Paus Paulus VI
| Giovanni Battista Montini 26 september 1897 – 6 augustus 1978 |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
 |
||||||
| Paus | ||||||
|
Paulus VI (Concesio bij Brescia, 26 september 1897 – Castel Gandolfo, 6 augustus 1978), geboren als Giovanni Battista Montini, was paus van 1963 tot zijn dood. Hij zette het Tweede Vaticaans Concilie voort, dat door zijn voorganger, Johannes XXIII, begonnen was. Hij was de eerste kerkvader die per vliegtuig rond de wereld reisde.
Giovanni Battista Montini werd geboren als zoon van een succesvol jurist en politicus. Wegens gezondheidsproblemen moest hij zijn priesteropleiding thuis volgen. In 1920 werd hij tot priester gewijd en was sinds 1922 verbonden aan het Vaticaanse staatssecretariaat, waar hij sinds 1937 de rechterhand was van de staatssecretaris Eugenio Pacelli, de latere Pius XII. Deze verwijderde hem later uit zijn directe omgeving en benoemde hem in 1954 tot aartsbisschop van Milaan, waar hij ruime aandacht schonk aan de sociale problematiek van die stad. Op 15 december 1958 benoemde paus Johannes XXIII hem als een van de eersten tot kardinaal. Montini was lid van de centrale commissie die het Tweede Vaticaans Concilie voorbereidde. Na de dood van Johannes werd hij, in een conclaaf van nauwelijks twee dagen, op 21 juni 1963 tot paus gekozen. Met de keuze van de naam "Paulus" gaf hij een teken dat hij de "moderne heidenen" wilde bereiken, zoals Paulus dat ook had gedaan.
Als opvolger van de populaire Johannes XXIII wachtte Paulus VI geen gemakkelijke opdracht. Als zijn voornaamste taken zag hij de voltooiing van het concilie en de doorvoering van het aggiornamento (de aanpassing van het kerkelijke leven aan de eigentijdse realiteit). Op die manier kreeg de nieuwe paus af te rekenen met opposanten van "rechts" (die de progressieve koers van het concilie wilden ombuigen) en van "links" (die de conciliebesluiten juist niet ver genoeg vonden gaan). Reeds tijdens het concilie bleek het streven van de progressieve Paulus VI erop gericht te zijn desnoods tot het uiterste te gaan om standpunten te verzoenen. Bij de realisering van die conciliebesluiten stuitte hij echter op grote moeilijkheden.
De encyclieken van Paulus VI waren gering in aantal en gemengd. Zijn eerste encyclieken, "Ecclesiam suam" (6 augustus 1964) en "Mysterium fidei" (3 september 1965), stonden in het teken van de concilieproblematiek. In de encycliek "Populorum progressio" (26 maart 1967), die algemene bijval vond, vroeg hij aandacht voor de kloof tussen arme en rijke landen, betreurde deze en herinnerde de lezers eraan dat de goederen van deze wereld voor iedereen bedoeld zijn. In twee omstreden kwesties, het priestercelibaat en de geboorteregeling, handhaafde hij het standpunt van zijn voorgangers in de encyclieken "Sacerdotalis caelibatus" (24 juni 1967), resp. Humanae Vitae (25 juli 1968). Beide encyclieken brachten binnen de Kerk zulke heftige discussies op gang en veroorzaakten, vooral in Noord-Amerika en Europa, zulk een storm van teleurstelling en protest dat de paus zwoer nooit meer een encycliek uit te geven, wat hij inderdaad ook niet meer gedaan heeft. In het laatste jaar van zijn leven werd Paulus VI zwaar geschokt door de moord (9 mei 1978) op zijn vriend Aldo Moro, leider van de Italiaanse christen-democraten. Zijn voorgaan in de uitvaart van Moro was zijn laatste openbaar optreden: hij bezweek twee maanden later aan een hartaanval op het pauselijk buitenverblijf van Castel Gandolfo.
Op leerstellig gebied demonstreerde Paulus VI een grote bezorgdheid voor het pauselijk gezag. Daarbuiten toonde hij een open en vooruitstrevende houding op sociaal gebied, alsmede daar waar het kwesties van de wereldvrede betreft. Veel publiciteit kregen de reizen van paus Paulus: onder meer naar Israël (1964), de Verenigde Naties (New York, 1965), de Wereldraad van Kerken (Genève, 1969) en naar het Verre Oosten en Oceanië (1970). Tijdens die laatste reis ontsnapte hij in Manilla, op de Filipijnen, aan een moordaanslag. Voor de oecumenische beweging verwierf hij grote verdiensten door zijn toenadering tot de orthodoxe patriarch Athenagoras I (1964 en 1967) en tot de anglicaanse aartsbisschop Ramsey (1966). Hij verleende de status van Kerklerares aan Theresia van Avila en Catharina van Siëna, de eerste twee vrouwen ooit die deze erkenning kregen, stelde het functionele ontslag voor priesters en bisschoppen vast op 75 jaar, en bepaalde dat kardinalen ouder dan 80 niet meer mochten participeren in het werk van de Romeinse Curie, noch in de pausverkiezingen (conclaven). Binnen de Nederlandse kerkprovincie werd het oordeel over zijn pontificaat onder andere vertroebeld door zijn persoonlijke steun aan twee omstreden bisschopsbenoemingen (Adrianus Johannes Simonis voor Rotterdam in 1970, en Joannes Matthijs Gijsen voor Bisdom Roermond in 1972). Daartegenover bezorgden zijn voorzichtige toenadering tot communistische regeringen, zijn aanhankelijkheid aan de Verenigde Naties, zijn oecumenisch streven en de invoering van een nieuwe liturgie door het nieuwe Romeins missaal (Novus Ordo Missae, 1969-1970) hem de naam van "rode", resp. "modernistische" paus.
Het publiekelijk afleggen van de pauselijke tiara door Paulus VI werd door vele katholieken als een grote schok ervaren. Over deze geste wordt nog altijd gediscussieerd. Modernisten vinden de geste van grootse nederigheid getuigen, maar traditionalisten zien er soms bijna een daad van geloofsafval en ketterij in. De eenvoudige katholiek werd evenwel door het verwerpen van de driekroon verward, en de opvolgers van Paulus VI zouden geen van allen de tiara nog durven aan te nemen bij hun bestijgingen van de pauselijke troon.
Zeker is dat de verscherpte polarisatie binnen de Rooms-Katholieke Kerk een zwaar kruis is geweest voor deze veelzijdige, tussen conservatisme en progressivisme "verscheurde" paus.
