Ruimtevaarder

U.S. Space Shuttle astronaut in een bemande manouvreer eenheid. Foto: NASA

Een ruimtevaarder is een persoon die in de ruimte is of in de ruimte is geweest. In de praktijk is dat iemand die in een ruimtevaartuig of in een vliegtuig door de ruimte reist of gereisd heeft.

Volgens de definitie van de Amerikaanse luchtmacht begint de ruimte vanaf een hoogte van 80,5 kilometer (50 mijl), volgens de Fédération Aéronautique Internationale (FAI) vanaf een hoogte van 100 kilometer. Consequentie hiervan is dat de Amerikaanse luchtmacht een aantal piloten die in de periode 1962-1968 met X-15-vliegtuigen hebben gevlogen als ruimtevaarders beschouwt. De FAI erkent deze piloten niet als ruimtevaarders, met uitzondering van Joseph Walker, die tweemaal boven de 100 kilometer uit kwam.

[bewerk] Synoniemen: astronaut, kosmonaut, taikonaut, yuhangyuan...

De woorden astronaut en kosmonaut worden gebruikt om onderscheid te maken tussen ruimtevaarders uit de Verenigde Staten respectievelijk de Sovjet-Unie/Rusland. Het Amerikaanse 'astronaut' is afgeleid van de Griekse woorden astron (ster) en nautes (zeevaarder). Het Russische 'kosmonaut' is afgeleid van de Griekse woorden kosmos (ruimte) en eveneens nautes. In het Nederlands wordt naast ruimtevaarder vooral astronaut gebruikt.

Het gebruik van de begrippen 'astronaut' en 'kosmonaut' lag ten tijde van de Koude Oorlog zeer gevoelig in de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Beide landen wilden duidelijk onderscheid maken tussen hun eigen ruimtehelden en de ruimtevaarders van de vijand, en dat werd ook van de bevriende naties verwacht. Het werd als een grote misser beschouwd als je als Nederlander of Belg tegen een Amerikaan sprak over "Russian astronauts".

Toen de eerste ruimtevaarders met een andere nationaliteit dan Amerikaans of Russisch werden gelanceerd, werden deze astronaut genoemd als ze aan boord van de Amerikaanse Space Shuttle vlogen, en kosmonaut als ze aan boord van de Russische Sojoez vlogen. Voor de eerste Franse ruimtevaarders werd soms de benaming spationaut gebruikt. De verwarring werd compleet toen in 1995 de Amerikaan Norman Thagard werd gelanceerd aan boord van een Sojoez, en later Russische ruimtevaarders meevlogen met de Space Shuttle. Het is inmiddels al meerdere keren gebeurd dat ruimtevaarders met een Sojoez werden gelanceerd, en na verblijf in een ruimtestation naar de aarde terugkeerden in de Space Shuttle, en omgekeerd. In het Nederlands is het daarom het meest praktisch om het woord 'ruimtevaarder' te gebruiken.

De term taikonaut wordt soms gebruikt voor Chinese ruimtevaarders, en is bedacht door Chiew Lee Yih uit Maleisië. Dit werd direct overgenomen door Chen Lan, beheerder van een website over Chinese ruimtevaart. Taikonaut is afgeleid van het Chinese woord taikong (太空), dat ruimte betekent. De lettergreep naut is niet vertaald, anders zou het resultaat waarschijnlijk taikongren of taikongyuan zijn geworden, hetgeen in het Chinees "buitenaards wezen" betekent.

In China gebruiken officiële organen en de officiële pers het woord yuhangyuan (宇航員), wat grofweg kan worden vertaald als "ruimtereiziger". Deze term wordt in de internationale pers verder weinig gebruikt, waarschijnlijk vanwege de lastige uitspraak en spelling.

In China zal men er echter geen bezwaar tegen hebben wanneer je in het Engels of Russisch spreekt over "Chinese astronauten", respectievelijk "Chinese kosmonauten". In de Nederlandstalige berichtgeving door de pers lijkt het er op dat men de term taikonaut vooral als curiositeit beschouwt, en verder spreekt over Chinese ruimtevaarder of Chinese astronaut.

