Unia brzeska

Z Wikipedii

Unia brzeska – unia kościelna ogłoszona w 1596 na synodzie w Brześciu między Kościołem rzymskokatolickim a częścią biskupów Kościoła prawosławnego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Kościół prawosławny na terytorium Rzeczypospolitej przyjął zwierzchnictwo papieża, przywracając pełną komunię zerwaną w wyniku wielkiej schizmy wschodniej w 1054. Unici zachowali własną strukturę administracyjną oraz liturgię, dyscyplinę, kalendarz, język, jednocześnie zrywając łączność z pozostałymi kościołami prawosławnymi. Unia została zrealizowana częściowo, ponieważ hierarchii ruskiej z łacińską nie zrównano w prawach. Spadkobiercą unii jest współcześnie Ukraińska Cerkiew greckokatolicka, (na Ukrainie, w Polsce i w diasporze, a także Kościół greckokatolicki sui iuris^[1] na Białorusi).

Unia brzeska zapoczątkowała kolejne unie między Kościołem rzymskokatolickim a wyznawcami prawosławia. W późniejszych latach do unii z Kościołem rzymskokatolickim przystąpiła również część prawosławnej hierarchii i wiernych Zakarpacia (unia użhorodzka – 1646, unia mukaczewska – 1664, unia marmaroska – 1713) i Siedmiogrodu (unia w Baia Mare – 1700).

Spis treści 1 Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej przed zawarciem unii 1.1 Stosunek władców Polski do Kościoła prawosławnego 1.2 Rola oświaty w tworzeniu unii brzeskiej 1.3 Wpływ szlachty na powstanie unii 2 Geneza i zawarcie unii brzeskiej (1596) 2.1 Idea Grzegorza XIII 2.2 Idea unii w Polsce 2.3 Zjazd w Torczynie i synod w Brześciu 2.4 Rozłam w prawosławiu 2.5 Działalność księcia Ostrogskiego, zawiązanie unii i antysynod brzeski 2.6 Skutki unii brzeskiej 3 Dzieje unii brzeskiej w I. poł. XVII w. 3.1 Sąsiedzi Rzeczypospolitej a unia brzeska 3.2 Poparcie dla unii 3.3 Welamin Rutski i Jozafat Kuncewicz 4 Kościół prawosławny w Polsce w latach 1596-1650 5 Zobacz też 6 Bibliografia 7 Przypisy 8 Linki zewnętrzne

[edytuj] Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej przed zawarciem unii

Wyodrębniona w 1458 przez papieża Kaliksta III kijowska metropolia unicka pozostawała w luźnej łączności ze Stolicą Apostolską do początków XVI wieku, nawiązanej dzięki unii florenckiej, przyjętej przez Kościół prawosławny w Polsce za panowania Jagiellonów. Najprawdopodobniej koniec tej łączności położyła nominacja na metropolitę kijowskiego Joba, kapelana królowej Heleny Moskiewskiej, wdowy po królu Aleksandrze, przeciwniku unii. Nominacji dokonał król Zygmunt I Stary.

[edytuj] Stosunek władców Polski do Kościoła prawosławnego

W 1511 król Zygmunt I Stary na prośbę metropolity Józefa Sołtana (1506-1519) potwierdził prawa i przywileje nadane metropolii kijowskiej przez jego poprzedników, regulujące stosunki między władzą państwową a Kościołem prawosławnym. Król mianował metropolitę, a potwierdzał go Patriarcha Konstantynopola. Również król mianował wszystkich biskupów, a potwierdzał ich metropolita. Wraz z nadużyciami nominacji przyszły i inne. Mianowani przez władzę państwową (obcą wyznaniowo) biskupi byli niejednokrotnie ludźmi świeckimi, często w podeszłym wieku i pozostawiającymi wiele do życzenia pod względem moralnym. Król potwierdził kompetencje sądownicze episkopatu ruskiego i poręczył wolność wykonywania funkcji sakralnych. W latach 1563 i 1568 król Zygmunt II August zniósł ostatnie ograniczenia prawosławnej szlachty na Litwie otwierając jej możliwość piastowania najwyższych urzędów w państwie.

