Rosja za Mikołaja II (1894-1917)
Z Wikipedii
Pod koniec XIX wieku Chiny, zadłużone wobec Rosji, po przegranej wojnie z Japonią odstąpiły jej na 80 lat Półwysep Liaotuński wraz z portem Port Artur oraz zgodziły się na budowę kolei transsyberyjskiej przez teren Mandżurii do Władywostoku. W ten sposób Rosja wzięła udział, wraz z zachodnimi mocarstwami morskimi: Wielką Brytanią, Francją i Niemcami, w akcji zajmowania przez nie różnych enklaw portowych na wybrzeżu Chin na swe bazy handlowe. Wzięła też udział w walkach przeciwko chińskiemu powstaniu bokserów, okupując terytorium Mandżurii.
Stało się to powodem zatargów z Japonią, która w podobny sposób opanowała Półwysep Koreański, a następnie doprowadziło do wojny japońsko-rosyjskiej w 1904 r. Poprzedzona ona została napaścią Japończyków, bez uprzedzenia, na flotę rosyjską, bazującą w Port Artur. Walki prowadzone na lądzie w Mandżurii były bardzo krwawe, zakończyły się kapitulacją Rosjan w oblężonym Port Artur. Najtragiczniejszy dla Rosji był pogrom w Cieśninie Cuszimskiej wojennej floty bałtyckiej, która przypłynęła na front dalekowschodni z opóźnieniem, już po kapitulacji wojsk rosyjskich w Mandżurii. Wojnę zakończył traktat pokojowy podpisany w sierpniu 1905 roku, zawarty za pośrednictwem Stanów Zjednoczonych. Zgodnie z nim Rosja oddała Południowy Sachalin i kolej południowomandżurską Japonii, która przejęła również dzierżawę Półwyspu Liaotuńskiego z Port Artur.
Wojna z Japonią była w Rosji od początku bardzo niepopularna, a klęski ponoszone na froncie spowodowały wzrost nastrojów antycarskich. Opozycyjne grupy robotnicze, socjalistyczne i rewolucyjne szybko zdobywały wpływy – rozmachu nabierały strajki i rozmaite akcje protestacyjne, podnoszące postulaty społeczno-polityczne pod adresem władzy carskiej. W styczniu 1905 r. zorganizowany został w Petersburgu pochód strajkujących robotników, zamierzających pomaszerować pod Pałac Zimowy z petycjami do cara. Pokojowy pochód, liczący około 30 000 robotników, z ikonami, portretami cara i chorągwiami, został jednakże ostrzelany przez wojsko, przy czym zginęło około tysiąca ludzi, a kilka tysięcy zostało rannych. Ta krwawa niedziela zniszczyła mityczną wiarę dużej części ludności robotniczej i chłopskiej w cara i stała się zapłonem wielkich strajków drukarzy, kolejarzy, nauczycieli, urzędników, aktorów, ekspedientów sklepowych w całej Rosji. Doszło też do buntu załogi pancernika „Potiomkin” i wielu innych okrętów, oraz zbrojnych wystąpień rewolucyjnych w ośrodkach przemysłowych Moskwy, Uralu, na Łotwie i w Królestwie Polskim.
Wybuch rewolucji w 1905 roku nie załamał caratu, ale Mikołaj II zmuszony został do wprowadzenia zmian w swym jedynowładztwie. W kwietniu 1906 r. utworzony został, w drodze wyborów pośrednich, pierwszy rosyjski parlament, I Duma Państwowa. Okazał się dla cara zbyt opozycyjny, został więc przez niego rozwiązany i rozpisano nowe wybory do Dumy. Wywołało to serię buntów w wojsku i strajków robotniczych, stłumionych przez władze. Również II Dumę car rozwiązał i dopiero III Duma, wybrana w październiku 1907 r., w oparciu o nowe prawo wyborcze, przetrwała całą swą 5-letnią kadencję, niemal całkowicie podporządkowując się woli cara i polityce rządu Stołypina. Równocześnie fala wystąpień rewolucyjnych opadła. Rewolucja 1905 r. w Rosji zakończyła się niepowodzeniem, lecz wywarła wielki wpływ na rosyjski i międzynarodowy ruch robotniczy i stanowiła zapowiedź późniejszych rewolucji i walk narodowowyzwoleńczych po I wojnie światowej w całej Europie.
