Evrópa
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
- Sjá aðgreiningarsíðuna fyrir yfirlit yfir aðrar merkingar „Evrópa“
Evrópa er ein af sjö heimsálfum á jörðinni, í þessu tilviki mætti frekar kalla álfuna menningarsvæði heldur en ákveðna staðháttafræðilega heild, sem leiðir til ágreinings um landamæri álfunnar. Evrópa er, sem heimsálfa, staðsett á miklum skaga úr Asíu (Evrópuskaganum), og myndar með henni Evrasíu.
Landamæri Evrópu eru náttúruleg að mestu leyti. Þau liggja um Norður-Íshaf í norðri, Atlantshaf í vestri (að Íslandi meðtöldu), um Miðjarðarhaf, Dardanellasund og Bospórussund í suðri og eru svo yfirleitt talin liggja um Úralfjöll í austri. Flestir telja Kákasusfjöll einnig afmarka Evrópu í suðri og Kaspíahaf í suðaustri.
Evrópa er næstminnsta heimsálfan að flatarmáli, en hún er um 10.390.000 ferkílómetrar, eða 2,0 % af yfirborði jarðarinnar. Eina heimsálfan sem er minni er Eyjaálfa. Hvað varðar íbúafjölda, er Evrópa þriðja fjölmennasta heimsálfan, á eftir Asíu og Afríku. Í henni búa fleiri en 710.000.000 manna. Það eru 11 % af íbúafjölda heimsins.
Evrópusambandið (ESB) er stærsta pólitíska og efnahagslega eining álfunnar, en til sambandsins tilheyra 25 aðildarríki. Næststærsta einingin er Rússland.
Efnisyfirlit |
[breyta] Orðsifjar
Í grískri goðafræði var Evrópa (Europa) fönikísk prinsessa sem var numin af brott af Seifi, sem var í nautslíki, og tekin til Krítar, þar sem hún fæddi Mínos. Í huga Hómers var Evrópa (Gríska: Ευρωπη) hin goðsagnalega drottning Krítar, en ekki landafræðilegt hugtak. Seinna stóð Evrópa fyrir meginland Grikklands, og um árið 500 f.Kr. var merking orðsins orðin víðari og átti nú einnig við um landsvæðið fyrir norðan.
Gríska hugtakið Evrópa er komið úr grísku orðunum eurys (breiður) og ops (andlit), þar sem „breiður“ er líking við móður jörð í hinum endurreistu forn-indóevrópsku trúarbrögðum. Sumir telja hins vegar að merking hugtaksins hafi afmyndast á þann hátt að það hafi komið úr semísku orði eins og hinu akkadíska erebu sem þýðir „sólarlag“. Úr Mið-Austurlöndum sest sólin yfir Evrópu, í vestri. Eins telja margir orðið Asía hafa öðlast merkingu sína úr semetísku orði eins og hinu akkadíska asu, sem þýðir sólarupprás, en Asía er einmitt í austri frá Mið-Austurlöndum.
Meirihluti tungumála heimsins nota orð skyld „europa“ um heimsálfuna - aðalundantekningin er hið kínverska 欧洲 (Ōuzhōu), en uppruni þess er óljós.
[breyta] Saga
Uppruni vestrænnar menningar, lýðræðis og einstaklingshyggju er oft rakinn til Forn-Grikklands. Aðrir áhrifavaldar, t.d. kristni, hafa eflaust einnig haft áhrif á vestræn gildi eins og jafnréttisstefnu og réttarríkið.
Eftir fall rómverska stórveldisins gekk langt breytingaskeið yfir Evrópu með þjóðflutningunum. Það skeið er þekkt sem miðaldirnar eða „hinar myrku miðaldir“ eins og þær voru gjarnan kallaðar á endurreisnartímanum enda litu menn á þær sem hnignunarskeið. Afskekkt klaustursamfélög á Írlandi og víðar vernduðu og skráðu skrifaða þekkingu sem áður hafði safnast saman.
Á 9. öld var Hið heilaga rómverska ríki stofnað sem einskonar arftaki Vest-rómverska ríkisins en var í raun laustengt samband ýmissa smáríkja í Mið-Evrópu. Austurhluti rómaveldisins varð Aust-rómverska ríkið, með Konstantínópel (Býsans, síðar Istanbúl) sem höfuðborg. Árið 1453, þegar Ottómanveldið yfirtók Konstantínópel, hneig Aust-rómverska ríkið til falls.
Endurreisnin og nýju konungsdæmin á 15. öld mörkuðu upphaf tímabils rannsókna, uppgötvana og meiri vísindalegar þekkingar. Þá hóf Portúgal og skömmu síðar Spánn landvinningana. Síðar fylgdu Frakkland, Holland og Bretland í fótspor þeirra. Með nýlendustefnunni byggðu þessi lönd upp víðlend nýlenduveldi í Afríku, Suður- og Norður-Ameríku og Asíu.
Eftir landvinningana miklu tók lýðræðisleg hugsun við í Evrópu. Barátta gegn einræði varð meiri, sérstaklega í Frakklandi í Frönsku byltingunni. Þetta leiddi til gríðarlegra umbrota í Evrópu meðan þessar byltingakenndu hugmyndir og hugsjónir breiddust út um álfuna. Lýðræði leiddi til aukinnar spennu í Evrópu ofan á þá spennu sem var nú þegar vegna samkeppninnar við nýja heiminn. Frægustu átökin urðu þegar Napóleon Bónaparte komst til valda og fór í hertöku á löndunum umhverfis, og gerði þannig nýtt franskt stórveldi, sem féll skömmu seinna. Eftir þessa landvinninga varð Evrópa aftur stöðug, en byrjað var að hnikta í gömlu undirstöðunni.
