31 Aralık'ı 1 Ocak'a bağlayan gece kutlanan yeniyıl ile Noel şenlikleri temelde birbirinden farklı olmakla birlikte, adet ve gelenekler açısından Hristiyanlar arasında karışmış vaziyettedir.
Türkiye’de Noel kutlamaları Hristiyan nüfusun çok az olması nedeniyle kamuoyunda hissedilmemekte ancak yeni yıl 31 Aralık'ı 1 Ocak'a bağlayan gece büyük bir kitle tarafından kutlanmaktadır. Bu nedenle yeniyılın ilk günü, 1 Ocak, tüm Türkiye'de resmi tatildir.
Noel kutlamalarına eski kültürlerdeki Pagan ve putperest adet ve gelenekler oldukça etki etmiş, bu adetler zamanla Hristiyanlığın uygulama alanlarına dahil edilmiştir. Hristiyan olmayan toplumlarda ve bölgelerde bu adet ve gelenekler “yılbaşı kutlamaları” adı altında yayılmıştır.
[değiştir] Noel Baba
Noel Baba (Santa Claus), özellikle Hristiyan dünyasında Noel kutlamalarının en önemli figürlerinden biridir.
Hristiyan inanışına göre; M.S. 4. yüzyılda Anadolu'da Myra (bugünkü Demre-Antalya) yöresinde yaşamış olan Aziz Nikolaos adındaki Hristiyan azizi, Roma İmparatoru Büyük Konstantin'in rüyasına girdi ve idama mahkum edilen 3 subayı kurtardı. Bu olaydan sonra ünü gittikçe yayılan Nikolaos, zamanla Rusya ve Yunanistan gibi ülkelerin hayır kurumlarının, loncaların, çocukların, denizcilerin ve bazı şehirlerin koruyucu azizi olarak benimsendi. Çocuklara özel armağanlar getirdiğine inanılan ve Noel Baba olarak anılmaya başlanılan Aziz Nikolaos efsanevi bir kişiliğe büründü.
Aziz Nikolaos'un Noel Baba haline sokulması ilk önce Almanya'da görüldü. Bu efsanevi gelenek zamanla Protestan kiliselerin çoğunlukta olduğu Avrupa ülkelerinde yayıldı. Sonra ABD'nin New York şehrine gelip yerleşen Hollanda'lı Protestanların Aziz Nikolaos'u iyilik sever bir kimse olarak anmaları da çok sevilmesine yol açtı. Ayrıca ABD ve İngiltere'de kutlanan çocuk bayramlarında da yer verilmeye başlandı. Geleneksel aile ve çocuk bayramı olarak kutlanan Noel yortusunun koruyucusu olarak kabul edildi.
Noel Baba'nın şişman, neşeli, kırmızı ve beyaz piskoposluk giysileri içindeki tasvirleri Amerikalılar tarafından gündeme getirildi. Noel Baba olarak bilinen Aziz Nikolaos'un bazen yalnız, bazen yardımcısıyla ata binerek, bazen de sekiz Ren geyiğinin çektiği arabasıyla evlerin damlarında dolaştığı efsanesi yaygınlaştı.
İnanışa göre sırtında içi hediye dolu bir heybeyle dolaşan Noel Baba evlere bacadan girer ve armağanlarını uslu çocukların ayakkabılarının ya da şöminede asılı çoraplarının içine koyar. Noel Baba, "yaşayan" bir folklorik olaydır.
[değiştir] Noel Ağacı
Noel şenlikleri sırasında ışık ve süslerle donatılan ağaca denilmektedir. Günümüzde Noel ağacının Pagan geleneklerinden gelen bir ritüel olduğu bilinmektedir.
