Gotiek

Dit artikel gaat over de middeleeuwse gotische stijlvorm. Voor andere betekenissen van gotiek, zie gotisch

De gotiek is de naam voor de laatmiddeleeuwse stijlvorm in de beeldende kunsten en de architectuur. Het wordt gezien als de eerste echt vernieuwende stijl sinds de val van het Romeinse Rijk. De term gotiek is geenszins eenduidig; er waren grote regionale verschillen en er is vanaf het ontstaan ook een duidelijke chronologische ontwikkeling te zien. Ondanks deze verschillen zijn er ook wel een aantal gemeenschappelijke kenmerken te benoemen. De belangrijkste eigenschap van de gotiek is de drang naar verticaliteit. Gebouwen worden steeds hoger en daardoor schijnbaar smaller, in de beeldhouwkunst en schilderkunst zien we langgerekte figuren en omhoogrankende plantenfiguren. Het veelvuldig gebruik van spitsbogen, lange gewaden, spitse schoenen, puntige hoeden, baldakijnen en dergelijke versterkten deze verticaliteit. Andere kenmerken zijn een hoge mate van transparantie en realisme. In de 14e, 15e en 16e eeuw ging de gotiek over in de Renaissance, het eerst en min of meer abrupt in Italië, waar de gotiek nooit echt populair werd. In Noord-Europa was de overgang veel geleidelijker en zien we veel overgangsvormen. In Nederland werd de gotische vormentaal nog tot in de 17e eeuw gebruikt, met name voor kerken.

Inhoud 1 Term gotiek 2 Indeling gotiek 2.1 Vroeggotiek 2.1.1 Vroeggotische kerkelijke architectuur 3 Gotiek in de lage landen

[bewerk] Term gotiek

De term voor de kunststroming die we nu gotiek noemen wordt voor het eerst gebruikt door de Italiaanse architect Giorgio Vasari. Als hij in opdracht van de Hertog van Farnese in 1546 een overzicht maakt van alle bekende kunstenaars sinds de oudheid, gebruikt hij in dit (zeer invloedrijke) boek deze naam voor alle laatmiddeleeuwse kunst waarin de hang naar verticaliteit terug te vinden is. De (renaissance)architect Vasari vindt de stroming een primitieve Noord-Europese dwaling, die van de door de renaissancekunstenaars zo bewonderde Romeinse vormentaal afleidde. De naam is dus als scheldwoord bedoeld; de Gothen gelden in die tijd als de veroorzakers van de val van het Romeinse Rijk.

[bewerk] Indeling gotiek

Over het algemeen hanteert men voor de gotiek de volgende indeling naar periode, maar er zijn ook andere onderverdelingen (dit komt omdat het bouwen van een kerk lang duurt en er dus verschillende stijlen in een kerk kunnen zijn):

• Vroeggotiek: ca. 1140-1200
• Middengotiek of Hooggotiek: 1200-1300
• Internationale gotiek: 1300-1450
• Laatgotiek of Flamboyante gotiek: 1300-1500

De periode van de Internationale en de Late Gotiek vallen gedeeltelijk samen, omdat de ene vooral in de schilder- en beeldhouwkunst wordt gebruikt, en de andere in de architectuur.

Verder kent men nog een aantal regionale varianten: Perpendicularstijl en Tudorstijl in Engeland, Mudéjar-stijl in Spanje, Manuellijnse stijl in Portugal, Zuidelijke gotiek in Zuid-Frankrijk en Noord-Italië, Rijnlandse gotiek in het westen van Duitsland, Scheldegotiek, Brabantse gotiek, Maasgotiek in de Zuidelijke Nederlanden en Romanogotiek in de Friese gewesten.

[bewerk] Vroeggotiek

De gotiek begint als bouwstijl, in het jaar 1122. In de abdij van St. Denis bij Parijs, zet abt Suger een grote verbouwing in gang. De St. Denis is een prestigieuze kerk; sinds de 8e eeuw is het de plaats waar de Franse koningen worden bijgezet. Waar abt Suger zijn inspiratie voor de radicaal andere bouwwijze vandaan heeft, is niet geheel duidelijk. Waarschijnlijk is onder invloed van de Kruistochten de noodzakelijke kennis van de meetkunde van de Arabieren overgenomen, zodat men nu beter kan berekenen hoe een gebouw zich zal gedragen. Voorheen was de bouwwijze van een gebouw geheel bepaald door de ervaring van de architect, die ongeveer wist wat hij wel of niet kon bouwen.

