Ikona
Z Wikipedii
Ikona (gr. εικων, eikón oznaczające obraz) to obraz sakralny, powstały w kręgu kultury bizantyjskiej wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne. Charakterystyczna dla chrześcijańskich kościołów wschodnich, w tym prawosławnego i greckokatolickiego.
Spis treści |
[edytuj] Geneza
Genezę ikony wywodzi się z portretowego malarstwa późnoantycznego. Najstarsze pochodzą z VI wieku z klasztoru św. Katarzyny na Synaju. Najczęściej malowano na specjalnie przygotowanym drewnie cedrowym lub cyprysowym. Były to święte drzewa dla wschodniego chrześcijaństwa, jednak z braku tego surowca (np. na Rusi) stosowano także drewno (lipowe lub sosnowe). Malowano głównie techniką enkaustyczną, jednak od XV w. zaczęto stosować temperę jajową. Ikony wykonywano także w technice mozaiki, emalii, rzeźbiono w drewnie, marmurze, steatycie lub kości słoniowej. Ich wykonywanie było ściśle określone w pisanych przez teologów podręcznikach (gr. hermeneia, ros. podlinniki). Tradycja wiązała się nie tylko z ikonografią, ale dotyczyła również materiału, przygotowania podłoża, specjalnej technologii, odpowiednich kolorów, a nawet kolejności malowania. Na spreparowane deski, wzmocnione z tyłu zastrzałem, nakładano grunt kredowo-alabastrowy. Na gruncie rysowano lub przerysowywano z podręczników kontury obrazu, a następnie nakładano w określonej kolejności farbę i pozłotę. Na koniec umieszczano także napisy w języku greckim lub starocerkiewnosłowiańskim z imionami świętych postaci lub objaśnieniami scen. Najświętsze Imiona (Matki Boskiej, Chrystusa) umieszczano w greckich skrótach (abrewiacjach). Ikona jest dla wschodniego chrześcijaństwa tekstem liturgicznym, sakramentalium, a także "obrazem tamtego świata", dlatego nie mogła powstać bez wcześniejszego przygotowania teologicznego malarza, ewentualnie pod ścisłym nadzorem teologa. Ważne było również przygotowanie duchowe ikonografa (modlitwa, post).
Ikonę zawsze werniksowano, przez co zachowywała swój wygląd przez około 100 lat. Następnie na skutek zmian barwy pokostu malowidło ciemniało. Dodatkowo pokrywała je warstwa sadzy od świec. Na wyblakniętym, słabo widocznym obrazie malowano nowy.
Ikony zdobione były szlachetnymi kamieniami, okuciami ze srebrnej lub złotej blachy. Czasem zamiast drewna używano płótna lub metalu. Spopularyzowane (zwłaszcza przez badaczy rosyjskich i polskich) jest określenie "pisanie ikon", podkreślające sakralny, liturgiczny charakter ikony. Oznacza proces jej powstawania. Według innych badaczy określenie to jest wynikiem błędnego tłumaczenia z języka greckiego, od ikonographos, gdzie graphos oznacza zarówno pisać,jak i malować (stąd też ros. ikonopisiec).
Malarstwo ikonowe rozwijało się w Bizancjum aż do jego upadku w XV wieku oraz na terenach objętych wpływami kultury bizantyjskiej czyli w Grecji, Serbii, na Bałkanach, w średniowiecznych Włoszech oraz na Rusi. Najstarsze zachowane do naszych czasów ikony pochodzą z VI wieku. Najbardziej reprezentatywne dla tego okresu są zwłaszcza trzy dzieła przedstawiające: świętego Piotra, Chrystusa Pantokratora oraz Marię z aniołami i ze świętymi Teodorem i Jerzym.
Za najwybitniejszego rosyjskiego twórcę ikon uważany jest Andrzej Rublow.
[edytuj] Ikonopisarstwo w Polsce
W Polsce ikony powstawały głównie w XV-XVI wieku na ziemiach wschodnich i południowo-wschodnich. Dla ujednolicenia malarstwa ikonowego istniały podręczniki - wzorniki dla malarzy np. tzw. podlinnik. Zawierał szczególne przepisy techniczne i wzorniki ikonograficzne. Najstarszy, zachowany w formie rękopisu egzemplarz datowany jest na rok 1523. Na kompozycję ikony składa się centralnie umieszczona postać świętego obramowana scenami związanymi z jego życiem.