W połowie XVI wieku organizacja terytorialna Kościoła prawosławnego w granicach Rzeczypospolitej obejmowała metropolię kijowską z rezydencją we Wilnie lub Nowogródku oraz 9 diecezji: Przemyśl, Chełm, Włodzimierz, Łuck, Pińsk, Lwów, Połock, Smoleńsk i Czernihów. Niektóre z tych diecezji na skutek zmian granicznych przeszły pod panowanie Rosji (Smoleńsk, później Połock). Biskupów w pracy diecezjalnej wspomagały kryłosy istniejące przy cerkwiach katedralnych. Na skutek akcji kolonizacyjnej nastąpiła poważna rozbudowa sieci parafialnej.

[edytuj] Rola oświaty w tworzeniu unii brzeskiej

Postawa, zarówno religijna jak i moralna, metropolitów była mocno zróżnicowana. Dwóch z nich w chwili nominacji było ludźmi świeckimi – Sylwester Bielkiewicz (1556-1567) i Onezyfor Dzieweczka (1579-1589), kilku było uprzednio biskupami, ale żaden z nich nie miał głębszego wykształcenia teologicznego. Ruskie źródła zarzucają niektórym nieuctwo (Makary II 1538-1555) lub brak postawy moralnej (Onezyfor Dzieweczka, zdjęty z urzędu przez patriarchę Jeremiasza II).

Ponieważ przykład szedł z góry także postawa pozostałych biskupów ruskich pozostawiała wiele do życzenia. Upadek hierarchii był tak wielki, że król Zygmunt II August zdecydował się przypomnieć metropolicie Makaremu o obowiązkach pasterskich, a także narzucić mu przeprowadzenie synodu i usunięcie krzyczących nadużyć w życiu cerkiewnym.

Brak szkół wpływał ujemnie na poziom intelektualny niższego duchowieństwa. W efekcie kler był niewykształcony i biedny, bardzo często zależny od świeckich patronów. Brakowało również uczelni wyższych, które mogłyby podnieść stan oświaty.

Ważną rolę w prawosławiu w Rzeczypospolitej odgrywały dość liczne klasztory. Na początku XVI wieku powstały nowe opactwa (archimandrie) – w Supraślu fundacji Chodkiewiczów i dworeckie Świętej Trójcy fundacji Zasławskich.

Zachowanie zakonników nie zawsze było takie jakie powinno być. Nierzadkie były włóczęgostwo mnichów, spory, rozdrapywanie dóbr klasztornych i rozłamy w społeczności mnichów, a także poważne rozluźnienia w dyscyplinie kościelnej. Król Zygmunt I Stary polecił wojewodzie kijowskiemu Płońskiemu przywrócenie dyscypliny w Ławrze Pieczerskiej. Prawie wszystkie większe klasztory bazyliańskie prowadziły szkółki przyklasztorne.

[edytuj] Wpływ szlachty na powstanie unii

Ogromny wpływ na życie Cerkwi wywierali ludzie świeccy. Niektóre magnackie rody ruskie obsadzały stolice biskupie i probostwa. Książę Konstanty Ostrogski był patronem tysiąca parafii ruskich. Część szlachty ruskiej przechodziła na kalwinizm lub katolicyzm, co przyspieszało jej polonizację. Niewiele troszczyli się o życie Cerkwi wysłańcy patriarchatu ekumenicznego. Ich wizyty na Rusi ograniczały się do pobierania opłat i jałmużny. Przeciwstawiali oni biskupom wyposażone w bogate przywileje i wyjęte spod jurysdykcji biskupiej bractwa – stauropigie (Łuck, Pińsk, Mohylów, Kijów, Lwów, Wilno), co jeszcze bardziej dezorganizowało Cerkiew. Na skutek takiej sytuacji Kościół prawosławny coraz bardziej chylił się ku upadkowi. Wielu prawosławnych, wśród nich niektórzy biskupi (m.in. Adam Hipacy Pociej, Cyryl Terlecki), pragnęło poprawy sytuacji, ale nie widzieli możliwości odnowy w samym Kościele. Spośród nich książę Konstanty Ostrogski założył Akademię w Ostrogu w 1580, a za tym przykładem powstały inne szkoły teologiczne. Im właśnie zawdzięcza Ruś tłumaczenie Pisma Świętego i wydanie ksiąg religijnych w języku ruskim.

