Bandaríkin

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

United States of America

Fáni Bandaríkjanna	Skjaldarmerki Bandaríkjanna
Kjörorð ríkisins (1776–): E Pluribus Unum (latína: Úr mörgum, eitt) (1956–): In God We Trust (enska: Vér treystum á Guð)
Opinbert tungumál	Ekkert, sum ríkin tilgreina. Enska í raun notuð á alríkisstigi.
Höfuðborg	Washington DC
Stærsta borg	New York
Forseti	George W. Bush
Flatarmál  - Samtals  - % vatn	3. sæti 9.631.418 km² 4,9%
Fólksfjöldi  - Samtals (2006)  - Þéttleiki byggðar	3. sæti 298.444.215 31/km²
Sjálfstæði  - Lýst yfir  - Viðurkennt	4. júlí 1776 3. september 1783
Gjaldmiðill	Dalur ($)
Tímabelti	UTC -5/-4 til -11/-10
Þjóðsöngur	The Star-Spangled Banner
Rótarlén	.us .gov .edu .mil .um
Landsnúmer	1

Bandaríki Ameríku, stundum kölluð Bandaríki Norður-Ameríku eða bara Bandaríkin eru sambandslýðveldi sem er næststærsta ríki Norður-Ameríku að flatarmáli og jafnframt það fjölmennasta. Þau teygja sig milli Atlantshafs og Kyrrahafs og eiga landamæri að Kanada í norðri og Mexíkó í suðri. Bandaríkin samanstanda af 50 ríkjum sem njóta nokkurs sjálfræðis í eigin efnum og hafa eigin löggjöf sem þó má ekki stangast á við stjórnarskrá Bandaríkjanna. Auk sambandsríkjanna hafa Bandaríkin lögsögu yfir ýmsum hjálendum víða um heim.

Bandaríkin rekja uppruna sinn til sjálfstæðisyfirlýsingarinnar frá 1776 þegar 13 breskar nýlendur lýstu yfir eigin frelsi og sjálfstæði. Á 20. öldinni tóku Bandaríkin forystu í heiminum hvað varðar efnahagsleg, pólitísk, hernaðarleg og menningarleg áhrif.

[breyta] Saga

Fyrstu íbúar Norður-Ameríku voru fólk, sem kom frá Asíu fyrir u.þ.b. 12.000 árum yfir Bering-landbrúna, þar sem nú er Beringssund á milli Síberíu og Alaska. Það er áætlað að á bilinu 2-9 milljónir frumbyggja (indíána) hafi búið á því svæði sem nú er Bandaríkin, þegar Evrópumenn komu þangað fyrst. Með Evrópumönnum komu líka sjúkdómar eins og bólusótt, sem frumbyggjarnir höfðu ekki kynnst áður og höfðu enga mótstöðu gegn; þeim fækkaði því mjög eftir það. Þróuðustu samfélög þessara frumbyggja var að finna meðal Anazasi-þjóðarinnar í suðvestri og Woodland-indíjánanna, sem byggðu Cahokia, borg sem stóð nálægt þeim stað þar sem nú er St. Louis; þar bjuggu 40.000 manns þegar mest var í kringum 1200.

Norrænir menn komu til Norður-Ameríku í kringum árið 1000 en settust ekki að til frambúðar. Það var ekki fyrr en með leiðöngrum Kristófers Kólumbusar árið 1492 sem Evrópumenn fóru að senda þangað könnunarleiðangra og landnema.

Á 16. og 17. öld settust Spánverjar að í núverandi Suðvesturríkjum Bandaríkjanna og Flórída þar sem þeir stofnuðu St. Augustine 1565 og Santa Fe (í núverandi Nýju-Mexíkó) 1607. Fyrsta varanlega byggð Englendinga var Jamestown í Virginíu, einnig 1607. Á næstu áratugum stofnuðu Hollendingar einnig nokkrar landnemabyggðir á austurströndinni, þar á meðal Nýju Amsterdam, sem seinna varð að New York. Svíar höfðu einnig hug á landnámi í Ameríku og stofnuðu Fort Christina árið 1637 en misstu þá byggð til Hollendinga 1655.