Współcześnie jedyną aktywną szkołą ikonopisarską w Polsce jest Policealne Studium Ikonopisarstwa w Bielsku Podlaskim prowadzone przez ks. mitrata Leoncjusza Tofiluka. Szkoła istnieje od 1991 roku i kształci w zawodzie technika plastyka ikonografa.
[edytuj] Perspektywa
Ikony są malowane płasko, nie uwzględniają perspektywy malarskiej, dającej złudzenie trójwymiarowości przestrzeni. Pozbawione klasycznej perspektywy liniowej, w wielu przypadkach posiadają tzw. perspektywę odwrotną, której cechą charakterystyczną jest zbieganie się linii w pukcie umieszczonym poza obrazem (za, przed), który z założenia kierowany jest w stronę patrzącego nań człowieka. Efekt ten jest osiągany dzięki odpowiedniemu ustawieniu postaci i pozostałych elementów. Przykładem takiego podejścia do perspektywy jest Trójca Rublowa, należąca do najwybitniejszych arcydzieł światowego malarstwa.
Znaczenie obiektu regulowane jest jego wielkością: to, co najważniejsze jest największe, a postacie są ustawione według ściśle określonego porządku.
[edytuj] Barwa
W Bizancjum sensu sztuki upatrywano w pięknie. Kanon zakładał malowanie czystymi kolorami (nigdy nie mieszano barw) i używanie w dużych ilościach pozłoty. Barwa była traktowana jako tak samo ważna jak słowo, a ponieważ każde z nich ma znaczenie, również barwy przekładano na język symboli, który nadawał kolorom ściśle określone znaczenie:
Złoto symbolizowało świętość, oddanie czci, nieśmiertelność, Bożą chwałę. Purpura: władzę i bogactwo. Czerwień oznaczała życie, krew, piękno i czystość. Bielą przedstawiano boskość, czystość i niewinność. Niebieski oddawał niebo, ale też duchowość i mistycyzm. Zielony: życie, wieczną młodość, płodność, wewnętrzne bogactwo. Brąz był symbolem ziemi, materii, ubóstwa.
Bizantyjska symbolika koloru została przyjęta na Rusi, ale barwy, osadzone w narodowej tradycji, stały się tam bardziej żywe i jasne.
[edytuj] Teologia ikony
Ikona nie jest zwykłym obrazem religijnym. Pisanie ikon było czynnością świętą. Ikona, która powstawała w klasztorach Starej Rusi, malowana przez uprzywilejowanych mnichów, była emanacją bóstwa, które prowadziło rękę twórcy. Zrodzona w modlitwie, wymagała przed przystąpieniem do pracy specjalnych postów, powstawała w postawie klęczącej autora.
Ikony mają za zadanie pogłębiać życie duchowe, wprowadzać do modlitwy. Anonimowy autor ikony miał pomóc podążać we właściwym kierunku. Modlitwa przed ikoną związana jest z określonym rytuałem: przy zapalonych świecach wierni kłaniają się przed ikonami, całują je.
Czyste kolory używane do malowania, złocenia w płomieniu świec nabierają szczególnego blasku. Ogień świecy jest symbolem wzniesienie duszy do Boga. Pokłon przypomina o tym, że nie tylko dusza, ale i ciało powinno uczestniczyć w modlitwie. Otrzymane od Boga nie jest czymś gorszym od umysłu i ma prawo na równi brać udział w rozmowie z Bogiem.
W związku ze świętością ikony nie mogła ona być przedmiotem handlu czy zarobkowania, które z punktu widzenia człowieka wierzącego było traktowane jako grzech.
