Latin
Wikipedia(e)tik
| Latina lingua latina |
||
|---|---|---|
| Non mintzatzen den: | Vatikano Hiria, antzina Erromatar Inperioan | |
| Eskualdea: | - | |
| Guztira hiztunak: | - | |
| Rankina: | - | |
| Hizkuntza familia: | Indoeuroparra Italikoa Latino-Faliskarra Latina |
|
| Estatus ofiziala | ||
| Hizkuntza ofiziala: | Vatikano Hiria erabilera jakin batzuentzat, baina ez egunerokoa |
|
| Araugilea: | arautu gabea | |
| Hizkuntza kodeak | ||
| ISO 639-1: | la | |
| ISO 639-2: | lat | |
| ISO/FDIS 639-3: | lat | |
 |
||
| Oharra: baliteke orri honek NAF fonetika ikurrak edukitzea Unicoden. | ||
Latina antzinako hizkuntza bat da, bere hastapenetan Erroma inguruko Lazio eskualdekoa. Hagitzez hedamen handiagoa beretu zuen, hargatik, Errepublika eta Inperio Erromatarraren hizkuntza formal bilakatu-eta.
Latina dute etorki egungo hizkuntza askok, hala nola, gaztelania (330 milioi), portugalera (200 milioi), frantsesa (130 milioi), italiera (70 milioi hiztun), errumaniera (28 milioi), katalana (9,5 milioi), galiziera (3 milioi), okzitaniera (2 milioi) eta beste hainbat. Euskarak ere asko zor dio, hiztegiaren 20% gutxi gorabehera latinetikoa baita.
[aldatu] Historia
Sakontzeko, irakurri: Antzinako Erroma
K.a. VI. mendeko testu bat, latinez ezagutzen den zaharrena
Erromatarren jatorrizko hizkuntza latina zen. Euren alfabetoa ere garatu zuten, greziarrekoan oinarritua. Guregana ailegatu zaigun literatura gehiena latin klasikoan dago idatzia, hau da, K. a. I. mendeko latin altu eta garbitua. Jende arruntak latin arruntean hitz egiten zuen. Denboraren poderioz bi latin motak banandu ziren, eta hiztegia, gramatika zein ahoskera ezberdinak garatu zituzen. Inperioko hedapenak latina ere zabaldu eta sakabanatu zuen. Denborak aurrera egin ahala hizkuntza garatu eta zatitu zen.
Grekoa, halere, goi-mailakoen hizkuntza bilakatu zen, erromatarrek ikasten zuten literatura gehiena hizkuntza horretan idatzirik baitzegoen. Ekialdeko erdian, Bizantziar Inperioa izatekoa zen eremuan, grekoak latina idazterakoan eta ahozkoan ere ordezkatu zuen.
Latina hizkuntza hila bada ere, bere hiztunak baditu. Eliza Katolikoak mezetarako erabili ohi zuen, eta Vatikano Hiriko hizkuntza ofiziala izaten segitzen du. Erabilpen arruntatik desagertu arren, mende askotan zehar Europako nazioarteko hizkuntza izan zen, unibertsitatean eta diplomazian mintzatua. XIX. mendean frantsesak bere lekua hartu zuen, eta XX.ean, ingelesak. Hala ere, latinak pisu handia dauka gaur egun ere erlijio, lege zein zientzia-hiztegietan.
[aldatu] Gramatika
 |
Lankide bat edo gehiago lanean ari da artikulu honen atal hau hobetzeko
Hori dela eta, posible da edukian edo formatuan hutsune batzuk izatea. Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, kontaktatu beraiekin euren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian erredakzioa koordinatzeko. Mila esker. |
Latineko izenek bost deklinabide desberdin jarraitzen ditu, euren Genitiboaren bukaeraren arabera bereizten direnak. Deklinabide bakoitzean hitzen lexemei edo enborrei bukaera desberdinak gehitzen zaizkie.
1. deklinabidea
Lehen deklinabideko hitzek, genitiboaren bukaera -ae izaten dute. Genitiboaren forma izen enuntziatutik har dezakegu, adibidez: Poeta, Poetae, m ~ poeta, koplalaria; lehen hitza (Poet-a) Nominatibo kasuan dago, eta bigarrena berriz (Poet-ae) Genitiboan. Lehen deklinabiaren bitartez hitz maskulinoak deklinatzen dira gehin bat, lanbideak etab. baina baita beste izen femenino batzuk ere.
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | -a | -ae |
| Bokatiboa | -a | -ae |
| Akusatiboa | -am | -as |
| Genitiboa | -ae | -arum |
| Datiboa | -ae | -is |
| Ablatiboa | -a | -is |
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Poeta | Poetae |
| Bokatiboa | Poeta | Poetae |
| Akusatiboa | Poetam | Poetas |
| Genitiboa | Poetae | Poetarum |
| Datiboa | Poetae | Poetis |
| Ablatiboa | Poeta | Poetis |
2. deklinabidea
Bigarren deklinabideko hitzek, genitiboaren bukaera -i izaten dute. Adibidez: Dominus, Domini, m ~ jaun. Bigarren deklinabideaz baliatuz izen maskulino zein femeninoak deklina daitezke, neutrozko forma ere badago.
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | -us | -i |
| Bokatiboa | -e | -i |
| Akusatiboa | -um | -os |
| Genitiboa | -i | -orum |
| Datiboa | -o | -is |
| Ablatiboa | -o | -is |
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Dominus | Domini |
| Bokatiboa | Domine | Domini |
| Akusatiboa | Dominum | Dominos |
| Genitiboa | Domini | Dominorum |
| Datiboa | Domino | Dominis |
| Ablatiboa | Domino | Dominis |
Bigarren deklinabidean, Magister, Magistri, m ~ irakaslea bezalako izenak agertzen dira, nahiz eta maskulinoa izan Erromatarrentzat hitz egiterako orduan errazago zelako aldaketa batzuk jasan dituztenak.
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Magister | Magistri |
| Bokatiboa | Magister | Magistri |
| Akusatiboa | Magistrum | Magistros |
| ... | Gainontzekoak | berdinak dira |
Hauetaz aparte, izen neutroak daude bigarren deklinabidean. Tenplum, Templi, n ~ tenplua.
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | -um | -a |
| Bokatiboa | -um | -a |
| Akusatiboa | -um | -a |
| Genitiboa | -i | -orum |
| Datiboa | -o | -is |
| Ablatiboa | -o | -is |
| Singularra | Plurala | |
|---|---|---|
| Nominatiboa | Tenplum | Tenpla |
| Bokatiboa | Tenplum | Tenpla |
| Akusatiboa | Tenplum | Tenpla |
| Genitiboa | Tenpli | Tenplorum |
| Datiboa | Tenplo | Tenplis |
| Ablatiboa | Tenplo | Tenplis |
 |
Hizkuntza honek bere Wikipedia du. Bisita ezazu. |