Yaprak dökmeyen ağaçları ve çelenkleri ölümsüz yaşamın simgesi olarak kullanmak, eski Mısırlıların, Çinlilerin ve Yahudilerin ortak bir geleneği idi. Avrupalı putperestler arasında yaygın olan ağaca tapınma, hıristiyanlığı benimsemelerinden sonra, İskandinavyalıların şeytanı korkutup kaçırmak ve Noel zamanında kuşlar için bir ağaç hazırlamak üzere ev ve ambarlarını yılbaşında ağaçlarla donatma geleneği biçiminde sürdü. Almanya'da da kış ortasına rastlayan tatillerde evin girişine ya da içine bir Yule (yeni yıl) ağacı konuyordu.
Günümüzdeki Noel ağacının Almanya'nın batısından kaynaklandığı düşünülmektedir. Ortaçağda Adem ve Havva'yı canlandıran bir oyunun ana dekoru, cennet bahçesini temsil eden ve üzerinde elmaların bulunduğu bir çam ağacıydı. Adem ve Havva yortusunda (24 Aralık) Almanlar evlerine böyle bir cennet ağacı dikerler, üzerine Momünyon'daki kutsanmış ekmeği simgeleyen ince, hamursuz ekmek parçaları asarlardı; bunların yerini daha sonra değişik biçimlerdeki çörekler aldı. Ayrıca bazı yerlerde İsa'yı simgeleyen mumlar eklendi. Noel mevsiminde ağaçla aynı odada Noel piramidi de bulunurdu. 16. yüzyılda Noel piramidi ve cennet ağacı birleşerek Noel ağacını oluşturdu.
İngiltere'ye 19. yüzyıl başlarında ulaşan Noel ağacı, Kraliçe Victoria'nın eşi Alman Prens Albert'in desteği ile bu yüzyılın ortalarında yaygınlaştı. O dönemde Noel ağaçları, dallarına kurdela ve kağıt zincirlerle asılmış mum, şekerleme ve keklerle süsleniyordu. Göçmen Almanların Kuzey Amerika'ya 17. yüzyılda götürdükleri Noel ağacı, 19. yüzyılda moda oldu. Gelenek Avusturya, İsviçre, Polonya ve Hollanda'da da yaygındı. Japonya ve Çin'e 19. ve 20. yüzyılda Amerikalı misyonerlerin tanıttığı Noel ağaçları ince işlenmiş kağıt süslerle donatılımaya başlandı.
[değiştir] Ekonomi ve Noel
Noel sezonu, tipik olarak birçok ülkede ekonominin canlandığı bir dönemdir. Satışlar neredeyse tüm perakende sektörlerde dramatik olarak artar. Noel’de satış yerleri hediyelik eşya ve dekorasyon malzemelerine ağırlık verdiği gibi yeni ürünleri de müşterilerle tanıştırır. ABD'de bu sezonun adı 'Noel alışveriş mevsimi' olarak geçer ve genellikle sezonun açılışı, ABD’de her yıl kasım ayının dördüncü Perşembe günü kutlanan Şükran Gününün ertesi günü olan Cuma günü olarak kabul edilir. Bir çok Amerikalı alışveriş sezonunun başladığı bu Cuma gününü tarihe ironik bir gönderme olarak Kara Cuma olarak adlandırır.
İngiltere ve Galler'de küçük işletmeleri korumak maksadıyla, 2004 Noel Ticaret Yasası kapsamında, Noel'de bütün büyük dükkanlara ticaret yasağı getirilmiştir. İskoçya da, buna benzer bir yasamayı planlamaktadır. Film stüdyoları, Noel tatil mevsiminde birçok yüksek bütçeli filmi gösterime sürer.
Noel sezonunda ekonomideki bu canlanmaya rağmen ekonomistlerin çoğu, mikroekonomik konsept kapsamında Noel’de hediye alışverişi yüzünden ekonominin verim kaybına (deadweight loss) uğradığına inanırlar. Bu kayıp, hediye veren kimsenin aldığı ürüne ödediği para ile hediye alıcısının, o madde için ödemek isteyebileceği para arasındaki farkla hesaplanır. 2001 Noel'inde, ABD'de 4 milyar dolarlık bir ekonomik verim kaybı olduğu tahmin edilmektedir. Bu analiz, hesaplamayı güçleştiren faktörlerden dolayı, bazı kaynaklarda günümüz mikroekonomik teorisinin kusurları arasında sayılır.