[edytuj] Geneza i zawarcie unii brzeskiej (1596)

Na podjęcie myśli o unii Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej z Kościołem katolickim złożyło się kilka czynników, które można sprowadzić do dwóch kategorii:

• czynniki o charakterze religijnym, które działały w Rzymie, Polsce i samej Cerkwi prawosławnej
• czynniki o charakterze politycznym.

[edytuj] Idea Grzegorza XIII

Zwolennikiem unii z całym chrześcijaństwem wschodnim był papież Grzegorz XlII (1572-1585). W 1573 powołał do życia Kongregację Grecką, na czele której stanął kardynał Giulio Antonio Santori. Zgodnie z radą Kongregacji przetłumaczono na język nowogrecki Katechizm Rzymski wraz z dekretami soboru trydenckiego i przeszło 12 tys. egzemplarzy przesłano na Bliski Wschód (1576). W ścisłej łączności z tymi planami pozostało powołane do życia Kolegium Greckie w Rzymie (1575). Powierzone jezuitom, miało kształcić nie tylko kapłanów będących w łączności z Rzymem, ale i świeckich, którzy z kolei mieli pracować na Wschodzie na rzecz unii. Papież oddał także Grekom w Rzymie kościół św. Atanazego, gdzie odprawiano liturgię grecką, a w 1580 wysłał do Konstantynopola biskupa Piotra Ceduliniego w celu nawiązania unii z patriarchą Jeremiaszem II. W 1581 na prośbę cara Iwana Groźnego Grzegorz XIII podjął się pośrednictwa pokojowego między Rosją a Polską. Z misją dyplomatyczną wysłał jezuitę Antoniego Possevino w nadziei pozyskania prawosławia rosyjskiego do unii z Rzymem.

[edytuj] Idea unii w Polsce

Unią zaczęto się interesować także w Polsce. Sprzyjały temu zarówno odrodzenie religijne Kościoła łacińskiego, jak również jezuici. Pierwszy zajął się tą sprawą ksiądz Stanisław Orzechowski w diecezji przemyskiej, któremu sympatie do prawosławia zaszczepiła matka, która była córką kapłana prawosławnego. Postulował on unię kościelną obydwu Kościołów jak równego z równym; był przekonany, że różnice między nimi nie dotyczą istoty wiary, a jedynie obrządku. Wykazywał, że Kościół wschodni zachował wiarę nieskażoną, a Kościół jest o tyle powszechny, o ile jest w łączności z Kościołami Wschodu. Zagadnienie unii podjął również Andrzej Frycz Modrzewski. Wskazując na jedność polityczną z Rusinami postulował jedność kościelną, a różnice między obydwoma Kościołami traktował jako spór o słowa. Ideę unii przejął również kardynał Stanisław Hozjusz. Uważał jednak, że prawosławni sami winni prosić o przyjęcie do Kościoła, uznać prymat papieski przy zachowaniu własnego obrządku.

Głównym ogniskiem propagandy unii kościelnej z prawosławiem było Wilno, siedziba jezuickiego uniwersytetu i rezydencja metropolity prawosławnego. Tamtejsi jezuici byli głównymi rzecznikami unii – ks. Stanisław Warszewiecki, ks. Benedykt Herbest i ks. Piotr Skarga – pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego. Na rozkaz prowincjała ks. Skarga wydał w 1577 dzieło O rządzie i jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i dedykował je protektorowi prawosławia polskiego, księciu Konstantemu Ostrogskiemu. Wystąpienie ks. Skargi poparł nuncjusz papieski Possevino, a także profesor Akademii Krakowskiej i kaznodzieja królewski Stanisław Sokołowski, przez wydanie Censura Ecclesiae orientalis (1582) i De verae et falsae Ecclesiae diseńmine (1583).

W samej Cerkwi prawosławnej w Polsce wraz z dążeniem do reformy zaczęły się również podnosić głosy o ewentualnej unii z Kościołem rzymskim. Znalazły one posłuch wśród episkopatu i u księcia Konstantego Ostrogskiego. Z drugiej strony nie brakowało przeciwników zjednoczenia, skupionych wokół księcia Andrzeja Kurbskiego (1583) oraz stauropigii lwowskiej i wileńskiej.

