Bewustzijn
Bewustzijn is een woord, bedacht door de Duitse filosoof Christian Wolff (1679-1754) aan een concept dat in de moderne filosofie en wetenschap ook wel wordt omschreven als 'weet hebben van', 'beseffen', 'zich realiseren', 'doordrongen zijn van', 'in de gaten hebben' en 'bezinning'.
In de wetenschap wordt algemeen aangenomen dat bewustzijn plaatsvindt wanneer prikkels door de cortex verwerkt en opgeslagen worden. Voor een adequaat bewustzijn moeten meerdere hersenstructuren goed functioneren. Van wezen belang zijn naast de cortex ook de thalamus en de reticulaire formatie.
Vanwege het belang van de cortex bij het opslaan van informatie en het plaatsvinden van bewustzijn wordt aangenomen dat bewustzijn enkel voorkomt bij diersoorten met een cortex. Dat zijn zoogdieren en vogels. Andere dierklassen, zoals reptielen en insecten, beschikken niet over een cortex en hebben daarom dus niet de mogelijkheid informatie in hun hersenen op te slaan (geheugen) of bewustzijn te ondergaan.
Inhoud |
[bewerk] Zelfbewustzijn
Een speciale soort van bewustzijn is het zelfbewustzijn, ook wel pensarisch bewustzijn genoemd. Dat wil zeggen dat iemand zich bewust is van zichzelf, van een eigen ik. Dit is het onderwerp van onderzoek bij baby's (in de ontwikkelingspsychologie) en bij dieren (in de ethologie of gedragsleer).
Zelfbewustzijn wordt ondergaan wanneer een mens zijn eigen mentale beelden en innerlijke spraak, ook wel qualia genoemd, waarneemt en zich daar bewust van wordt. Qualia worden geproduceerd door de cortex, zowel spontaan als onder invloed van eerdere qualia of zintuigelijke prikkels.
[bewerk] Bewustzijnstoestanden
Als iemand niet reageert op prikkels en deze in het geheel niet schijnt op te merken, wordt gezegd dat deze persoon buiten bewustzijn ofwel bewusteloos is. Bij het verlenen van eerste hulp bij ongelukken is het belangrijk om direct vast te stellen of iemand bij bewustzijn is, en de behandeling daarop af te stemmen.
Het bewustzijn van een patiënt kan ook opzettelijk beperkt worden door de patiënt onder narcose te brengen (sedatie), ten einde een operatie mogelijk te maken.
Patiënten die zich in een coma bevinden herinnerinen zich niks van de periode dat ze in coma lagen, en hebben na hun ontwaken meestal zelfs tijd nodig om zich te heroriënteren. Dit is reden genoeg om aan te nemen dat tijdens een coma geen waarneming en dus ook geen bewustzijn aanwezig is.
Bij het dromen, hypnose en gebruik van hersenbeïnvloedende middelen kan er een veranderde bewustzijnstoestand optreden.
Bewustzijnstoestanden kunnen ook 'waarnemingstoestanden' genoemd worden, omdat de waarneming van directe invloed is op het bewustzijn.
[bewerk] Verklaringen voor bewustzijn
In het algemeen wordt er van uitgegaan dat de werking van de hersenen (met name de cortex of neocortex) bewustzijn doet ontstaan, of de drager ervan is en dat de hoeveelheid neuronen in de cortex een maatstaf is voor het ontstaan van bewustzijn of zelfbewustzijn. Er zijn ook filosofische en religieuze stromingen die juist het omgekeerde stellen, zie daarvoor hieronder: "Bewustzijn afhankelijk van de hersenen?" en bewustzijn als oorsprong. Beide stromingen, de materialistische en de dualistische eenvoudig gesteld, kunnen als uitgangspunt genomen worden, hoewel de materialistische steeds meer aan populariteit aan het winnen is.
Van planten weten we vrij zeker dat ze geen bewustzijn hebben omdat ze geen centraal zenuwstelsel (en dus ook geen hersenen) hebben.