[değiştir] Noel’in Ticaretleşmesi
Noel’in ekonomik yönünün 1800’lerden bu yana gittikçe artması Noel’in ticaretleşmesine yönelik kaygıları arttırmaktadır. 1822 yılında yazılan "Aziz Nicholas'tan bir ziyaret" isimli şiir geleneksel hediye alıp vermeyi ve Noel alışverişini popüler hale getirmişti. Harriet Beecher Stowe, 1850 yılında yazdığı "New England'daki ilk Noel" isimli kitabında, Noel'in gerçek anlamının, alışveriş cümbüşü içinde kaybolmasından şikayet eden bir karakteri yazdı.
Noel'in ekonomi üzerine etkisi 1930’lu yıllarda dönemin ABD başkanı Franklin D. Roosevelt’in Noel alışveriş mevsimini uzatmak, satışları arttırmak ve büyük bunalım sırasında duraklayan ekonomiyi canlandırmak için Şükran Gününün tarihini değiştirmesiyle daha da güçlendi. Bu hareketi protesto etmek maksadıyla Hrıstıyanlığın dini liderleri 1931’de New York'ta toplanarak, gittikçe artan Noel’in ticaretleşmesiyle ilgili tehlikelere dikkat çeken Noel vaazları verdiler.
1958’de Stan Freberg ve Daws Butler taşlama sanatının hicivlerini kullanarak radyo için "Yeşil Noel" (Green Chri$tma$) isimli bir ses tiyatrosu kaydettiler. Eserin, tartışmaya yol açan doğası yüzünden, 1983'e kadar hiçbir ticari gösterimi yapılmadı.
ABD'de Noel’in, gerçek kutlama maksadının dışına çıktığına dair kaygıların gün geçtikçe arttığı gözlemlenmektedir. Bu konuda New York yazarlarında Gabriel Calderon "Çocuklar, Noel Baba'yı İsa'dan daha önemli görüyor" görüşünü sıkça gündeme getirmektedir.
[değiştir] Sosyal hayatta Noel
Birçok ülkede, iş dünyasında, okullarda, ve toplumsal hayatta Noel partileri verilmektedir. Bu partilerin çoğu dinsel bir tema taşımazlar. Dini Noel törenleri ve adetleri arasında İsa'nın doğum hikayesinin anlatılması ya da canlandırılması, dini grupların, çevre evlere ziyarete gidip Noel şarkıları söylemeleri, gönüllülerin yardım parası toplaması ve kiliseler için çalışmaları sayılabilir.
Noel günü veya Noel arifesinde, her ülkede veya kültürde kendine özgün özel bir yemek ya da şölen hazırlanır. Bazı bölgelerde, özellikle Doğu Avrupa'da, bu aile şölenlerinden önce bir süre oruç tutulur. Noel’de ziyaretçilere şekerleme ikram etmek veya hoş sürprizler yapmak birçok ülkede Noel kutlamasının bir parçasıdır.
İnsanların ailelerine ve arkadaşlarına "Mutlu Noeller" ifadesi içeren kartlar yollamaları Noel’de çokca rastlanan adetlerdendir. Hristiyan olmayanlar veya Noel’i kutlamayanlar arasında "Mutlu Tatiller" mesajları bu tatil döneminde daha yaygınca kullanılmaktadır.
[değiştir] Kaynaklar
- Christmas (Wikipedia)
- "Christmas," The New Columbia Encyclopedia. New York and London, Columbia University Press 1975.
- Restad, Penne L., Christmas in America: A History, New York, Oxford University Press. 1995. ISBN 0-19-509300-3