W okresie od końca XIX wieku do I wojny światowej gospodarka Rosji charakteryzowała się szybkim rozwojem w wielu dziedzinach wytwórczości. Następowała monopolizacja przemysłu, będącego w dużej mierze w rękach zachodnich koncernów i rozwój kapitalizmu finansowego. Po pierwszych kilku latach kryzysu ekonomicznego na początku XX wieku, do 1913 r. produkcja przemysłowa uległa podwojeniu, a liczba zatrudnionych w przemyśle wzrosła do 3 mln. Rozrastały się szybko miasta. Natomiast sytuacja w rolnictwie rosyjskim była niezmiennie zła. Ludność wiejska stanowiła 3/4 ogółu ludności imperium, choć trwała jej ciągła migracja do miast. O pomyślnym zaopatrzeniu w żywność decydowały dobre urodzaje. Gdy były złe, zwykle z powodu nieprzewidywalnych warunków pogodowych, dochodziło niejednokrotnie do głodu w niektórych regionach kraju.
W ostatnich kilku latach przed I wojną światową ujawnił się w Rosji nawrót fermentu rewolucyjnego, zwłaszcza wśród robotników wielkoprzemysłowych i chłopstwa. Iskrą zapalną tych tendencji rewolucyjnych była tzw. "masakra nad Leną". Miał tam miejsce strajk ośmiu tysięcy robotników w kopalniach złota, żądających wzrostu płac oraz poprawy nieludzkich warunków pracy i 8-godzinnego dnia roboczego. Strajk zakończył się zaaresztowaniem przywódców i ostrzelaniem przez wojsko protestującego tłumu robotników, wśród których było 500 zabitych i rannych. Gdy w 1912 r. strajkowało w Rosji ogółem ok. miliona osób, to w 1913 - 1270 tys., a w pierwszych siedmiu miesiącach 1914 r. - 1 300 000.
Ostatnie 2-3 dekady lat przed wybuchem I wojny światowej były w Rosji korzystne w zakresie rozwoju oświaty, nauki, kultury i sztuki. Przybyło kilka wyższych uczelni (Tomsk, Saratow, Perm, Rostów), Towarzystw Naukowych, a po 1905 r. społecznych Uniwersytetów Ludowych. Rozwinęło się znacznie szkolnictwo średnie i podstawowe. To ostatnie w dużej mierze dzięki działalności ziemstw, to jest samorządów lokalnych, było też wiele szkół cerkiewno-parafialnych. Rozwijała się szybko nauka w wielu dziedzinach: matematyki (Aleksander Korkin), chemii (Dymitr Mendelejew), łączności radiowej (Aleksander Popow), konstrukcji rakietowych (Konstanty Ciołkowski), fizjologii (Iwan Pawłow). Szczególne osiągnięcia uzyskano w badaniach Syberii, Dalekiego Wschodu i Arktyki. W wielu ekspedycjach badawczych brali udział Polacy, m.in. Benedykt Dybowski (fauna Bajkału), Jan Czerski (Góry Czerskiego), Aleksander Czekanowski (Góry Czekanowskiego). Spore osiągnięcia notowała architektura, malarstwo, rzeźba, muzyka, teatr i literatura piękna (Lew Tołstoj, Anton Czechow, Maksym Gorki, Iwan Bunin).
W 1907 r. zakończona została wieloletnia rywalizacja Rosji z Wielką Brytanią o panowanie w Persji, przez zawarcie dwustronnego porozumienia, ustalającego strefy wpływów w tym państwie. Równocześnie dyplomacja rosyjska włączyła się intensywnie w konflikty bałkańskie, wspierając panslawistyczne dążenia Serbii, ale nie angażując się bezpośrednio w wojny bałkańskie 1912–13. Skończyły się one wprawdzie ostateczną porażką Turcji, lecz Rosja równocześnie utraciła swe wpływy w nowych państwach bałkańskich na rzecz Austro-Węgier (w Bośni, Rumunii, Bułgarii), Wielkiej Brytanii (w Grecji) i Włoch (w Albanii).