Nic bez znaczenia były motywy polityczne. Jeszcze pod koniec XV w. car Iwan Srogi rozpoczął szeroko i długofalowo zakrojony program zjednoczenia ziem ruskich pod hegemonią Moskwy. Podkreślili to wydatnie jego następcy: Wasyl III, który oderwał od Litwy szereg ziem ruskich, a także car Iwan IV Groźny, który w 1547 przyjął tytuł "cara całej Rusi" i kontynuował podboje ziem litewsko-ruskich. Politykę carów moskiewskich popierał wydatnie Kościół prawosławny. Utworzony w 1589 patriarchat moskiewski i całej Rusi wysunął pretensje do zwierzchnictwa kościelnego nad prawosławiem polskim.

[edytuj] Zjazd w Torczynie i synod w Brześciu

Ostateczna inicjatywa wyszła od łacińskiego biskupa łuckiego Bernarda Maciejowskiego, który dla unii pozyskał Hipacego Pocieja, sędziego brzeskiego, a następnie dwóch biskupów prawosławnych Cyryla Terleckiego z Łucka i Gedeona Balabana ze Lwowa. W latach 1590 i 1591 odbyły się dwa zjazdy biskupów prawosławnych w Bełzie i Brześciu, na których postanowiono przystąpić do unii, ale rokowania szły wolno. Przyśpieszył je dopiero nowy biskup włodzimierski Hipacy Pociej (1593-1613), człowiek głęboko religijny, oddany sprawie reformy Cerkwi. Na takie stanowisko biskupa Pocieja wpłynął książę Ostrogski. Rokowania przyśpieszył też dekret króla Zygmunta III z 18 marca 1592, w którym obiecywał on zrównanie w przywilejach z klerem łacińskim hierarchię ruską w wypadku przystąpienia do unii kościelnej. Dzięki biskupowi Pociejowi za unią opowiedział się metropolita kijowski Michał Rahoza, dotąd lawirujący między obydwiema orientacjami. Opowiedzenie się metropolity za unią odstręczyło natomiast od niej biskupa Balabana, będącego w zatargu z Rahozą. Ostateczna decyzja i uzgodnienie warunków nastąpiło 2 grudnia 1594 na zjeździe w Torczynie pod Łuckiem przy współudziale biskupa Maciejowskiego.

Błędem okazało się pominięcie księcia Ostrogskiego, który zrażony, już w 1593 odstąpił całkowicie od popieranego planu i zaczął działać przeciwko unii. 12 czerwca 1595 na synodzie w Brześciu biskupi ruscy pod przewodnictwem metropolity Rahozy postanowili przystąpić do unii pod trzema warunkami:

1. gwarancji liturgii i obrzędów wschodnich w języku cerkiewnosłowiańskim
2. zachowania kalendarza juliańskiego
3. zrównania w prawach hierarchii ruskiej i łacińskiej, zgodnie z przywilejem króla Władysława III Warneńczyka z 1443, wydanego w związku z unią florencką.

[edytuj] Rozłam w prawosławiu

Mimo rozłamu w obozie prawosławnym zwolennicy unii działali nadal. Jako delegatów wysłano do Rzymu biskupa Terleckiego i biskupa Pocieja, którzy w imieniu całej Cerkwi polskiej mieli dopełnić aktu unii wobec papieża. Papież Klemens VIII przyjął delegację bardzo życzliwie i dnia 25 grudnia 1595 dokonał uroczystego przyjęcia do jedności kościelnej ruskiej metropolii kijowskiej w Polsce. Bullą Magnus Dominus – et laudabilis nimis z 23 grudnia 1595 zagwarantował unitom:

• liturgię i obrządek wschodni z językiem cerkiewnosłowiańskim
• dotychczasową organizację kościelną, a metropolicie prawo potwierdzania biskupów sufraganalnych
• dalsze używanie kalendarza juliańskiego
• unici natomiast uznali papieża za głowę Kościoła i przyjęli wszystkie katolickie dogmaty.

Na pamiątkę unii papież polecił wybić medal pamiątkowy z napisem Ruthenis receptis.

Od momentu podpisania unii biskupi uniccy zasiadali razem z łacińskimi w loży Senatu, a także w innych instytucjach. Niezgodnie z postanowieniami unii mieli oni jednak przeznaczone miejsca za hierarchami łacińskimi, tak że zwykli biskupi łacińscy zasiadali przed metropolitami unickimi. Bardzo często fakt ten był powodem bojkotowania posiedzeń przez hierarchów unickich. Z czasem także doszło do wykorzystywania tego przywileju do zrywania dyskusji i głosowań.

