Wouter Buikhuisen
Wouter Buikhuisen (1933) is een Nederlands criminoloog. Hij was onder andere hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en aan de Universiteit Leiden. Aan het einde van de jaren zeventig kreeg hij landelijke bekendheid door wat later de Affaire Buikhuisen is gaan heten.
Inhoud |
[bewerk] Promotie
Buikhuisen promoveerde in 1965 aan de RUG op de studie 'Achtergronden van nozemgedrag' en werd vervolgens hoogleraar criminologie. In zijn proefschrift, waarin hij overigens het begrip ‘provo’ introduceerde, dat is afgeleid van provoceren, vergeleek hij het gedrag van criminelen, provo’s en ‘gewone’ jongeren. Wat hem verbaasde was het feit dat er opeens zo’n grote stroming van anti-autoritaire jongeren was ontstaan. Waar kwam dat vandaan? Hoe dachten en handelden ze?
Na zijn hoogleraarschap in Groningen werd Buikhuisen onderzoeker bij het ministerie van Justitie.
[bewerk] Biologie en criminaliteit
In 1978 werd hij benoemd tot hoogleraar Criminologie en Penologie aan de Universiteit Leiden. Buikhuisen wilde aan de faculteit onderzoek doen naar de oorzaken van crimineel gedrag. Anders dan in die tijd gebruikelijk was, wilde Buikhuisen zich in het nature nurture-debat niet richten op omgevingsfactoren (nurture) maar op biologische factoren (nature). In 1979 verscheen 'Kriminologie in biosociaal perspectief' waarin Buikhuisen zijn gedachten, plannen en onderzoeksvoorstellen uiteenzette.
Buikhuisen meende dat mensen een criminele aanleg kunnen hebben. Zo reageert de één anders op bijvoorbeeld stress dan de ander. Iemand die weinig adrenaline aanmaakt (een stresshormoon) zou minder reageren op stress. Buikhuisen veronderstelde dat zo iemand minder bang zou zijn, minder zou schrikken en daarom misschien eerder geneigd zou zijn tot crimineel gedrag. Ook veronderstelde Buikhuisen dat mensen met meer testosteron sneller agressief en crimineel gedrag zouden vertonen.
Ook het sociale aspect speelde in zijn optiek een rol. Stel dat iemand wordt geboren met een afwijkend uiterlijk. Dat afwijkende uiterlijk op zich maakte iemand nog niet crimineel, maar misschien leidde de reactie van de omgeving op het uiterlijk wel tot crimineel gedrag. Als de afwijkende persoon altijd gepest werd of buiten de groep viel, zou hij of zij afwijkend (crimineel) gedrag kunnen gaan vertonen, dacht Buikhuisen.
[bewerk] Grote weerstand
In Leiden kreeg Buikhuisen een ruim budget om te onderzoeken of biologische factoren een rol spelen bij het ontstaan van criminaliteit. Zijn voorstellen vielen in het Nederland van de jaren zeventig echter niet in goede aarde en riepen ook bij collega's grote weerstand op. Aanleg voor criminaliteit bestaat niet, vonden zijn tegenstanders. Criminelen worden niet geboren maar gemaakt – de onrechtvaardige maatschappij is bron van alle kwaad. Zonder economische ongelijkheid, zonder armoede en ongelijke kansen zou er geen criminaliteit zijn – dat was de communis opinio.
Buikhuisen werd door zijn tegenstanders – en die waren verreweg in de meerderheid - vergeleken met de Italiaanse gevangenisarts Lombroso, die in de 19e eeuw meende dat misdadigers te herkennen waren aan hun lage voorhoofd of doorlopende wenkbrauwen. Omdat hij hersenonderzoek op delinquenten wil verrichten en kinderen als proefpersonen wil gebruiken, werd Buikhuisen vergeleken met de nazi-arts Joseph Mengele en de nazicriminoloog Franz Exner
[bewerk] De Affaire Buikhuisen
In de media ontstond tegen Buikhuisen een hetze die bekend is geworden als de Affaire Buikhuisen. Het weekblad Vrij Nederland (VN) en de VN-columnist Piet Grijs (pseudoniem van Hugo Brandt Corstius) liepen voorop. Volgens VN werden criminaliteit en andere afwijkingen veroorzaakt door de verrotte, kapitalistische maatschappij en/of een autoritaire opvoeding. Dat was niet alleen de opvatting van VN, maar ook de opvatting van de meeste mensen binnen de criminologie en justitie. Onderzoek doen naar individuele, aangeboren ‘afwijkingen’ was in die tijd taboe. Door alle commotie is het onderzoek van Buikhuisen nooit echt van de grond gekomen.