Þá hófst umfangsmikið landnám Breta á austurströndinni. Landnemarnir voru að mestu látnir afskiptalausir af móðurlandinu fyrst um sinn eða fram að sigri Breta í Frakka- og indíánastríðinu en niðurstaða þess varð sú, að Frakkar gáfu eftir Kanada og svæðið í kringum Vötnin miklu. Þá fóru Bretar að innheimta skatta af 13 nýlendum sínum vestanhafs. Þetta þótti mörgum íbúum nýlendnanna ósanngjarnt þar sem þeim var neitað um að hafa málsvara í breska þinginu. Spennan á milli Breta og landnemanna jókst þangað til að út braust stríð, Frelsisstríð Bandaríkjanna, sem stóð frá 1775 til 1783.

Árið 1776 klufu hinar 13 nýlendur sig frá Bretlandi og stofnuðu Bandaríkin, fyrsta sambandslýðveldi heimsins, með útgáfu Sjálfstæðisyfirlýsingar Bandaríkjanna. Upphaflega var um að ræða laustengt bandalag sjálfstæðra ríkja og miklar deilur voru á milli þeirra sem að vildu halda því þannig og þeirra sem að vildu sjá sterkari alríkisstjórn. Hinir síðarnefndu höfðu sigur með Stjórnarskrá Bandaríkjanna sem að tók gildi 1789.

Mikill skortur á vinnuafli háði hinu nýja landi frá upphafi sem að ýtti undir þrælahald, sérstaklega í suðurríkjunum þar sem að mannaflsfrekur landbúnaður var stundaður sem að treysti á vinnuafl innfluttra afrískra blökkumanna. Um miðja 19. öld hafði myndast djúp gjá á milli norðurs og suðurs hvað varðaði réttindi ríkja og útvíkkun þrælahalds. Norðurríkin voru nú á móti þrælahaldi en suðurríkin álitu það nauðsynlegt og vildu taka það upp á þeim svæðum sem ekki tilheyrðu neinu ríki ennþá. Ágreiningurinn leiddi að lokum til þess að sjö suðurríki sögðu sig úr lögum við Bandaríkin og stofnuðu Sambandsríki Ameríku, þau ríki sem eftir voru innan Bandaríkjanna gátu ekki sætt sig við það og Þrælastríðið, braust út. Fjögur ríki til viðbótar gengu til liðs við Suðurríkin eftir að stríðið hófst. Meðan á því stóð gaf Abraham Lincoln út yfirlýsingu þess efnis að gefa skyldi öllum þrælum í Suðurríkjunum frelsi en því var ekki að fullu hrint í framkvæmd fyrr en eftir sigur norðanmanna 1865, upplausn Suðurríkjasambandsins og gildistöku 13. viðauka stjórnarskrárinnar. Borgarastríðið útkljáði þá spurningu hvort að einstökum ríkjum væri heimilt að segja sig úr Bandaríkjunum og það er einnig álitið vera sá punktur í sögunni þar sem völd alríkisstjórnarinnar urðu víðtækari en völd fylkjanna.

Á 19. öld bættust mörg ný fylki við hin 13 upphaflegu eftir því sem að landið stækkaði til vesturs. Þegar Texas var innlimað í Bandaríkin árið 1845 eftir að hafa verið sjálfstætt ríki í 10 ár olli það ólgu á meðal ráðamanna í Mexíkó. Í kjölfarið brast á stríð á milli landanna, hið svokallaða Mexíkó/Bandaríkja-stríð sem stóð yfir frá 1846 - 1848. Þessu stríði lauk formlega með friðarsamningum, hinum svokallaða Treaty of Guadalupe Hidalgo og urðu mexíkósk stjórnvöld að afsala sér stórum hluta yfirráðasvæðis sín, þ.e. ríkjunum í norðri. Þessi innlimun á landsvæðum í Bandaríkinn, hin svokölluðu Suðvesturríki eru Kalifornía, Nevada og Utah, auk stórra landsvæða sem falla undir Nýju Mexíkó, Kólóradó, Arisóna og Wyoming. Vaxandi fólksfjöldi í austrinu og sívaxandi straumur innflytjenda frá Evrópu hvatti landnema til þess að leita vestur og ryðja hinum amerísku indíánum úr vegi í leiðinni. Á sumum svæðum hafði fjöldi þeirra mjög dregist saman vegna sjúkdóma en á öðrum svæðum voru þeir fluttir til með valdi. Útþensla Bandaríkjanna átti sér ekki aðeins stað á meginlandi Norður-Ameríku heldur komust þau yfir Púertó Ríkó, Gvam og Filippseyjar með sigri í Spænsk-bandaríska stríðinu. Filipseyjar hlutu sjálfstæði 1946.