[edytuj] Działalność księcia Ostrogskiego, zawiązanie unii i antysynod brzeski

Sytuacja po stronie rzeczników unii zmieniła się po powrocie delegacji z Rzymu. Książę Ostrogski użył wszystkich swoich wpływów, aby nie dopuścić do ogłoszenia unii. Odstąpił od niej biskup lwowski Bałaban i przemyski Michał Kopystyński. Bractwa cerkiewne i wysłannicy patriarchy ekumenicznego rozwinęli wszechstronną działalność antyunijną.

Zgodnie z życzeniem Klemensa VIII metropolita Rahoza zwołał do Brześcia synod kościelny celem ogłoszenia unii (6 października 1596). Na synod przybyli wszyscy biskupi z wyjątkiem biskupa Bałabana i Kopystyńskiego. Ze strony króla i episkopatu łacińskiego w synodzie wzięli udział metropolita lwowski Jan Dymitr Solikowski, biskup łucki Bernard Maciejowski, biskup chełmski Stanisław Gomoliński, kilku teologów jezuickich z ks. Piotrem Skargą, oraz wojewoda trocki Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, kanclerz litewski Lew Sapieha i Dymitr Halecki, starosta brzeski. 9 października 1596 w cerkwi św. Mikołaja nastąpiło uroczyste zawiązanie unii.

Równocześnie odbył się w Brześciu antysynod pod przewodnictwem Ostrogskiego i biskupów ze Lwowa i Przemyśla w domu Rajskiego, gdzie rezydował książę Ostrogski. Wzięli w nim udział nie tylko wymienieni biskupi, ale także kilku biskupów prawosławnych z Rusi Moskiewskiej, duchowieństwo prawosławne przeciwne unii i dwaj wysłańcy patriarchatu ekumenicznego Nicefor i aleksandryjskiego Cyryl Lukaris. Ten pierwszy został uznany przez sejm w 1597 za szpiega tureckiego. Antysynod zaprotestował przeciwko unii, wyklął biskupów unickich i wezwał prawosławnych w Polsce do nieposłuszeństwa episkopatowi unickiemu. Tym samym dokonał się formalny rozłam w polskim Kościele prawosławnym. Król Zygmunt III uznał unię, ale to nie przesądziło o zakończeniu rozłamu.

[edytuj] Skutki unii brzeskiej

Nie ulega wątpliwości, że unia brzeska była największą i najważniejszą po unii florenckiej, choć nie objęła całego Kościoła wschodniego. Na jej temat wygłoszono szereg sprzecznych sądów. Z całą pewnością była ona potrzebna Kościołowi katolickiemu, widzącemu w niej realizację zapisanej w Ewangelii woli Jezusa Chrystusa, aby wszyscy byli jedno (J 17,21) i do działania na rzecz tej jedności. Należy zauważyć, że przy zawarciu unii pominięto szereg ważnych czynników takich, jak: zdanie ludności, pozyskanie dla unii wszystkich biskupów i wybitniejszych świeckich, poparcie dla unii ze strony króla. W Brześciu odbyły się równocześnie dwa synody, w których udział był całkowicie dobrowolny. Unia miała nade wszystko charakter religijny i jako taka zależała przede wszystkim od episkopatu ruskiego. Stwierdzał to król Zygmunt III, który w liście z 28 lipca 1595 pisał do księcia Ostrogskiego: decyzja w czysto religijnej sprawie unii z Rzymem należy do biskupów, do ich władzy duszpasterskiej, za którą my winniśmy pójść bez wahania. Ten też episkopat, a nie władze polityczne, oskarżał Arkadiusz Grek z Korcyry, naoczny świadek unii. Pełną swobodę przystąpienia do unii czy trwania przy prawosławiu wyraził król Zygmunt III w liście do księcia Ostrogskiego z dnia 20 czerwca 1596: Jego Królewska Mość nie chce pociągać i zmuszać Waszej Wielmożności do świętej unii i zgody drogą siły [...], tak też przeciwnie Jego Królewska Mość sobie życzy, aby nikt z tego powodu nie cierpiał od Waszej Wielmożności gwałtu, który z własnej woli do tej świętej jedności przystąpić się stara.

[edytuj] Dzieje unii brzeskiej w I. poł. XVII w.