[edytuj] Rodzaje przedstawień
[edytuj] Ikona Zbawiciela
Najważniejszą ikoną jest ikona Chrystusa. Kanon przedstawiania Chrystusa przyjęto w IX w. Ikonografowie wyróżniają Chrystusa nimbem z wpisanym weń krzyżem. Jego barwy: niebieska i czerwona mają swoją symbolikę, oznaczają boską i ziemską naturę Chrystusa. Przedstawiany jest on najczęściej jako:
- Pantokrator (Wszechwładca)
- Acheiropoietos (z grec.Nie ręką ludzką uczyniony, ros. Nierukotwornyj) należy do najstarszych przedstawień Zbawiciela na Rusi. Znane były dwa typy Obrazu nie uczynionego ręką ludzką - Zbawiciel na chuście zwany Mandylionem (z grec. chusta), oraz Zbawiciel na skale. Najbardziej popularny był jednak Mandylion. Wyobraża oblicze Chrystusa na tle przymocowanej za dwa górne rogi chusty. Z powstaniem kanonu związana jest opowieść o królu Abgarze, władcy Edessy: kiedy zachorował na trąd, prosił Jezusa, którego sława uzdrowiciela była już wówczas głośna, aby przybył z Judei. Jezus przesłał królowi odciśnięty na chuście wizerunek swojej twarzy, który przywrócił Abgarowi zdrowie. Mandylion obecny na sztandarach wojsk ruskich, z czasem zajął miejsce centralne w cerkwi, bezpośrednio nad Carskimi Wrotami.
- Zbawiciel w siłach przedstawia postać Chrystusa na tle ukośnie rozpiętej czerwonej chusty, symbolizującej świat doczesny, na który Chrystus przyjdzie w dniu Sądu Ostatecznego.
- Emmanuel (hebr. "Bóg z nami"), w wieku dziecięcym.
- Deesis (modlitwa błagalna)
[edytuj] Ikona Matki Bożej
Matka Boża na ruskiej ikonie ma zawsze zatroskany wyraz twarzy. Jej smutek ma jednak różne odcienie: żałości, zadumy, ale zawsze niesie mądrość i wewnętrzną siłę. Przepełniona jest matczynym błogosławieństwem.
Matka Boża ukazywana jest w różny sposób: objawia Dzieciątko światu, czule przytula je, bądź przytrzymuje. Podstawowe rodzaje przedstawień Matki Bożej to:
- Eleusa (gr. - czułość, miłosierdzie) czyli Maryja z Dzieciątkiem siedzącym na ramieniu i przytulającym policzek do jej twarzy;
- Hodegetria (gr. - przewodniczka, wskazująca drogę), gdzie Matka Boża prawą dłonią wskazuje na Chrystusa Emmanuela, trzymanego przez nią na lewym ramieniu; określenie nawiązuje do nazwy świątyni w Konstantynopolu, ton Hodegon, w którym była przechowywana najstarsza ikona tego typu wizerunku Marii i Dzieciątka.
- Oranta jest jednym z najstarszych przedstawień Bogurodzicy, tak malowali ją pierwsi chrześcijanie. Kanon tej ikony nawiązuje do starożytnego wzoru człowieka pobożnego, dlatego Matka Boża w modlitwie wzosi ręce ku górze. Zgodnie z tradycyjnymi wierzeniami w prawosławiu, jeśli Maryja opuści dłonie, nastąpi koniec świata.
[edytuj] Ikona Trójcy Świętej
Kanon ikony Trójcy św. oparty jest na XVIII rozdziale Księgi Rodzaju, gdzie pod dębem w Mamre Bóg objawił się Abrahamowi i Sarze pod postaciami trzech aniołów. Uważano, m.in. tak sądzili św. Cyryl Aleksandryjski i św. Ambroży Mediolański, że Stary Testament w tym miejscu nawiązuje do Trójcy św. Jej przedstawianie niosło ikonografom wiele problemów, wynikających z trudności w ujęciu tak abstrakcyjnego pojęcia, jakim jest Bóg w Trzech Osobach. Umieszczano krzyż w nimbie środkowego anioła, uważanego wówczas za Chrystusa, lub nad głowami wszystkich trzech. Problem rozstrzygnął w 1551 roku sam car Rosji Iwan Groźny na tzw. Soborze Stu Rozdziałów. Powołując się na najwcześniejsze ikony Trójcy św. i odwzorowywane z nich przedstawienia Rublowa, nakazał, aby krzyży nie umieszczać w ogóle.
