Zygmunt I Stary
Z Wikipedii
| Zygmunt I Stary 1467-1548 |
||||||||
 |
||||||||
| Władca Polski | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||||
|
||||||||
|
Zygmunt I Stary (ur. 1 stycznia 1467 w Kozienicach , zm. 1 kwietnia 1548 w Krakowie) - od 1506 król polski i wielki książę litewski. Przedostatni z dynastii Jagiellonów.
Był przedostatnim z sześciu synów Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, ojciec m.in. Zygmunta II Augusta. Dwukrotnie żonaty - z Barbarą Zapolyą (1512), a po jej śmierci z Boną z rodu Sforzów (1518).
Zanim został królem, zarządzał w imieniu swego brata, króla węgierskiego i czeskiego Władysława Jagiellończyka, księstwem głogowskim (1499) i opawskim (1501). W 1504 został namiestnikiem całego Śląska i Dolnych Łużyc.
Po śmierci króla Aleksandra Jagiellończyka wyniesiony na tron litewski przez radę wielkoksiążęcą w Wilnie (20 października 1506) i obrany królem polskim na sejmie piotrkowskim (8 grudnia 1506). Koronowany w katedrze wawelskiej 24 stycznia 1507 przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Andrzeja Boryszewskiego.
W lutym 1507 nakłonił sejm litewski do przyjęcia uchwały o gotowości wojny z Rosją. Dwuletnia III wojna litewsko-moskiewska 1507-1508 doprowadziła do obrony przez Litwę stanu jej posiadania. Sprawując rządy korzystał z rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią królewską, urzędem podskarbińskim i wielkorządcami krakowskimi. Pomimo że był niechętny systemowi parlamentarnemu i niezależności politycznej szlachty, zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną. Jednakże niepowodzeniem skończyły się próby stworzenia stałego funduszu na obronność z podatków zależnych od dochodów.
Do sukcesów można zaliczyć częściowe oddłużenie skarbu. Zygmunt I Stary oddzielił rachunkowość dotyczącą podatków publicznych od skarbu królewskiego. Wzmocnił działalność mennicy krakowskiej, zabiegał o uporządkowanie przepisów dotyczących dochodów z eksploatacji żup solnych i kopalni, wydał statut dla Ormian (1519), zasady procesowe (1523), zamierzał ujednolicić prawo w całym kraju (correctura iurium, zwana korekturą Taszyckiego, 1532, odrzucona przez sejm 1540).
Uporządkował gospodarkę celną ("nowe cło"), dbał o rozwój miast królewskich, odzyskał dla skarbu liczne kompleksy dóbr koronnej domeny królewskiej, znajdujące się pod zastawem. W działalności finansowej króla wspierała królowa Bona, dążąca do powiększenia dóbr królewskich, także w drodze zakupów i poprawy efektywności gospodarowania.
W rokoszu lwowskim (wojna kokosza) 1537 wysunięto postulaty egzekwowania praw średniej szlachty niezadowolonej z działań dworu (tzw. Egzekucja Praw). Żądania szlachty skierowane były przeciw hegemonii elit senatorsko-ministerialnych (co wiązało się z nieprzestrzeganiem zakazów łączenia określonych urzędów świeckich i kościelnych, tzw. Incompatibilitas), oraz z pomijaniem przy nominacjach na urzędy ziemskie zasady zamieszkiwania na obszarze jurysdykcji urzędu (tzw. "osiadłości"), sprzeciwiano się również wydatnej roli w życiu politycznym królowej i jej akcji wykupu w Koronie zastawionych królewszczyzn, wychowywaniu Zygmunta Augusta na dworze matki (bez zapewnienia mu edukacji politycznej i rycerskiej) oraz zbyt wysokiemu "nowemu cłu". Z powodu braku stanowczej postawy wśród przywódców szlachty, po długotrwałych rokowaniach, rokosz zakończył się kompromisem. Szlachta rozjechała się do domów, nie angażując się w wyprawę wojenną organizowaną przez króla (magnaci twierdzili, że jedynym wynikiem rokoszu miało być wyjedzenie drobiu w okolicy obozu, stąd pogardliwa nazwa "wojna kokosza").