Tuż po zawarciu unii książę Ostrogski rozwinął szeroką przeciwakcję. Zaczęły się kłótnie i zacięte walki unitów i dyzunitów o kościoły, stanowiska i majątki. Głównym celem tej agitacji było oderwanie od unii niższego duchowieństwa, zakonników oraz wiernych, co w dużej mierze udało się osiągnąć. W walce posługiwano się pamfletami, pogróżkami, napadami, nawet morderstwami, a także przemocą i pomocą protestantów litewskich, których zbliżyła do prawosławia niechęć do katolików. Do połowy XVII w. ok. 100 kapłanów unickich zostało zamordowanych. Po stronie prawosławnej liczba ofiar była porównywalna. Na sejmie krakowskim w 1603 książę Ostrogski zażądał depozycji metropolity, biskupów unickich i restytucji hierarchii prawosławnej. Żądanie to powtórzyło się w czasie rokoszu Zebrzydowskiego, po którego stronie stanęli dyzunici. Zastanawiano się wówczas nad ewentualnym zniesieniem unii, do czego jednak nie doszło dzięki stanowisku króla Zygmunta III.

[edytuj] Sąsiedzi Rzeczypospolitej a unia brzeska

Po śmierci księcia Ostrogskiego (1608) dyzunitów poparli z pobudek politycznych i społecznych Kozacy, Mołdawia i patriarchat ekumeniczny. W efekcie dymitriad i późniejszej wojny polsko-moskiewskiej Rosja popierała dyzunię w Polsce i Kozaków, którzy zaczęli uważać się za protektorów prawosławia polskiego. W obliczu nowej wojny z Turcją w 1618 zezwolono na publiczne odprawianie nabożeństw prawosławnych, kiedy zaś w 1620 doszła wiadomość o klęsce pod Cecorą, przebywający na Rusi patriarcha jerozolimski Teofanes III, wysłannik patriarchatu ekumenicznego, wyświęcił potajemnie hierarchię prawosławną dla wszystkich biskupstw w Polsce i powołał na metropolitę kijowskiego gorliwego dyzunitę Joba Boreckiego.

[edytuj] Poparcie dla unii

Unia napotkała na trudności i z innej strony. Władze polskie jej wydatnie nie poparły, a król Zygmunt III, mimo że osobiście jej sprzyjał, nie wprowadził biskupów unickich do senatu. Do tego potrzebował bowiem zgody senatu, a ten jej nie udzielił. Fakt ten na płaszczyźnie politycznej i społecznej stawiał Kościół unicki w gorszej sytuacji od łacińskiego, chociaż pod względem dogmatycznym deklarowano równość. Episkopat łaciński po śmierci kardynała Maciejowskiego (1608) odnosił się do unii obojętnie, a prymas Wawrzyniec Gembicki (1616-1624) wraz z episkopatem zażądali nawet jej zniesienia i przeprowadzenia unitów na obrządek łaciński. Sami unici stopniowo zaczęli przechodzić na obrządek łaciński. Uczynili to m.in. synowie księcia Ostrogskiego. Jak świadczy metropolita Welamin Rutski co roku przechodziło na obrządek łaciński ok. 100 rodzin ruskich bardziej zamożnych.

Mimo licznych trudności zewnętrznych i wewnętrznych unia nie upadła. Popierali ją papieże, a zwłaszcza Klemens VIII, Paweł V i Urban VIII. Ten ostatni wydał zakaz przechodzenia na obrządek łaciński. Unii bronili jednak przede wszystkim metropolici i biskupi uniccy. Prawny byt zabezpieczył jej metropolita Hipacy Pociej (1600-1616). Pomagała mu w tym popularność wśród szlachty i dawna godność senatorska, którą piastował jeszcze jako człowiek świecki, a także osobista gorliwość i wielka aktywność. Udało mu się nawet pozyskać dla unii kilkanaście wybitniejszych rodów ruskich, a wśród nich Czartoryskich. Unii bronił na sejmach (1600, 1609), w pismach, a zwłaszcza w rozprawie: O przywilejach nadanych Cerkwi unickiej przez królów polski. Nic dziwnego, że przeciwnicy unii czyhali na jego życie. W 1609 w czasie pobytu w Wilnie został raniony w napadzie przez prawosławnego szlachcica Tupeka.