[bewerk] Pijlen richten zich op de persoon
Hij had het maatschappelijk tij op alle fronten tegen. Bovendien wekte ook de persoon Buikhuisen zelf weerstand op. Hij reageerde nauwelijks op alle aantijgingen, stelde zich arrogant op, werkte op een faculteit zonder onderzoekstraditie en dan kwam hij ook nog eens van Justitie. Collega-criminologen beschouwden alleen al het feit dat hij voor de overheid had gewerkt als verraad. Wetenschappelijk Nederland liet de criminoloog vallen. In de media (VN en VPRO voorop) was je ‘goed’ als je biosociale criminologie afwees en ‘fout’ als je zelfs maar bereid was naar de ideeën van Buikhuisen te luisteren. De media-hetze verschoof al snel van de ideeën van Buikhuisen naar de persoon Buikhuisen. Zo schrijft Piet Grijs over Buikhuisen: ‘hij is een kale, impotente carrièrewetenschapper’, een ‘verblinde vakidioot’, een ‘bedrieger’, een ‘aartsopportunist’ en een ‘domme charlatan’.
[bewerk] Bedreigingen
Buikhuisen zelf vertelt over die tijd dat hij meermalen werd bedreigd: “Met alle denkbare middelen werd geprobeerd te voorkomen dat ik mijn ideeën over biosociale criminologie kon uitdragen en ontwikkelen. Op mijn oratie stormden met kettingen bewapende personen binnen en werden rookbommen gegooid. Er waren bommeldingen op het instituut waar ik werkte, ik werd bekogeld en bedreigd tijdens lezingen”. Zijn onderzoek heeft te lijden onder alle negatieve aandacht, het is voor Buikhuisen onmogelijk om aan proefpersonen te komen. Impopulariteit maakt ook dat het budget van Buikhuisen wordt teruggeschroefd.
[bewerk] Afscheid van de wetenschap
In 1981 maakte zijn vakgroep bekend dat Buikhuisen niets uitvoerde, geen onderzoeksvoorstel had afgerond, zich onttrok aan vergaderingen en zonder toesteming van de vakgroep buitenlandse reizen maakte. Hij werd overgeplaatst naar de psychologiefaculteit, maar meldde zich kort daarop ziek. In december 1988 hield Buikhuisen op doktersadvies de wetenschap helemaal voor gezien. Hij ging zijn vrouw helpen in haar antiekhandel.
Sinds het begin van de 21e eeuw woont Buikhuisen in Spanje. Terugkijkend ziet hij VN en vooral Piet Grijs nog steeds als de katalysator van de hetze tegen hem. In 2005 zond het KRO-programma ‘Reporter’ een programma uit over Buikhuisen. In dat programma wordt de Affaire Buikhuisen een 'karaktermoord van links' genoemd.
[bewerk] Onderzoek jarenlang taboe
Het was wellicht de moeite waard geweest om de stellingen van Buikhuisen te onderzoeken en daarna pas te oordelen. Volgens sommigen was Buikhuisen bepaald geen visionair. In het Nederlands Juristenblad schreef rechtssocioloog Kees Schuyt destijds een vernietigend betoog over de opvattingen van Buikhuisen. Een verband tussen een laag activatieniveau en misdadig gedrag zei volgens Schuyt niets als een verklarende theorie ontbrak, en het verband tussen adrenaline en gedrag lag volgens Schuyt veel ingewikkelder dan door Buikhuisen werd gesuggereerd.
Wel bleef het in Nederland jarenlang taboe om oorzaken van afwijkend gedrag bij de persoon zelf te zoeken. Dat heeft wetenschappelijke ontwikkelingen in die richting in de weg gestaan. Pas in de jaren negentig werd het onderzoek in de biologische richting voortgezet.