Za namową swojej żony - Bony, uzyskał przyznanie, za swego życia, swemu małoletniemu synowi Zygmuntowi Augustowi tronu wielkoksiążęcego na Litwie (1522), jak i tronu polskiego (1529) (w wyniku elekcji vivente rege). Był to pierwszy i zarazem ostatni, tego typu wybór władcy na tron królewski w Polsce.
Osiągnięciem było włączenie Mazowsza do Polski (po wygaśnięciu w 1526 męskiej linii książąt czersko-warszawskich) jako województwa mazowieckiego (1529), oraz wprowadzenie do sejmu posłów mazowieckich sejmików ziemskich.
W polityce zagranicznej Zygmunt Stary przede wszystkim przeciwstawiał się okrążeniu przez wrogów. Wielkie Księstwo Litewskie było zagrożone atakiem ze strony Moskwy, w wyniku wojen 1507-1508 i 1512-1522 utraciło w 1514 Smoleńsk (mimo świetnego zwycięstwa polsko-litewskiego w bitwie pod Orszą), a w 1522 Nowogród Siewierski. Wasyl III sprzymierzył się z cesarzem Maksymilianem I, a brak akceptacji przez cesarstwo postanowień pokoju toruńskiego (1466) dopomagał wyłamywaniu się wielkich mistrzów krzyżackich z lenniczej zależności względem Polski. Obawiano się przymierza między nowym wielkim mistrzem, Albrechtem Hohenzollernem, a Moskwą. Współdziałając z bratem królem Czech i Węgier Władysławem Jagiellończykiem, doprowadził do rozbicia antypolskiego sojuszu państw habsburskich i państw skandynawskich pod panowaniem dynastii oldenburskiej. Zjazd wiedeński 1515, zakończony cofnięciem przez cesarza poparcia dla Moskwy i uznaniem praw Polski do lenna Prus, rozwiązał ręce Zygmuntowi Staremu na północy. W wyniku ostatniej wojny z zakonem krzyżackim (1519-1521) doszło w 1525 do podpisania traktatu krakowskiego. Zygmunt Stary zaakceptował przejście majątków i urzędów krzyżackich spod władzy kościelnej pod świecką i przyjął hołd lenniczy Albrechta jako luterańskiego księcia Prus (hołd pruski). Polsce zaś traktat zapewnił prawo aneksji Prus Książęcych po wygaśnięciu rodu Albrechta po mieczu. W styczniu 1525 wybuchł tumult gdański, gdy zrewoltowane pospólstwo i plebs luterański wystąpiły przeciwko biskupowi kujawskiemu Maciejowi Drzewickiemu, podważając prawa polskiego kościoła do jurysdykcji duchownej w tym mieście. 17 kwietnia 1526 Zygmunt Stary na czele 8 000 wojska wkroczył do Gdańska, uśmierzając bunt, ścinając jego przywódców. V wojna moskiewska, mimo zdobycia Staroduba (1535), nie przywróciła Wielkiemu Księstwu Litewskiemu Smoleńska. Mocą zawartego w 1537 pokoju Litwa zachowała zdobyty Homel. Walki trwały również na pograniczu z Tatarami krymskimi (ich najazdy odpierano przy pomocy obrony potocznej i "podarków") i Mołdawianami (zwycięstwo hetmana Jan Amor Tarnowski pod Obertynem w 1531 roku uregulowało stosunki na Pokuciu).