[bewerk] Instincten en bewustzijn
Dieren (waaronder ook de mens) worden geboren met bepaalde instincten. Dit is een natuurlijke aandrang die door middel van genen doorgegeven wordt en al beïnvloed wordt tijdens de zwangerschap. Ervaringen die worden opgedaan door onze zintuigen, en opgeslagen in onze cortex, hebben invloed op de reeds aanwezige instincten. Het bewust verwerken / gebruiken van hetgeen waarvan we ons bewust zijn is aan te duiden met intelligentie. Des te intelligenter een dier is, des te minder het instinct het handelen bepalen. Bij mensen is de intelligentie overheersend en bij de meeste andere dieren het instinct. Beide hebben echter een erfelijke aanleg. Bij mensen spreken we eerder over karakter dan over instincten omdat we door onze individuele intelligentie ons van elkaar onderscheiden. De aanleg van onze instincten is bepalend hoe iemands zelfbewustzijn verloopt.
[bewerk] Kunstmatig bewustzijn
Het staat ter discussie of het mogelijk is om computers (ooit) van bewustzijn te voorzien door middel van kunstmatige intelligentie. Wanneer het louter een kwestie van de complexiteit van 'de hersenen' is, dan halen computers ooit de complexiteit van de menselijke hersens in want computers worden volgens de wet van Moore ongeveer twee keer zo krachtig tijdens iedere 1,5 jaar. De natuurwetenschap beschouwt de hersenen als een orgaan dat op puur materialistische wijze functioneert. Er is dan ook geen reden denkbaar waarom dezelfde processen die de (menselijke) hersenen zelfbewustzijn laten ervaren niet op dezelfde wijze een kunstmatig substraat als computerhardware met een geschikt programma eveneens zelfbewustzijn kan laten ervaren. In principe zou er geen bovengrens zijn aan zo'n 'kunstmatig' bewustzijn.
[bewerk] Bewustzijn afhankelijk van de hersenen?
Er zijn ook onderzoekers die beweren dat het bewustzijn meer nodig heeft dan ingewikkelde hersenen of hardware. Zij beweren dat het zelfbewustzijn van buiten komt en door de hersenen alleen ontvangen wordt zoals een radioprogramma door een radiotoestel ontvangen wordt. In de sommige religies wordt verondersteld dat bewustzijn of geest van God komt en geen puur 'bijproduct' van de hersenen is.
[bewerk] Bewustzijn als oorsprong
Er zijn opvattingen die uitgaan van het bewustzijn als oorsprong van alles wat is. Hierbij wordt de materie niet een onafhankelijk bestaan toegekend. Het (projecterend) bewustzijn projecteert de wereld vergelijkbaar zoals een projector in een bioscoop. Het witte doek (als symbool voor de werkelijkheid) is onveranderbaar en onaangedaan door de beelden die erop worden geprojecteerd. Alleen de identificatie van de toeschouwer in de filmzaal (het waarnemend bewustzijn) met de beelden op het witte doek doet de film (het leven) ontstaan. De film die wordt afgespeeld is dus eigenlijk een illusie. Het leven is dus volgens deze opvatting een film waarin behalve kleurenbeelden en geluiden ook geuren, gevoel, emoties, gevoelens en pijn worden geprojecteerd. Het bewustzijn kiest zijn illusoir bestaan: die film die hij wil projecteren en tegelijkertijd wil ervaren. Er is een oneindigheid van mogelijke illusies, van films die opgezet en beleefd kunnen worden, waarin het bewustzijn zijn ware aard kan vergeten en zich kan hechten aan de beelden.
In India noemt met deze illusie Maya: de wereld is Maya en het bewustzijn is de essentie van Atman.
[bewerk] Bibliografie
Enkele boeken over bewustzijn:
- Ik voel dus ik ben Antonio Damasio
- Het bewustzijn verklaard Daniel Dennett
- Aspecten van bewustzijn Daniel Dennett
- De ijzeren wil Bas Haring
- Brein & Geest Erich Harth
- Bewustzijn Allan Hobson
- Het bewustzijnsmechanisme ontdekt Albert Jarsin
- De mens, het beest en de zombie Kenan Malik
- Het bewustzijn als bedrieger Tor Norretranders
- Hersenen, bewustzijn, zicht op onszelf Palmyre Oomen e.a.
- De nieuwe geest van de keizer Roger Penrose
- Hoeveel geest kan de wetenschap verdragen? Juleon Schins
- Wolfsklem Piet Vroon
- De ziel te lijf Piet Vroon
