West-Friesland (historische regio)
West-Friesland is een historisch gebied dat ligt tussen 't Vlie en het IJ. Het ligt voor het merendeel in de provincie Noord-Holland en voor een klein deel in de provincie Friesland, Nederland. De naam van het gebied wordt geschiedkundig ook wel als Westfriesland gespeld.
Het historische West-Friesland is niet te verwarren met de huidige regio West-Friesland, waarmee men eigenlijk het oude gewest Westflinge van binnen de Westfriese Omringdijk bedoelt, en evenmin met de samenwerkingsregio van 12 gemeenten in deze regio met ook de naam West-Friesland. Dit artikel gaat dus over de oudere grotere regio.
[bewerk] Gemeenten
De volgende gemeenten liggen met hun grondgebied in het historische West-Friesland:
Alkmaar, Amsterdam-Noord, Andijk, Anna Paulowna, Beemster, Bergen, Castricum, Den Helder, Drechterland, Edam-Volendam, Enkhuizen, Graft-De Rijp, Harenkarspel, Heerhugowaard, Heiloo, Hoorn, Landsmeer, Langedijk, Medemblik, Niedorp, Noorder-Koggenland, Obdam, Oostzaan, Opmeer, Purmerend, Schagen, Schermer, Stede Broec, Texel, Uitgeest, Vlieland, Waterland, Wervershoof, Wester-Koggenland, Wieringen, Wieringermeer , Wognum Wormerland, Zaanstad, Zeevang en Zijpe.
- Het grondgebied van de gemeenten Heemskerk, Beverwijk en Velsen behoorde in bepaalde periodes ook tot zowel het onafhankelijk West-Friesland als het latere gewest West-Friesland. Maar het behoorde ook, voor vaak langere periodes, toe tot Holland, waardoor het vaak niet tot het echte hoofdgrondgebied van de Westfriezen wordt gerekend.
Voor de lijst van alle woonplaatsen in West-Friesland: zie de lijst van woonplaatsen in Westfriesland
[bewerk] Taal
Zie voor uitgebreide versie het hoofdartikel Westfries.
De taal die oorspronkelijk werd gesproken in West-Friesland is het Westfries, ontstaan tijdens en net na de 'oorlog' met Holland in de elfde, twaalfde en dertiende eeuw. Door de langzame vernederlandsing sinds de late 18e eeuw/begin 19e eeuw is er van die taal in de huidige spreektaal weinig over en spreekt men nu Nederlandse dialecten van de taal. Binnen het Westfriese gebied worden deze onderscheiden als het West-Fries, het Zaans en het Waterlands met al hun kleinere dialectische verschillen. Buiten het gebied heb je nog het Strand-Hollands en Kennemerlands, de dialecten van de kust van Heemskerk tot en met Scheveningen. De dialecten worden tezamen ook wel Noordhollands genoemd.
Er wordt een onderscheid gemaakt tussen het "lichte en sterke" dialect dat onder de Nederlandse substraat valt, en het "zwaardere" dialect dat onder de Friese substraat valt. Het "zwaardere" dialect wordt wel gezien als voortzetting van de oorspronkelijke taal, het Westfries. In het schrift overleeft het "zwaardere" dialect beter dan in de spreektaal, maar wel meer ook in combinatie met het "sterke" dialect, terwijl het sterke dialect meer gebruikt wordt in de spreektaal.
 |
[bewerk] Geschiedenis
Zie voor uitgebreide versie het hoofdartikel Geschiedenis van West-Friesland.
[bewerk] Korte voorgeschiedenis en ontstaan van Westfrisia
Na de val van het Romeinse Rijk in 476 begon in de de opkomst van het Friese Rijk, maar ook dat van de Franken. Het Friese Rijk bereikte in de 7e eeuw zijn hoogtepunt. Daarna kreeg men het aan de stok met de Franken. In die periode kwamen ook de Hollanders op. In 734 vielen de Franken definitief het gebied binnen en verdeelden het gebied in de volgende 50 jaar langzaam op. Westfrisa ontstaat, dit bestaat niet alleen uit Friezen maar ook uit Hollanders, die in het midden en zuiden van Nederland woonden. Nadat in de 9e eeuw Frankische gebied in het noorden en oosten van Nederland en Duitsland uit elkaar zijn gevallen door de invallen van de Vikingen in het gebied, besluiten de Hollanders tegen het eind van de 9e eeuw naar het noorden te trekken en de Friezen te verdrijven. De Franken lieten dit toe, onder meer omdat de Hollanders al katholiek waren en de Friezen in West-Friesland nog niet allemaal. Er is weinig bekend wanneer dit precies gebeurde omdat er weinig aandacht aan werd besteed in de diverse geschriften en kloosterboeken.
Later zou de opmars van Hollanders gestuit worden door een nieuwe invasie van de Vikingen, alsmede door het water en de moerasgebieden van onder andere Waterland.
[bewerk] West-Friesland en de oorlog met Holland
In 922 werd Graaf Diderik I (Durk I) Graaf van West-Friesland en Holland en wordt voor het eerst deze dynastie Huis van Holland genoemd in plaats van West-Friesland. De Westfriezen begonnen in de 10e eeuw met het bouwen van echte dijken door de groeiende bevolking en rijzende zeespiegel. Vanaf 925 accepteerden de graven van de Franken in het noorden van het Frankische Rijk en ook de Vikingen Hendrik I van Duitsland als koning. Het voormalige Friese Rijk maakt dan deel uit van het Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie. Ondertussen neemt de onrust onder de Friese bevolking in West-Friesland over de Hollandse overheersing in de regio toe. Het is niet bekend wanneer precies die onrust overslaat in een oorlog met Holland, maar het moet net na die periode geweest zijn.