[bewerk] Overzicht van enkele bekende ruimtevaarders

Zie ook: Lijst van ruimtevaarders

De eerste mens in de ruimte was de Russische ruimtevaarder Joeri Gagarin. Hij vloog op 12 april 1961 in de Vostok 1 in 1 uur en 48 minuten eenmaal buiten de atmosfeer om de aarde.
De tweede mens in de ruimte en tevens eerste Amerikaan in de ruimte was Alan Shepard. Hij vloog op 5 mei 1961 in de Mercury MR-3. Het was een korte, zogenaamde ballistische vlucht, maar bereikte daarbij wel een hoogte van meer dan 100 km, dus het geldt als een officiële ruimtevlucht.
De derde mens in de ruimte was Virgil Grissom, wederom een Amerikaan die een korte ballistische vlucht uitvoerde. Hij vloog op 21 juli 1961 in de Mercury MR-4.
De vierde mens in de ruimte was de Rus German Titov. Hij werd op 6 augustus 1961 gelanceerd in de Vostok 2. Het was een recordvlucht van zeventien omwentelingen om de aarde en duurde 24 uur.
John Glenn was de derde Amerikaan in de ruimte, en de eerste Amerikaan die in een baan rond de Aarde vloog. Op 20 februari 1962 werd hij gelanceerd in de Mercury MA-6. Hij landde na 7 maal om de aarde te zijn gecirkeld. Op 29 oktober 1998 ging hij opnieuw de ruimte in aan boord van de Discovery (vlucht STS-95). Daarmee werd hij, 77 jaar oud, de oudste ruimtevaarder ter wereld.
De eerste vrouw in de ruimte was de Russische Valentina Tereshkova. Zij werd op 16 juni 1963 gelanceerd in de Vostok 6. 19 jaar lang bleef ze de enige vrouw die in de ruimte was geweest, totdat op 19 augustus 1982 de Russische Svetlana Savitskaya haar opvolgde in de Soyuz T-7.
De eerste Amerikaanse vrouw in de ruimte was Sally Ride. Zij werd op 18 juni 1983 gelanceerd aan boord van de Space Shuttle Challenger.
Op 20 juli 1969 landden de eerste ruimtevaarders in de maanlander (Eagle) van de Apollo 11 op de maan. Neil Armstrong zette de eerste voetstap in het maanstof, gevolgd door Edwin "Buzz" Aldrin. Michael Collins bleef ondertussen in de Commander And Service Module (Columbia) in een baan om de maan in afwachting van de terugkeer van zijn collega's.
De eerste Europese ruimtevaarder (de eerste ruimtevaarder met een nationaliteit anders dan Russisch of Amerikaans) was de Tsjech Vladimir Remek. Hij werd op 2 maart 1978 gelanceerd aan boord van de Soyuz 28 voor een bezoek aan het Russische ruimtestation Saljoet 6.
De eerste vrouwelijke Europese ruimtevaarder (en daarmee de eerste vrouwelijke ruimtevaarder met een nationaliteit anders dan Russisch of Amerikaans) was de Britse Helen Sharman. Zij werd op 18 maart 1991 gelanceerd aan boord van de Soyuz TM-12 voor een bezoek aan het Russische ruimtestation Mir. Zij is tevens de enige Britse ruimtevaarder. Er zijn weliswaar meer ruimtevaarders die geboren zijn als Britten, maar die hebben de Amerikaanse nationaliteit aangenomen om toegelaten te kunnen worden tot de astronautenopleiding van NASA.
Een andere bekende vrouwelijke Europese ruimtevaarder is de Française Claudie Haigneré. Zij werd op 17 augustus 1996 gelanceerd aan boord van de Soyuz TM 24 voor een bezoek aan ruimtestation Mir, en op 21 oktober 2001 aan boord van de Soyuz TM 33 voor een bezoek aan het International Space Station. Haar man, Jean-Pierre Haigneré, is ook ruimtevaarder.
In 1985 was Lodewijk van den Berg in de ruimte. Van den Berg is Nederlander van geboorte, maar ging als genaturaliseerd Amerikaan. Hierna was Wubbo Ockels de eerste Nederlandse ruimtevaarder. Hij werd op 30 oktober 1985 gelanceerd aan boord van de Space Shuttle Challenger (vlucht 61-A). Ockels vormde met zijn metgezellen een bemanning van 8 personen, hetgeen een record betekende. De tweede Nederlandse ruimtevaarder, André Kuipers is gelanceerd in de Soyuz TMA-4 voor een verblijf van ongeveer een week aan boord van het International Space Station.
De eerste Belgische ruimtevaarder is Dirk Frimout. Hij werd op 24 maart 1992 gelanceerd aan boord van de Space Shuttle Atlantis (vlucht STS-45). De tweede Belgische ruimtevaarder was Frank De Winne. Hij werd op 30 oktober 2002 gelanceerd aan boord van de Soyuz TMA-1. Hij verbleef 8 dagen aan boord van het International Space Station en voerde daar onderzoek uit in het kader van de Odissea Missie.
Op 10 augustus 2003 trouwde Joeri Malentsjenko, terwijl hij in een baan rond de aarde vloog in het International Space Station, met Yekaterina Dmitriyeva die zich op dat moment in Houston bevond.
De eerste Chinese ruimtevaarder (taikonaut of yuhangyuan) is Yang Liwei. Hij werd op 15 oktober 2003 aan boord van de Shenzhou 5 gelanceerd. Hiermee werd China het derde land in de geschiedenis dat met eigen middelen een mens in de ruimte heeft gebracht.

De eerste particuliere ruimtevaarder (astronaut) is Mike Melvill. Het ruimtevaartuig SpaceShipOne werd gebouwd door vliegtuigbouwer Scaled Composites die geen subsidies van overheid kreeg. De test vond op 21 juni 2004 plaats. Het werd succes geboekt toen dit ruimtevaartuig op ruim 100 km hoogte vloog.

Insigne van astronauten in de U.S. Airforce

De eerste ruimtevaarders werden op aarde geportretteerd als helden. Zij moesten lange reizen maken langs de hoofdsteden van bevriende landen, en werden veelal met gejuich onthaald. Dat had ook alles te maken met de toentertijd heersende Koude Oorlog waarbij de in de ruimtevaart behaalde successen dankbaar werden gebruikt voor propagandadoeleinden.

De heldenstatus van de ruimtevaarders werd minder na het Apollo programma, er waren er al zo veel geweest dat het publiek het ook een beetje moe werd. Zeker met de komst van de Space Shuttle lijkt ruimtevaart vanzelfsprekend geworden. Kijkend naar de opleiding die de ruimtevaarders moeten volgen zijn het echter nog wel supermensen. Veelal zijn het piloten, later ook gepromoveerde wetenschappers die een fysiek zware training achter de kiezen hebben, goed van brein en leden.