Konflikty na Bałkanach stały się powodem wybuchu w 1914 r. I wojny światowej. Jej podstawą były sprzeczności interesów i podział państw europejskich na bloki militarne: Trójprzymierze Niemiec, Austro-Węgier i Włoch oraz Trójporozumienie (Ententa) Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji. Dla Rosji wojna zaczęła się 1 sierpnia, gdy Niemcy wypowiedziały jej wojnę. Niemcy rozpoczęli swą rosyjską ofensywę 4 sierpnia od zbombardowania i spalenia przygranicznego Kalisza w Kongresówce.
W pierwszych miesiącach wojny na froncie wschodnim rozegrane zostały dwie kampanie wojenne. Na terytorium Prus Wschodnich, gdzie doszło do wielkiej bitwy pod Tannenbergiem (dziś Stębark), zakończonej zwycięstwem wojsk niemieckich, i w Galicji, gdzie ofensywa wojsk austriacko-węgierskich, rozpoczęta 23 sierpnia w Kieleckiem i na Lubelszczyźnie załamała się w bitwach pod Lwowem i Gródkiem Jagiellońskim. Pod koniec 1914 r. front na wschodzie ustabilizował się na wiele miesięcy na linii rzek Bzury, Nidy i Dunajca.
Rok 1915 rozpoczął się od ofensywy wojsk austriacko-węgierskich w rejonie Karpat Wschodnich, gdzie m.in. rozegrały się krwawe walki o Przełęcz Dukielską. Jednakże Rosjanie odparli tę ofensywę, a nawet zdobyli w marcu twierdzę Przemyśl. Natomiast pełnym zwycięstwem zakończyła się kolejna ofensywa wojsk niemieckich na północy, gdzie opanowały one znaczne terytoria Litwy i Kurlandii. Przełamanie frontu rosyjskiego na południu nastąpiło w maju pod Gorlicami, po czym armie austro-niemieckie podjęły ofensywę na całej linii swego frontu wschodniego i już latem wszystkie terytoria Galicji i b. Królestwa Polskiego znalazły się pod ich okupacją. Na koniec 1916 r. front przebiegał wzdłuż linii Tarnopol - Pińsk - Dźwina - Ryga.
Od początku 1917 r. miały w Rosji miejsce liczne strajki, manifestacje i starcia zbrojne ludności, występującej przeciwko wojnie i katastrofalnej sytuacji żywnościowej w kraju. Buntowało się także wojsko i w całym kraju powstawały radykalne rewolucyjne Rady Robotniczo-Żołnierskie, które przejmowały lokalnie władzę i domagały się od cara liberalizacji gospodarki, demokratyzacji władzy i wycofania z wojny. Działania te przybrały wnet formę rewolucji, której początek datuje się na 2 marca (18 lutego wg kalendarza rosyjskiego). Gdy car Mikołaj II rozwiązał Dumę, około 200 000 robotników odpowiedziało strajkiem generalnym, a wojsko odmówiło wystąpienia przeciwko strajkującym, bratając się z nimi. Wówczas Duma Państwowa oraz Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich zebrały się nielegalnie i zażądały abdykacji cara, co nastąpiło 15 marca. Cesarstwo Rosyjskie przestało istnieć, na jego miejscu pojawiła się republika parlamentarna.
W dniu 7 listopada (25 października wg kalendarza rosyjskiego) 1917 r. wybuchła w Rosji kolejna rewolucja. Pełną władzę w kraju przejął Ogólnorosyjski Zjazd Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, który proklamował utworzenie Republiki Radzieckiej. Nastąpiło zawieszenie broni z Niemcami i rozpoczęły się rokowania pokojowe w Brześciu, a 15 grudnia zawarty został rozejm w działaniach wojennych. W latach 1918–1920 w Rosji rozszalała się wojna domowa. Ostatni car dynastii Romanowów, Mikołaj II, więziony był wraz z rodziną w Jekatyrenburgu na Uralu i tam został rozstrzelany z rozkazu uralskiej bolszewickiej rady obwodowej. Na miejsce carskiej Rosji powstało nowe państwo Związek Radziecki i pięć państw niezawisłych: Polska, Finlandia, Litwa, Łotwa i Estonia.
Zobacz też: Rosja w XIX wieku, historia Rosji
