Pterosauriërs
| Pterosauria Status: Fossiel |
||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
||||||||
| Taxonomische indeling | ||||||||
|
||||||||
| Superfamilies | ||||||||
De pterosauriërs (Pterosauria) waren een groep vliegende reptielen. Tot deze groep behoren de grootste vliegende dieren die ooit op Aarde hebben geleefd.
De pterosauriërs ontstonden in het Trias en stierven uit aan het eind van het Krijt en waren daarmee tijdgenoten van de Dinosauria. Net als de Dinosauria, de krokodillen en de vogels worden zij vaak gezien als Archosauria, en bovendien als zustergroep van (of althans nauw verwant aan) de Dinosauria. Dit is echter omstreden: veel onderzoekers menen dat ze van hagedisvormige dieren als Cosesaurus afstammen. Sommigen plaatsen ze zelfs in de Lepidosauromorpha als vrije nauwe verwanten van de hagedissen en slangen.
Inhoud |
[bewerk] Beschrijving
Pterosauria waren er in allerlei formaten, van dieren ter grootte van een mus tot Quetzalcoatlus ter grootte van een klein vliegtuigje (10 m vleugelspan) claims uit 2005 dat er exemplaren waren met een vleugelspanwijdte van 18m, berustten echter op een onjuiste identificatie van de fossielen. Het waren goede vliegers en zwevers. Hun vleugel werd gedragen door een enorm verlengde vierde vinger van de hand en bestond uit een dun - maar niet leerachtig - membraan waarvan de afdruk in sommige fossielen nog bewaard is. De eerste drie vingers waren buigzaam en voorzien van klauwen. Ze werden waarschijnlijk gebruikt om te grijpen en te klimmen. Een beentje bij de klauw, het pteroïed, regelde de vorm van de vleugel en daarmee ook het draagvermogen. De brede en platte voeten van de pterosauriërs waren niet echt geschikt om snel mee te lopen.
Vis, insecten en waarschijnlijk ook aas vormden het belangrijkste voedsel van de meeste pterosauriërs.
De membraanafdrukken hebben het mogelijk gemaakt om ook over deze zachte en vergankelijke delen van het dier informatie te verwerven. Hoewel nog vaak de vergelijking gemaakt wordt met de vleugels van vleermuizen, gaat deze eigenlijk niet op. Niet alleen wordt het membraan bij vleermuizen door meerdere vingers ondersteund, het is ook geheel anders van aard. Bij vleermuizen wordt de vleugel op spanning gebracht door de vleugelhuid te rekken. Bij pterosauriërs wordt de noodzakelijke stijfheid voornamelijk verkregen door een groot aantal dunne en kaarsrechte vezels van bindweefsel die in smalle stroken parallel van de vinger naar de achterste vleugelrand lopen. Dit unieke systeem dat nog niet goed begrepen wordt, had dus meer de eigenschappen van een papieren waaier, zij het dat de vezels ten opzichte van de vleugel ook bij het volledig uitklappen ervan niet uitwaaierden.
Een groot twistpunt is hoever het membraan zich uitstrekte. Alle vondsten van membraanafdrukken laten vrij smalle vleugels zien. Sommigen denken daarom dat de achterste vleugelrand bevestigd was aan het middel. Anderen menen dat het met een flauw bochtje toch aan de enkels bevestigd was. Dit zou hebben geleid tot een lagere vleugelbelasting en grotere wendbaarheid, maar ook een lagere snelheid. Bij de vroegste vormen, zoals Sordes, zijn er sterke aanwijzingen voor een cruropatagium, een membraan tussen de achterpoten. Dit moet niet verward worden met het uropatagium van vleermuizen dat ook aan de staart vastzit; tegenwoordig menen alle onderzoekers dat de staart bij pterosauriërs vrij kon bewegen.