[edytuj] Welamin Rutski i Jozafat Kuncewicz

Następcą Pocieja został Welamin Rutski (1614-1637). Rozpoczął on aktywną działalność reformistyczną. Zapoczątkował przemiany w zakonie bazyliańskim. Przygotował konstytucje zakonne i inne przepisy, a następnie dokonał pełnej reformy. W celu przeprowadzenia reformy duchowieństwa diecezjalnego i usprawnienia duszpasterstwa parafialnego zwołał dwa synody prowincjalne w Kobryniu (1626) i we Lwowie (1629). Od 1613 zakładał szkoły przy monasterach dla kandydatów do kapłaństwa i zakonu oraz dla świeckich. Szkół takich założył osiem, a w Nowogródku na własny koszt założył studium teologiczne przekształcone w 1624 na seminarium duchowne. Nieco później podobną szkołę założył w Mińsku. W 1632 otworzył seminarium generalne dla wszystkich diecezji unickich.

Stolice biskupie obsadzał ludźmi uczonymi i przywiązanymi do unii. Do jego osiągnięć należało pozyskanie dla Kościoła unickiego ruskiej szlachty protestanckiej. Uznawany był za człowieka gorliwego i pobożnego. Papież Urban VIII nazwał go filarem Kościoła, Atlasem unii i Atanazym ruskim. W stosunku do prawosławnych przyjął postawę kompromisową i dążył do odbycia synodu unijnego. W 1624 episkopat unicki zebrany w Nowogródku pod jego przewodnictwem wysunął plan utworzenia patriarchatu ruskiego w Polsce. Nieco później król Władysław IV poparł ten projekt i w 1636 wysłał w tej sprawie uniwersał do unitów i prawosławnych, nawołując obydwie strony do pojednania. Negatywne stanowisko Stolicy Apostolskiej przesądziło o skutkach tych starań. Rutski zmarł w 1637.

Bardzo duże zasługi dla kościoła unickiego miał św. Jozafat Kuncewicz, od 1618 arcybiskup połocki. Był uznawany za gorliwego duszpasterza i ascetę. W obronie swych ideałów poniósł śmierć w dniu 12 listopada 1623 w Witebsku, dokąd przybył w celu przeprowadzenia wizytacji pasterskiej. Śmierć beatyfikowanego, a następnie kanonizowanego arcybiskupa przysporzyła Cerkwi unickiej nowych wyznawców, a wśród nich antyarcybiskupa połockiego Melecjusza Smotryckiego.

Po krótkich rządach metropolity Rafała Korsaka (1637-1640), który był uprzednio koadiutorem (od 1631) metropolitą został arcybiskup połocki Anastazy Antoni Sielawa (1641-1655). Był to człowiek uczony, hagiograf św. Jozefata Kuncewicza, przywiązany do unii i do Stolicy Apostolskiej. Kontynuował on, choć w mniejszym zakresie, reformę Kościoła unickiego.

[edytuj] Kościół prawosławny w Polsce w latach 1596-1650

Po rozłamie w Kościele prawosławnym, jaki dokonał się na skutek unii brzeskiej, organizacja tego Kościoła obejmowała tylko diecezję przemyską i lwowską, ale jego wyznawcy byli liczni na całym wschodzie ówczesnej Rzeczypospolitej. Kościół i jego wyznawcy faktycznie korzystali nadal z tolerancji religijnej, ale zagrożenie jego egzystencji pobudziło do działania najbardziej wierne prawosławiu bractwa i niektóre klasztory z Ławrą Pieczerską na czele. Za prawosławiem opowiedziała się też cześć mieszczaństwa, duchowieństwa i szlachty. Najważniejszym orędownikiem na rzecz prawosławia był senator książę Konstanty Ostrogski, którego poparli również protestanci. To dzięki jego postawie przy poparciu rokoszan Zebrzydowskiego sejm w 1607 przyznał prawosławnym wolność odprawiania nabożeństw i występowania na drodze sądowej o rewindykację dóbr cerkiewnych. Po śmierci księcia Ostrogskiego (1608) rolę obrońcy prawosławia przejęły bractwa cerkiewne w Wilnie i Lwowie, a niebawem również Kozacy.

