Sociaal Democratische Arbeiders Partij

Gedenkplaat

De Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP) is een Nederlandse politieke partij van voor, tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog. De SDAP werd op 26 augustus 1894 opgericht in Drank- en Spijslokaal de Atlas aan de Ossenmarkt 9 te Zwolle als alternatief voor de Sociaal-Democratische Bond (SDB) van Domela Nieuwenhuis. Tot de 12 oprichters (de "twaalf apostelen" genoemd) behoorden Pieter Jelles Troelstra, Jan Schaper en Willem Vliegen.

In 1897 veroverden de sociaaldemocraten voor het eerst twee zetels in de Tweede Kamer. De partij sloot zich aan bij de Tweede Internationale, de overkoepelende organisatie van socialistische partijen in Europa. Uitgangspunt was een democratisch streven naar een socialistische maatschappij, waarin de belangrijkste industrieën en de winning van delfstoffen aan de staat toebehoorden.

Aanvankelijk had de partij zowel een reformistische als een orthodox-marxistische vleugel. In 1909 splitste deze laatste zich af onder de naam Sociaal-Democratische Partij (SDP). De naam sociaaldemocratie werd toen nog door beide soorten socialisten gevoerd. Later werd de naam SDP vervangen door CPN.

Verder streed de SDAP voor algemeen kiesrecht en sociale wetten, zoals het staatspensioen. De invoering van het algemeen kiesrecht in 1917 bezorgde de SDAP grote zetelwinst. Nadat in Rusland in 1917 de Oktoberrevolutie had plaatsgevonden en het ook in Duitsland onrustig werd, meende Troelstra in 1918 dat ook in Nederland de tijd voor revolutie was gekomen. Zijn revolutiepoging werd een grote mislukking.

Troelstra werd in 1925 als partijleider opgevolgd door Johan Willem Albarda. In de jaren dertig ontstond een toenadering tussen de SDAP en de andere partijen, mede doordat de SDAP het streven naar algehele ontwapening opgaf. In de gemeente Amsterdam leverde de SDAP al langere tijd wethouders (onder andere Monne de Miranda en Floor Wibaut) en vanaf 1939 nam de partij met twee ministers (Albarda en Jan van den Tempel) deel aan het Kabinet-De Geer II.

In de Tweede Wereldoorlog werd de SDAP door de Duitse bezetter verboden. De Haagse oud-wethouder en latere minister-president Willem Drees speelde een belangrijke rol in het clandestiene overleg tussen de verschillende partijen over de naoorlogse politiek.

De Partij van de Arbeid ontstond in 1946 uit een fusie van de SDAP, de Vrijzinnig Democratische Bond en de Christelijk Democratische Unie (CDU).