[bewerk] Vroeggotische kerkelijke architectuur

Evenals in de romaanse stijl had de plattegrond van kerken uit de gotiek de vorm van het Latijns kruis. Ook andere stijlelementen van de St. Denis, zoals de met de gotiek geassocieerde spitsboog, zijn al bekend van de romaanse bouwkunst. De grote verandering zit voornamelijk in het weglaten van voorheen noodzakelijk geachte bouwelementen. Het koor werd voorzien van een serie straalkapellen waarbij de tussenliggende muren konden worden weggelaten door de toepassing van kruisribgewelf, spitsboog en pilaren. Buitenwaartse krachten, die de neiging hebben de muren naar buiten te drukken, waren in de romaanse architectuur met zijn dikke muren geen probleem, maar moesten bij deze veel lichtere constructie wel afgevoerd worden. Hiervoor werd de luchtboog verder ontwikkeld. Hierdoor ontstond een sterke constructie die in de romaanse stijl onmogelijk was en die een grotere verticaliteit toeliet. Waar in het Romaans de muren de dragende onderdelen van de kerk waren, bestond een klassiek Gotische kerk uit een sterk skelet van steunberen, luchtbogen en gewelven. De ruimte die dit skelet vrijliet, kon worden opgevuld met muren met daarin bijzonder grote vensters. Al deze elementen kwamen al voor in de Romaanse gebouwen, maar niet allemaal tegelijk.

De ruime en lichte St. Denis maakt grote indruk op iedereen die haar bezoekt. Al snel wil de snel groeiende middenklasse in de steden van de Île-de-France en Picardië iets soortgelijks om zijn ambities kracht bij te zetten. Een ware bouwwoede ontstaat.

• Het bouwplan van de aanbouw zijnde kathedraal van Sens wordt aangepast aan die van de St. Denis.
• De kathedraal van Noyon (1155 - 1200) is in feite een vereenvoudigde, wat onzekere variant op de St. Denis. Andere architecten hebben duidelijk moeite de zekerheid die dikke muren bieden los te laten; daarom wordt hier meer gebruikgemaakt van steunmuren dan van pilaren. Alhoewel het koor al geheel gotisch aandoet, wekt de rest van de kerk nog een wat romaanse indruk.
• De kathedraal Notre-Dame van Parijs (1163 - 1200) laat wel een duidelijke stap vooruit zien. Het grondplan is veel compacter dan van voorgaande kerken. Hierdoor heeft de kerk van buiten nog wel de traditionele kruisvorm, al is het grondplan in wezen rechthoekig. Zijbeuken en dubbele kooromgang liggen in elkaars verlengde en vormen zo een eenheid, de transepten volgen dezelfde buitenmuur maar zijn alleen hoger dan zijbeuken en kooromgang. De torens tussen schip en transept komen te vervallen zodat er geen onderbreking van de zichtas is. De kerk ademt ruimte. Wel is er nog steeds een hoge galerij boven de binnenste van de (dubbele) zijbeuken, waardoor de ramen pas vrij hoog in de muur beginnen. Hierdoor vindt de afvoer van zijwaartse krachten niet alleen plaats via de indrukwekkende partij luchtbogen die hier voor het eerst ook duidelijk als decoratief element zijn gebruikt, maar ook via de muren. De Notre-Dame laat echter vooral de ontwikkeling van het potentieel van de ramen zien. Ligt het roosvenster in de westgevel nog diep in de muur en is het daardoor vrij donker, het later aangelegde en grote roosvenster in het zuidtransept ligt veel verder naar buiten, hetgeen een effect van grote transparantie geeft. De westgevel met de twee torens is harmonieus en voldoet geheel aan het adagium van abt Suger: harmonie, geometrie, evenwicht. Door de gevelversieringen, ramen en het enorme portaal wordt de massaliteit van het volume afgezwakt.

Bij de bouw van de Notre-Dame wordt ook voor het eerst duidelijk welk effect de gotische bouwstijl zal hebben op de beeldhouwkunst. In dit stadium van de gotiek wordt het beeldhouwwerk gebruikt als architectonisch element, geheel in overeenstemming met Sugers adagium. De beeldhouwwerken lijken veel minder een eigen leven te leiden dan voorheen; voor beeldengroepen zal vanaf nu een grote eenheid gelden.

In de 13e eeuw had de gotische stijl zich helemaal losgemaakt van de Romaanse. De klassieke gotiek heeft zich buiten Frankrijk maar zeer beperkt verspreid. Vrijwel overal in het verspreidingsgebied van de gotiek zijn regionale varianten ontstaan.

[bewerk] Gotiek in de lage landen

De gotiek in Nederland begint rond 1230 met het bouw van het Bergportaal van de St. Servaaskerk in Maastricht. In Utrecht ontstond vanaf 1254 de Domkerk. In feite zijn dit de enige voorbeelden van de klassieke gotiek in Nederland, al komen de beide Dominicanenkerken in Maastricht en Zutphen en de Buurkerk in Utrecht er dicht in de buurt. Alle andere kerken en andere gotische bouwwerken behoren tot een van de vele afgeleide stijlen, waarvan de belangrijkste zijn:

• Maasgotiek: komt vooral voor in Belgisch en Nederlands Limburg. Oudste bouwwerken kenmerken zich door een niet optimaal benutten van de gotische bouwprincipes; de gebouwen zijn laag en hebben kleine ramen. Voorbeelden zijn de Dominicanenkerk en St. Jan, beide in Maastricht. In dezelfde stad werd de St. Servaaskerk in deze stijl vergroot. De basiliek van Meerssen is het hoogtepunt van de maasgotiek, evenals de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek van Tongeren.

