Niels Bohr
Wikipedia(e)tik
Niels (Henrik David) Bohr daniar fisikaria. (Kopenhage, 1885ko Urriaren 7 – Copenhagen 1962ko Azaroaren 18) estruktura atomiko eta kuantum mekanikoen inguruan egin zituen bere lanik garrantzitsuenak.
Eduki-taula |
[aldatu] Biografia
[aldatu] Gaztaroa
Bohr Kopenhage jaio zen 1885-ean. Aita Christian Bohr zuen, psikologia irakaslea Copenhageneko Unibertsitatean, eta ama, Ellen Adler Bohr, judutar familia aberats eta influentziadun baten senidea. Anaiak, Harald Bohr matematikariak, eta Nielsek futbolzaletasuna amankomunean zuten eta Akadmisk Boldklubek antolatutako jokoetan aritu ziren biak behin baino gehiago.
Bohr Copenhageneko Unibertsitatean doktoratu zen 1911ean, Ernest Rutherfordekinekin Manchesterren (Erresuma Batua) dagoen Victoria Unibertsitatean ikastera joateko. Rutherforden teorietan oinarrituta, Bohrek 1913-ean bere estruktura atomikoen eredua argitaratu zuen, elektroiak atomoren nukleoariari biraka dabiltzala azalduz, nukleotik hurrunen dagoen orbitan biraka dauden elektroiek elementuen ezaugarri kimikoak finkatzen dituztela. Elektroiek orbitaz ere aldatu daitezkela eta energia maila haundiagoko orbita batetik gutxiago batetara pasatzean, fotoi bat igortzen dutela (argi kuantuma) ere zehaztu zuen, kuantum teoriaren oinarria.
[aldatu] Helduaroa
1916an Niels Bohr Copenhageneko Unibertsitatean irakasle sartu eta 1920an sortu berria zen "Fisika Teorikoaren Institutua”ren zuzendaria izendatu zuten. 1922an estruktura eta irradazio atomikoan egindako ikerketengatik fisikan Nobel saria eskuratu eta gero, Bohrren institutua fisika teorikoaren ardatza bilakatu zen 1920 eta 30 hamarkadetan, garaiko fisikar teoriko ezagunenak handik noizbaiten pasatu zirelarik. Bohrren ikasle ospetsuenetako bat Werner Heisenberg izan zen, mekanika kuantikoaren erabakitzaileetako bat eta alemaniar bomba atomikoaren proiektuen burua.
Bohrren beste ekarpen bat osagarritasunaren printzipioa da: partikulak ezaugarri ezberdinak izan ditzake. Adibidez, argiak uhin eta partikula uholde bezala jardun dezake, nahiz eta bi jarduerak elkartezinak diren. Bohrrek printzipio berezi honen aplikazio filosofikoak ere proposatu zituen, Albert Einsteinen buruhausterako (Einsteinek askoz nahiago zuen fisika klasikoaren determinismoa) eta behin baino gehiago aritu ziren biak eztabaidan osagarritasun printzipioa dela eta (ikusi ingelesez Bohr Einstein debate). Nolanahi ere, bai Einstein zein Max Plank fisika probabilistikoaren aintzindariak izan ziren.
Niels Bohr eta Margrethe emazteak sei seme-alaba izan zituzten; hauetako bat, Aage Niels Bohr fisikari bihurtu eta aitaren antzera, Nobel saria irabazi zuen.
[aldatu] Azken Urteak
1941ean Bigarren Mundu Gudan Alemaniak Danimarka okupatuta zuelarik, Heisenberg Copenhagen agertu zen (ikusi urrengo atala). 1943an alemaniar poliziak Bohr atxilotu behar zuela jakinda, Suediara lehen eta gero Londresera alde egin zuen.
Nuklear arma eraikuntzak larrituta, ezkutuko Los Alamos laborategian (New Mexico, Estatu Batuak) Manhattan Proiektuan aritu zen aholkulari lanean, segurtasun neurriak dela eta, Nicholas Barker izenpean (Richard Feynmanen ustetan). Hartan zegoela esan omen zuen "(Amerikarrek) ez zuten nere laguntzarik behar bonba atomikoa eraikitzeko" [1].
Bohrren ustetan, sekretu atomikoak zientzilarieen artean elkarbanatu beharko litzateke. J.Robert Oppenheimerrek konbetzituta, Bohr Franklin Roosevelt amerikar presidentearekin hitzegitera joan zen, Manhattan proiektua errusiarrekin banatzeko beharraz iradokitzeko. Rooseveltek britaniar onarpenik gabe erabakirik ez zuela hartuko esan zuen; Churchill guztiz idearen guztiz kontrakoa azaldu zen.
Guda ostean Copenhagenera bueltatu zen, nuklear energiaren era baketsuan erabiltzearen alde eginez eta berton hil zen 1962an. Assistens Kirkegården, Nørrebro aldean lurperatuta dago.
Bohrium elementua bere ohorean dago izendatua eta dinamarkar 500kr diru paperean agertzen da. 1965an, hil eta hiru urte geroago, Copenhagen unibertsitateko fisikar institutuak Niels Bohr Institutua izena hartu zuen.
[aldatu] Erreferentziak
- ↑ Richard Rhodes, The Making of the Atomic Bomb (New York: Simon & Schuster, 1986) 528-531 orrialdeak.
[aldatu] Kanpo loturak
Euskaraz
Ingelesez
- Niels Bohr on the 500 Danish Kroner banknote.
- Encyclopaedia Britannica article on Niels Bohr
- Niels Bohr Archive
- Nobel Foundation: Niels Bohr
- Annotated bibliography for Niels Bohr from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues
- Quantum Chemistry I Lecture - Bohr's Model of the Atom
- The Bohr-Heisenberg meeting in September 1941
- Werner Heisenberg Ausstellung: Vom Frieden zum Krieg: Kernphysik und Kernenergie