[bewerk] Voortplanting
Lange tijd waren eieren van pterosauriërs onbekend. De laatste jaren is hierin verandering gekomen. Toen bleek dat de slechte conservering de oorzaak van hun zeldzaamheid was: pterosauriëreieren waren leerachtig met een heel dun calcietlaagje. In juni 2004 werd bekend gemaakt dat een nagenoeg perfect geconserveerd fossiel van een ongeboren pterosauriër, nog in het ei, gevonden was door de Chinese onderzoekers Wang Xiaolin en Zhonghe Zhou van de Chinese Academie voor Wetenschappen in Peking. Het fossiel is ongeveer 121 miljoen jaar oud. Het fossiel biedt nieuwe inzichten in het leven van de pterosauriërs. Het is 53 millimeter lang en 41 millimeter breed, iets kleiner dan het ei van een kip. Toch zou het dier bij geboorte een spanwijdte van 27 centimeter hebben gehad. Volgens Wang wijzen de goed ontwikkelde vleugels er op dat het dier al snel zou hebben kunnen vliegen. Dit werd door andere vondsten bevestigd.
Pterosauriërs hadden, anders dan vogels en vleermuizen, onmiddellijk bij het uitkomen dezelfde proporties als volwassen dieren en hoefden dus in principe geen periode in het nest door te brengen. Of er broedzorg was, wordt daardoor twijfelachtig. Dit maakt het ook aannemelijker dat geslachten die in vele soorten van verschillend formaat verdeeld werden, zoals Rhamphorhynchus, in feite slechts één soort hadden waarvan de verschillende groeistadia abusievelijk voor aparte soorten zijn aangezien. Pterosauriërs hadden hoogstwaarschijnlijk ook geen inwendig gereguleerde groeistop en bleven daardoor als de omstandigheden gunstig waren soms tot op hoge leeftijd langzaam doorgroeien. Dit patroon bestaat ook bij huidige reptielen en leidt tot een grote variabiliteit in grootte tussen "volwassen" individuen, waarvan sommigen tot ware reuzen uitgroeiden.
[bewerk] Waren pterosauria warmbloedig?
Net zoals zoogdieren en vogels, waren de pterosauriërs vermoedelijk in staat hun temperatuur binnen nauwe grenzen te controleren: endothermie of warmbloedigheid. De Sovjetpaleontoloog Sjarov heeft namelijk in 1971 bij een in Kazachstan gevonden fossiel (Sordes pilosus) sporen van beharing ontdekt. De haren bedekten het vrij kleine lichaam, maar niet de vleugelhuid. Deze haren kunnen nauwelijks een andere functie hebben gehad dan het handhaven van een temperatuurverschil met de buitenwereld.
In 2003 werd uit China een tweede vondst bekend gemaakt van een pterosauriërfossiel dat duidelijk lichaamsbeharing had: Beipiaopterus.
Omdat voor dieren van meer dan een paar gram gewicht vliegen een activiteit is die veel inspanning vereist, ligt warmbloedigheid bij de pterosauriërs ook voor de hand, want het is moeilijk voorstelbaar waar ze anders de energie vandaan zouden halen om langdurig actief te vliegen. Het is wel weer waarschijnlijk dat de grotere soorten hoofdzakelijk aan zweefvliegen deden, met gebruikmaking van de thermiek.
[bewerk] Indeling
De orde Pterosauria wordt meestal ingedeeld in twee superfamilies:
- 1. De Rhamphorhynchoidea. Zij waren de vroege vormen van Trias en Jura en hadden een lange staart
-
- Eudimorphodontidae
- Rhamphorhynchidae
- Preondactylus
- Rhamphorhynchus
- Scaphognathus
- Sordes
- Anurognathidae
- 2. De Pterodactyloidea Zij hadden hun bloeitijd in het Krijt en verdwenen tegelijkertijd met de dinosauriërs aan het eind van dat tijdperk.
- Ahangueridae
- Anhanguera
- Tropeognathus
- Ctenochasmatidae
- Cearadactylus
- Pterodaustro
- Ctenochasma
- Dsungaripteridae
- Dsungaripterus
- Ornithocheiridae
- Pteranodontidae
- Pterodactylidae
- Azhdarchidae
- Ahangueridae
Deze indeling is echter omstreden omdat de voorouders van de Pterodactyloidea binnen de Rhamphorhynchoidea gezocht moeten worden en daarmee is het taxon Rhamphorhynchoidea parafyletisch. Zie voor een completere opsomming de Lijst van pterosauriërs.
[bewerk] Literatuur
- Wellnhofer P (1978): Handbuch der Paläoherpetologie XIX. Pterosauria., Urban & Fischer, München
- Wellnhofer P (1991): Illustrated Encyclopedia of Pterosaurs, Crescent Books