• Scheldegotiek: deze stijl kenmerkt zich door een aarzelend gebruik van gotische vormen in een grotendeels romaanse wijze van constructie. De stijl verspreid zich vanuit de regio rond Doornik over het hele gebied van de Schelde. In Nederland is de St. Bavo in Aardenburg het meest complete voorbeeld. Andere kerken met kenmerken in deze stijl bevinden zich in Cadzand en in Loosduinen. Ook de Ridderzaal in Den Haag vertoont kenmerken van de Scheldegotiek.

Zie Scheldegotiek voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

• Brabantse gotiek: deze belangrijkste variant van de gotiek in de Nederlanden is ontstaan in de stad Mechelen (Sint-Romboutskathedraal) en wordt dankzij belangrijke bouwmeesters als Evert Spoorwater en de familie Keldermans verspreid naar de andere grote steden van het hertogdom Brabant, maar ook daarbuiten. In België zijn onder meer de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen, de Kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele in Brussel en de kerken van Leuven en Diest in Brabantse gotiek gebouwd. De beste kerkelijke voorbeelden van deze stijl in Nederland zijn de basiliek in Hulst, de Grote Kerk in Breda en, het absolute hoogtepunt, de Sint-Janskathedraal in 's-Hertogenbosch. Profane hoogtepunten zijn het stadhuis van Middelburg en het Markiezenhof in Bergen op Zoom. Brabantse gotiek wordt gekenmerkt door gebruik van lichtgetinte natuursteen en een rijkelijke detailering. Ten onrechte wel eens aangeduid als Hollandse gotiek zijn kerken in het voormalige graafschap Holland, waarin een Brabantse bouwstijl is toegepast met de nodige concessies aan lokale omstandigheden, met name het achterwege laten van een stenen overwelving en de daarvoor benodigde luchtbogen, met Dordrecht als enige uitzondering. Belangrijke kerken in deze groep staan, behalve in Dordrecht, in Alkmaar, Rotterdam en Haarlem. Het stadhuis in Gouda is een profaan voorbeeld.

• Demergotiek, een variant van de Brabantse gotiek.

Zie Demergotiek voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

• Kempense gotiek: dit is de plattelandsvariant van de Brabantse gotiek en komt vooral voor in de Kempen. De kerken zijn eenvoudig van opzet en gebouwd van baksteen. De toren is vaak het pronkstuk en wordt veelal gekenmerkt door de toepassing van romaanse details en zware overhoekse steunberen. Van dit type dorpskerk resteren in Nederland nog slechts weinig exemplaren, waarvan die in Helvoirt en Middelbeers de meest pure zijn. In belangrijke dorpen werden torens in een meer verfijnde variant gebouwd, rijkelijk versierd met diepe nissen en vaak met banden van natuursteen (speklagen). De belangrijkste voorbeelden zijn de torens van Oirschot en Hilvarenbeek. De toren in het Zuid-Hollandse Asperen is een kopie van die in Hilvarenbeek.

Zie Kempense gotiek voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

• Utrechtse en Stichtse gotiek: een groep torens, alle afgeleid van de Utrechtse Domtoren. De twee benamingen staan voor de twee vormen torens; Utrechtse gotiek zou staan voor torens met een achtzijdige lantaarn, terwijl bij de Stichtse gotiek alle delen een vierkante plattegrond hebben. Belangrijke torens van het eerste type zijn de Onze Lieve Vrouwetoren in Amersfoort en de Cuneratoren in Rhenen. Het tweede type is meer verbreid en staat onder meer in Houten en Amerongen. Een gemeenschappelijk kenmerk van alle torens is de toepassing van series van drie hoge nissen op de vierkante verdiepingen van een toren. Kerken bij deze torens behoren vaak tot de Nederrijnse stijl.

• Nederrijnse gotiek: deze stijl komt voornamelijk voor in het midden en oosten van het land en komt oorspronkelijk uit het Rijnland; de St. Victor in Xanten is het eerste voorbeeld van deze stijl. Het gaat hier vaak om grote kerken, die rijkelijk zijn versierd. De torens hebben vaak een 'zacht' silhouet door de details. Belangrijke voorbeelden zijn de St. Eusebiuskerk in Arnhem, de St. Maarten in Zaltbommel en de St. Walburgis in Zutphen.

In de tweede helft van de 16e eeuw raakte de gotiek in Nederland uit de gratie door de opkomst van de Renaissance en de toenemende religieuze spanningen. Toch zijn er nog tot ver in de 17e eeuw gotische kerken gebouwd, hoewel vooral in een sterk vereenvoudigde stijl. De laatste kerk die in Nederland in puur gotische stijl werd gebouwd is de hervormde kerk van het Groningse Harkstede uit 1692.