Iðnbyltingin hófst í Bretlandi seint á 18. öld, en hún átti að hörfa frá landbúnaði, sjá til mun meiri almennrar hagsældar og þar af leiðandi aukningu í íbúafjölda. Mörg af ríkjunum í Evrópu komust í núverandi form eftir fyrri heimsstyrjöldina. Frá enda seinni heimsstyrjaldarinnar og þangað til eftir lok kalda stríðsins var Evrópu skipt í tvær pólitískar og efnahagslegar blokkir : Kommúnistaríki í Austur-Evrópu (Tyrkland og Grikkland eru undantekningar), sem byggðu á áætlunarbúskap, og kapítalistaríki í Suður- og Vestur-Evrópu, sem byggðust á markaðshagkerfi. Um árið 1990 féll Berlínarmúrinn og með honum Járntjaldið, og Sovétríkin aðskildust.
Samstarf evrópskra ríkja hefur verið einkennandi fyrir álfuna síðan eftir seinni heimsstyrjöldina og hefur breiðst til Austur-Evrópu eftir kalda stríðið. Evrópubandalagið og síðar Evrópusambandið er bandalag 25 ríkja um samvinnu á ýmsum sviðum. Það hefur þróast úr friðar- og efnahagssamstarfi í einingu sem svipar til ríkjabandalags. NATO hefur líka stækkað frá enda kalda stríðsins, og mörg austur-evrópsk ríki hafa gengið í það.
[breyta] Staðhættir og landamörk
Landafræðilega er Evrópa vestasti hluti mun stærra landflæmis sem kallast Evrasía. Heimsálfan byrjar við Úralfjöll í Rússlandi, sem skilgreina austurmörk álfunnar við Asíu. Suðausturmörkin eru ekki staðfest. Úralfjöll eða Emba-fljót eru bæði mögulegir kostir. Mörkin halda áfram yfir Kaspíahaf, Kákasus-fjöll (eða Kura-fljót), og um Svartahafið, gegnum Bospórussund, Marmarahafið og Dardanellasund og út í Eyjahaf en þar gilda landamæri Tyrklands og Grikklands. Mörkin halda svo áfram um Miðjarðarhaf í suðri, N-Atlantshafið í vestri (Ísland er á mörkum Evrópu), og um N-Íshafið í norðri.
Vegna pótitísks og menningarlegs mismunar eru til margar lýsingar á mörkum Evrópu; sumir telja ákveðin svæði ekki í Evrópu en aðrir telja þau í henni. Til dæmis telja landafræðingar frá Rússlandi og öðrum fyrrum sovétlöndum að Úralfjöllin séu í Evrópu en Kákasus-svæðið í Asíu.
Önnur notkun á orðinu Evrópa er stytting fyrir Evrópusambandið og meðlimi þess og nokkur önnur ríki sem eru talin ætla sér að ganga í sambandið í framtíðinni. Þessi skilgreining á hinsvegar ekki við um lönd utan sambandsins, t.d Noregur, Sviss og Ísland.
[breyta] Staðhættir
Hæðarmunur í Evrópu er mjög mismunandi á tiltölulega litlum svæðum. Suðursvæðin eru fjalllendari, en í norðurátt lækkar landið frá háum fjallgörðum eins og Ölpunum, Pýreneafjöllum og Karpatafjöllum og breytist úr hálendu fjallsvæði í hæðir og hóla og loks í láglendar og frjósamar sléttur í norðri, en þær eru mjög stórar í austri. Þetta risavaxna láglendi er þekkt sem evrópska sléttan, og hjarta þess er í norður-þýsku sléttunni. Í NV-Evrópu liggur langur fjallgarður, frá Bretlandseyjum og um ögrum skorinn Skandinavíuskagann norður til Kólaskaga. Helstu ám í Evrópu má skipta í tvo flokka; annars vegar straumhörð fljót sem liggja úr fjallgörðum eins og Dóná, Rín og Rón, hins vegar lygn fljót sem aðallega má finna á hinum miklu sléttum austar í álfunni eins og Volga, Dnepr og Dón.
Þetta er einfölduð lýsing. Svæði eins og Íberíuskaginn og Ítalía hafa hvert sína eigin flóknu landfræðieiginleika, eins og meginland Evrópu. Þar er að finna margar hásléttur, árdali og víðáttumikla dali sem ekki fylgja aðalstefnunni. Ísland og Bretlandseyjar eru sérstök tilfelli. Ísland hefur myndast fyrir tilstilli flekamóta N-Ameríkuflekans og Evrasíuflekans. Bretland var eitt sinn tengt meginlandinu en vegna hækkandi sjávarstöðu þá myndaðist Ermarsundið milli þess og meginlandsins.
Undir yfirráðum annarra ríkja: Álandseyjar · Færeyjar · Gíbraltar · Guernsey · Jersey · Mön · Svalbarði
[breyta] Tenglar
[breyta] Heimildir
- Að mestu leiti þýtt úr ensku útgáfu greinarinnar, sótt 16. júní 2006