Holland wilde meer vruchtbare grond en de Westfriezen wilde Kennemerland terug als hun grondgebied. Dit leidde uiteindelijk tot een aantal grote veldslagen, die weer leidden tot een soort onafhankelijkheid van West-Friesland, hoewel het gebied officieel onder het Friese gezag viel in die periode, maar daar trokken de Westfriezen zich weinig van aan.
[bewerk] Onafhankelijkheid van West-Friesland en de oorlog met Holland
Tegenwoordig beschouwt men West-Friesland vanaf het einde van de 10e of het begin van de 11e eeuw als onafhankelijk. West-Friesland bestaat dan uit de gewesten (ook wel gouwen genoemd) Texla, Wiron, Westflinge, Rekere en een gedeelte van Waterland; het gebied rond de Purmer en een groot gedeelte van de Zaanstreek waren in handen van de Hollanders. In 993 stierf Graaf Arnulf van Holland in een slag met de Westfriezen rond het gebied bij Winkel. Arnulft probeerde als eerste om het hele gebied van de Westfriezen in te nemen, maar werd bij een veldslag van zijn paard gerukt en gedood.
In de elfde eeuw verlegde Holland zijn uitbreidingsdrang, zodat het wat rustiger werd in het grensgebied met West-Friesland. Echter toen in 1076 Graaf Durk V het officiële graafdom Holland stichtte, stuitte dit tegen het zere been van West-Friesland, Friesland en Midden-Friesland en met de relatieve rust is het dan weer gedaan. De Westfriezen verklaren zich dan pas echt onafhankelijk van het graafschap. Onder leiding van graaf Durk VI probeerden de Hollanders in 1134 in het westen men weer gebieden te veroveren. Dat mislukt; de Hollanders verliezen zelfs weer gebieden in het westen, zoals het gewest Rekere en een gedeelte van Kennemerland. West-Friesland kent rond 1230 een heel dijkensysteem, waaruit uiteindelijk de Westfriese Omringdijk zou ontstaan. In 1256 werd bij een sterke inval van de Hollanders Graaf Willem II gedood door de Westfriezen. Zijn zoon, Graaf Floris V, nam in de jaren daarna wraak; in eerste instantie nam hij het zuidoosten (het gebied tussen Westflinge en Amsterdam) van West-Friesland definitief in.
[bewerk] Het einde van de onafhankelijkheid van West-Friesland
Nadat in 1282 Floris V bij een tweede poging het gebied vrij ver in wist te dringen, bouwde hij dwangburchten om de bevolking te onderwerpen. Dat lukte niet, de Westfriezen trokken zich weinig aan van de burchten en het Graafschap Holland had nog altijd geen grip op de Westfriezen. Pas in de winter van 1287-1288 veranderde dat, doordat de vele regen die toen viel vele overstromingen deed ontstaan. Floris V maakte daarvan gebruik en liet zijn leger Westflinge binnen vallen. De Westfriezen werden overrompeld en zo veroverden de Hollanders eindelijk ook het noordwesten en noorden van West-Friesland. In het begin van 1289 ondertekenden de Westfriezen onderwerpingsverdragen. Eén opvallend detail is dat Floris V besloot West-Friesland wel onafhankelijkheid binnen het graafschap Holland te geven, om te voorkomen dat de Westfriezen weer in opstand kwamen.
Na de dood van Floris V in 1296 ontstond er in een groot deel van West-Friesland, met name in Westflinge, beroering en vielen de dwangburchten bij Wijdenes en Nieuwendoorn, die werden vernietigd, in Westfriese handen. Op 27 maart 1297 bij de veldslag bij Vroonen (ongeveer het tegenwoordige Sint Pancras) versloeg het leger van Holland en Zeeland de Westfriezen; het dorp werd verwoest bij de slag. West-Friesland viel daarna definitief onder het graafschap Holland.
[bewerk] Van het Graafschap Holland en West-Friesland naar de provincie
In 1299 werd het Graafschap Holland, nadat de Westfriezen en Hollanders elkaar via een aantal akkoorden definitief als gelijken zagen, omgezet in het graafschap Holland en West-Friesland. Ook erkenden de Westfriezen graaf Jan I als hun heer, zoals omschreven in de oorspronkelijke maar sindsdien wat herschreven onderwerpingsverdragen van Floris V. In 1581 besloot het Graafschap samen met zeven andere graafschappen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden op te richten. De provincie Holland en West-Friesland, ook de Staten van Holland en West-Friesland genoemd, is dan geboren; wel werkten de delen van de provincie als twee eigen onafhankelijke eenheden.
[bewerk] Het einde van de provincie Holland en West-Friesland
Na een korte onderbreking van de iets andere opdeling van de provincie tijdens de Bataafse republiek onder het Koninkrijk Holland tussen 13 april 1807 en 1814 werden de twee opgedeelde gebieden weer samengevoegd en kreeg het opnieuw de naam Holland en West-Friesland, al werd de naam Holland ook wel alleen gevoerd. De provincie kende nog steeds een tweedeling in bestuurlijke zin in de vorm van Napoleons tijd.
De provincie Holland en West-Friesland werd in 1840 uiteindelijk officieel opgedeeld in Noord-Holland en Zuid-Holland. Dit tot ontzetting van de Westfriezen, die diverse pogingen hadden ondernomen om het Westfriese gebied dan maar een eigen provincie te laten worden. In de jaren daarna werd er nog regelmatig met gebieden geschoven tussen de twee provincies, en ook met de aanliggende provincies (zoals in 1942, toen de eilanden Vlieland en Terschelling bij de provincie Friesland werden ingedeeld). Daarmee verloor West-Friesland zijn naam aan het gebied waarmee het dan al meer dan 1000 jaar bekend was geweest.