Á þessu tímabili urðu Bandaríkin einnig iðnveldi, sú þróun hélt áfram á 20. öldinni sem að stundum er nefnd „bandaríska öldin“ vegna þeirra gífurlegu áhrifa sem landið hafði á hana. Bandaríkin urðu á þessum tíma vagga nýsköpunar og tækniþróunar, síminn, sjónvarpið, tölvan, internetið, kjarnorka, flugvélin og geimferðir eru allt tækninýjungar sem voru fundnar upp eða verulega endurbættar í Bandaríkjunum.

Kreppan mikla reið yfir Bandaríkin á árunum 1929 til 1941 og var mikið áfall. Að auki tók landið þátt í bæði fyrri og seinni heimsstyrjöldinni með Bandamönnum í bæði skiptin. Í seinna tilvikinu urðu Bandaríkin fyrsta og eina þjóðin til þess að hafa beitt kjarnorkuvopnum í stríði. Eftir stríðið stóðu Bandaríkin og Sovétríkin eftir sem einu risaveldi heimsins og háðu hið hugmyndafræðilega „Kalda stríð“ og skiptu heiminum niður í áhrifasvæði. Í Víetnam og Kóreu voru þó háð „heit stríð“ á sömu forsendu, þ.e. að berjast gegn útbreiðslu kommúnisma í heiminum.

Eftir fall Sovétríkjanna stóðu Bandaríkin eftir sem eina risaveldi heimsins með efnahagslega og hernaðarlega yfirburði. Síðan þá hafa þau verið virk í hernaðarinnrásum og friðargæslu um víða veröld, þar á meðal í Kósóvó, Haítí, Sómalíu og Líberíu og í Persaflóastríðinu 1991. Eftir árásirnar á World Trade Center og Pentagon 11. september 2001 var hrundið af stað svokölluðu „stríði gegn hryðjuverkum“ en á grundvelli þess var ráðist inn í Afganistan og Írak.

[breyta] Skipting í stjórnsýsluumdæmi

Fylki Bandaríkjanna eru:

Alabama Alaska Arizona Arkansas Colorado Connecticut Delaware Flórída Georgía Hawaii Idaho Illinois Indiana Iowa Kalifornía Kansas Kentucky Louisiana Maine Maryland Massachusetts Michigan Minnesota Mississippi Missouri

Montana Nebraska Nevada New Hampshire New Jersey New Mexico New York Norður-Karólína Norður-Dakóta Ohio Oklahoma Oregon Pennsylvanía Rhode Island Suður-Karólína Suður-Dakóta Tennessee Texas Utah Vermont Vestur Virginía Virginía Washington Wisconsin Wyoming

Lönd í Norður-Ameríku
Antígva og Barbúda | Bahamaeyjar | Bandaríkin | Barbados | Belís | Dóminíka | Dóminíska lýðveldið | El Salvador | Grenada | Gvatemala | Haítí | Hondúras | Jamaíka | Kanada | Kosta Ríka | Kúba | Mexíkó | Níkaragva | Panama (að hluta) | Sankti Kristófer og Nevis | Sankti Lúsía | Sankti Vinsent og Grenadíneyjar | Trínidad og Tóbagó (að hluta)
Undir yfirráðum annarra ríkja: Bandarísku Jómfrúreyjar | Angvilla | Arúba | Bermúda | Bresku Jómfrúreyjar | Caymaneyjar | Grænland | Guadeloupe | Hollensku Antillaeyjar | Martinique | Montserrat | Navassaeyja | Púertó Ríkó | Saint-Pierre og Miquelon | Turks- og Caicoseyjar