Rozstrzygającym dla prawosławia polskiego był rok 1620, kiedy to patriarcha jerozolimski Teofanes w czasie pobytu w Kijowie wznowił potajemnie prawosławną hierarchię i konsekrował na metropolitę kijowskiego Joba Boreckiego. Każdej diecezji unickiej odpowiadała teraz diecezja z prawosławnym biskupem. Ponieważ akt był bezprawny (prawo nominacji biskupów przysługiwało królowi polskiemu) Zygmunt III hierarchii tej nie uznał. Nie brakło innych polemik z unitami i katolikami. Król wystąpił z projektem zorganizowania patriarchatu w Polsce, by przeciwdziałać wpływom Moskwy, który poparli zarówno unici, jak i prawosławni. Projekt jednak nie doszedł do skutku.

W czasie elekcji króla Władysława IV (1632) prawosławni zażądali oficjalnej tolerancji, oddania budynków cerkiewnych i dopuszczenia do wszystkich urzędów. W roku swego wyboru Władysław IV, wychodząc naprzeciw tym postulatom, uznał hierarchię prawosławną oraz mianował metropolitą kijowskim Piotra Mohyłę, a w 1635 zezwolił na utworzenie Akademii Mohylańskiej w Kijowie. Akademia propagowała kulturę zachodnią i reprezentowała wysoki poziom naukowy; wykładano w niej w języku polskim.

Z nominacją kniazia Puzyny na biskupstwo łuckie (1633-1651) diecezja ta przeszła na prawosławie. Okrzepnięcie Kościoła prawosławnego pozwoliło mu rozwinąć znaczniejszą działalność pastoralną, której ośrodkami stały się stauropigialne^[2] bractwa cerkiewne, a zwłaszcza szkoły brackie we Lwowie, Wilnie i Ostrogu. Podobną szkołę o charakterze kolegium założył metropolita Mohyła w Winnicy. Powstały także liczne drukarnie, które wydawały prawosławne kazania, dzieła teologiczne, hagiograficzne i księgi liturgiczne Ważne znaczenie dla całego prawosławia polskiego miał synod prowincjalny w Kijowie (1640), który przyjął Katechizm i Wyznanie wiary ułożone przez metropolitę. To wyznanie wiary, zaakceptowane następnie przez innych patriarchów wschodnich, zyskało powszechne uznanie w całym Kościele prawosławnym.

[edytuj] Zobacz też

• Cerkiew prawosławna
• katolickie Kościoły wschodnie
• Ukraiński Kościół Greckokatolicki
• Ukraiński Kościół Prawosławny
• Archieparchia przemysko-warszawska
• Bazylianie (świętego Jozafata)
• Eparchia wrocławsko-gdańska
• Kodeks kanonów Kościołów wschodnich
• Masakra bazylianów w Połocku 1705
• Metropolia kijowska

[edytuj] Bibliografia

• red. S. Alexandrowicz, Czterechsetlecie zawarcia Unii Brzeskiej 1596-1996, wyd. TNwT 1998.
• red. J. S. Gajek MIC, Leonard Górka SVD, Unia brzeska z perspektywy czterech stuleci, Lublin 1998.
• M. Hajduk, Unia Brzeska 1596,wyd.Bractwo prawosławne św. św. Cyryla i Metodego, Białystok 1995.
• O. Halecki, Od Unii Florenckiej do Unii Brzeskiej t.1/2, wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej 2003.
• P. Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Warszawa 1997.
• F. Koneczny, Polska między Wschodem a Zachodem
• K. Likowski, Unia brzeska (1596), Warszawa 1907.
• K. Lewicki, Książę Konstanty Ostrogski a unia brzeska 1596, Lwów 1933.
• W. A. Serczyk, Na płonącej Ukrainie, Warszawa 1998-99.
• J. Tazbir, Reformacja, kontrreformacja, tolerancja, Wrocław, 1996.
• N. Zernov, Wschodnie chrześcijaństwo, wydanie polskie – Instytut Wydawniczy Pax 1967.

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Unia brzeska i sytuacja prawosławia w czasie powstania Chmielnickiego
• Dzieje rzymskokatolickiego Kościoła na Ukrainie
• Artykuł Macieja Giertycha: Unia Brzeska
• Jerzy Lojek Kalendarz Historyczny, Alfa 1994
• Dążenie do jedności religijnej mieszkańców Rzeczypospolitej
• Ryszard Jarocki, Unici – siła tradycji