Zygmunt I Stary był wybitnym mecenasem sztuki. Jego zasługą jest bardzo wczesne wprowadzenie sztuki renesansowej do Polski, która (pomijając Węgry) wyprzedziła w tym względzie inne kraje europejskie. Nie będąc jeszcze królem, ufundował renesansowy nagrobek swego brata, króla Jana Olbrachta w katedrze wawelskiej (ok. 1505). Za jego rządów między innymi przebudowano w tym samym stylu Zamek Królewski na Wawelu, który może się poszczycić największym renesansowym dziedzińcem w Europie, a ufundowana przez niego Kaplica Zygmuntowska przy katedrze wawelskiej jest nazywana "perłą toskańskiego renesansu na północ od Alp".
Rozwaga i pokojowe usposobienie Zygmunta Starego sprawiły, że w chwili śmierci cieszył się ogólnym szacunkiem w kraju i za granicą.
Okres jego panowania określany jest jako złoty wiek w Polsce.
[edytuj] Genealogia
| Władysław II Jagiełło ur. ok. 1351 zm. 1 VI 1434 |
Zofia Holszańska ur. ok. 1405 zm. 21 IX 1461 |
Albrecht II Habsburg ur. 16 VIII 1397 zm. 27 X 1439 |
Elżbieta Luksemburska 1) ur. 1409 zm. 1442 |
||||||||||
| Kazimierz IV Jagiellończyk ur. 30 XI 1427 zm. 7 VI 1492 |
Elżbieta Rakuszanka ur. 1436 zm. 30 VIII 1505 |
||||||||||||
| 1 Katarzyna Telniczanka ur. ? zm. 1528 OO XV w.(związek nieformalny) |
2 Barbara Zapolya ur. 1495 zm. 2 X 1515 OO 8 II 1512 |
Zygmunt I Stary ur. 1 I 1467 zm. 1 IV 1548 |
3 Bona Sforza ur. 2 II 1494 zm. 19 XI 1557 OO 18 IV 1518 |
||||||
| 1 | 1 | 1 | 2 | 2 | |||||
| Jan z Książąt Litewskich ur. 8 I 1499 zm. 18 II 1538 |
Regina ur. 1500/1501 zm. 20 V 1526 |
Katarzyna ur. ok. 1503 zm. po 9 IX 1548 |
Jadwiga Jagiellonka ur. 15 III 1513 zm. 7 II 1573 |
Anna ur. 1 VII 1515 zm. 8 V 1520 |
|||||
| 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | |||||
| Izabela Jagiellonka 2) ur. 18 I 1519 zm. 15 IX 1559 |
Zygmunt II August ur. 1 VIII 1520 zm. 7 VII 1572 |
Zofia Jagiellonka ur. 13 VII 1522 zm. 28 V 1575 |
Anna Jagiellonka ur. 18 X 1523 zm. 9 IX 1596 |
Katarzyna Jagiellonka ur. 1 XI 1526 zm. 16 IX 1583 |
|||||
| 3 | |||||||||
| Wojciech Olbracht ur. 20 IX 1527 zm. 20 IX 1527 |
|||||||||
|
[edytuj] Żony i dzieci
1. Nieślubne dzieci ze związku z Katarzyną Telniczanką:
- Jan z Książąt Litewskich ur. 1499 - biskup wileński i poznański,
- Regina - żona Hieronima Szafrańca z Pieskowej Skały,
- Katarzyna - żona Jerzego III, hrabiego Montfortu.
2. Dzieci z małżeństwa w latach 1512-1515, z Barbarą Zapolya (1495-1515), córką Stefana Zapolyi, wojewody siedmiogrodzkiego, pana na Trenczynie:
- Jadwiga,
- Anna.
3. Dzieci z małżeństwa w latach 1518-1548, z Boną Sforzą (1494-1557), córką Giana Galeazzo Sforzy, księcia Mediolanu:
- Izabela,
- Zygmunt August,
- Zofia,
- Anna,
- Katarzyna,
- Wojciech Olbracht.
[edytuj] Zobacz też
| Poprzednik Aleksander Jagiellończyk |
 |
król Polski 1506-1548 |
|
Następca Zygmunt II August |
| Poprzednik Aleksander Jagiellończyk |
 |
Wielki Książę Litwy 1506-1548 |
|
Następca Zygmunt II August |
