Nagorno-Karabachconflict
Het Nagorno-Karabachconflict was een gewapend conflict dat in 1988 begon, waarin Armenië en Azerbeidzjan streden om de controle over het gebied Nagorno-Karabach.
Inhoud |
[bewerk] Nagorno-Karabach
Nagorno-Karabach is een gebied in Azerbeidzjan. Het gebied, dat bestaat uit 4800 vierkante kilometer, maakt officieel deel uit van Azerbeidzjan, maar wordt sinds het conflict samen met een gedeelte van het gebied er omheen bezet door het Armeense leger. In het gebied is de Republiek Nagorno-Karabach uitgeroepen.
Er bestaan geen exacte cijfers over het bevolkingsaantal van het gebied. Schattingen van niet-gouvermentele organisaties lopen uiteen van 100.000 tot 145.000 mensen. Dit zijn voor 95% Armeniërs. Verder wonen er Russen, Grieken, Koerden en Oekraïners. Er wonen niet veel Azerbeidzjanen meer, op een enkel gemengd gehuwd echtpaar op leeftijd na. Ook woont er een klein aantal nakomelingen uit een gemengd Armeens-Azerbeidzjaans huwelijk. Het gaat in totaal om niet meer dan 100 mensen met een Azerbeidzjaanse achtergrond, die hun naam vaak in een Armeense naam hebben veranderd en die vloeiend Armeens spreken. De hoofdstad Khankandi (Stepanakert in Armeens), heeft tussen de 30.000 en 40.000 inwoners.
De munteenheid is gelijk aan die Armenië: de Dram. De bevolking is meestal in het bezit van (verlopen) Sovjetpaspoorten en van Armeense nationale paspoorten. De autoriteiten van Nagorno-Karabach geven ook eigen paspoorten uit. Dit zijn Sovjetpaspoorten (waarvan Nagorno-Karabach nog een grote voorraad heeft), met de aanduiding ‘Karabach’ erin. Deze nationale paspoorten worden uitsluitend in Armenië geaccepteerd.
[bewerk] De wortels van het conflict
Het conflict maakt deel uit van een discussie over de vraag welk volk historisch gezien meer recht heeft op de oostelijke Kaukasus. Beide volken wonen al duizenden jaren in de Kaukasus woonden. In 1905 werd Nagorno-Karabach door Rusland geannexeerd. Er leefden toen meer Azerbeidzjanen dan Armeniërs, maar door migratie nam het aantal Armeniërs toe. Aan het begin van de 20e eeuw maakten zij 93% van de bevolking van Nagorno-Karabach uit. In de Sovjettijd vormde het gebied daardoor een christelijke enclave in het (vrijzinnig) islamitische Azerbeidzjan.
[bewerk] Herleving van het conflict in 1988
In februari 1988 verzocht het regionale bestuur van Nagorno-Karabach aan de Opperste Sovjet van Azerbeidzjan en Armenië om in te stemmen met een overdracht van het gebied aan Armenië. Zij meenden dat de Armeense bewoners van het gebied onder het bestuur van Haidar Alijev te weinig rechten hadden. In de Sovjet-Unie voerde Michail Gorbatsjov een politiek van glasnost en perestrojka, waardoor de autoriteiten van Nagorno-Karabach hun verzoek legitiem achtten. Het verzoek werd echter afgewezen door de Azerbeidzjaanse regionale autoriteiten en door de Sovjet federale autoriteiten. Dit leidde tot massale demonstraties in de Armeense hoofdstad Jerevan en in Nagorno-Karabach zelf. Azeri begonnen Armenië te verlaten en er gingen geruchten dat deze vluchtelingen onderweg werden aangevallen. Dit vormde de aanleidingen voor drie dagen anti-Armeens geweld in de Azerbajdzjaanse stad Soemgait. Officiële cijfers spraken van 32 doden, waarvan 26 Armeniërs, maar de Armeniërs schatten het aantal slachtoffers aanzienlijk hoger in. Door de pogrom van Soemgait kreeg Azerbeidzjan in de media al snel de schurkenrol toebedeeld. In werkelijkheid maakten beide partijen zich schuldig aan geweld tegen burgers en vluchtelingen, soms 'spontaan’ en soms georganiseerd.
Gorbatsjov reageerde door te verklaren dat artikel 78 van de constitutie het onmogelijk maakte dat het grondgebied van Sovjet-republieken zou worden gewijzigd zonder de instemming van de betrokken republieken (in dit geval van Azerbeidzjan). Hij vreesde dat toegeven aan de wens van Nagorno-Karabach een precedent zou scheppen, en bood het gebied daarom geen gelegenheid om zich aan te sluiten bij Armenië. Daardoor liepen de spanningen verder op. Dit ontaarde tenslotte in etnische zuiveringen, zowel in de Nagorno-Karabach als in Armenië en in Azerbeidzjan. In september 1988 werden er Sovjet-troepen naar het gebied gestuurd.
Gorbatsjov probeerde de regio te stabiliseren, onder meer door Armenië een bedrag van 400 dollar toe te zeggen om te kunnen herstellen van de aardbeving die het gebied in december 1988 te verwerken kreeg. Armenië weigerde echter de zaak op te geven. Azerbeidzjan intussen was niet van zins om enig grondgebied af te staan.
In januari 1990 riepen de Sovjetautoriteiten de noodtoestand uit, na een nieuwe pogrom in Bakoe. Dat jaar stond in het teken van gevechten in verschillende steden in Azerbeidzjan, waar troepen uit Armenië, Azerbeidzjan en de Sovjet-Unie bij betrokken waren.
In april 1991 werd er voor het eerst groot militair materieel ingezet. Daardoor wordt 1991 ook wel eens genoemd als jaar waarin het conflict werkelijk begon, in plaats van 1988. De door Armeniërs bevolkte dorpen Getashen en Martunashen werden vernietigd, nadat de bevolking opdracht had gekregen te vertrekken en documenten moest ondertekenen waarin stond dat het vertrek vrijwillig was. Lang niet alle bewoners wisten aan de vernietiging te ontkomen, er vielen veel slachtoffers. Een periode van openlijk grootscheeps geweld in het conflict was hiermee aangebroken. De autoriteiten in Azerbeidzjan verdedigden het geweld, en zeiden dat de massale volksverhuizingen de vrijwillige keus van de Armeense bevolking waren en daarom geen punt van zorg.
[bewerk] Onafhankelijkheid
In het voorjaar van 1991 werd in de Sovjet-Unie een referendum uitgeschreven over de vraag of de verschillende republieken een eenheid zouden blijven. Verschillende republieken, waaronder Armenië, boycotten dit referendum. Op 2 september 1991 verklaarde Nagorno-Karabach zich onafhankelijk, drie weken later gevolgd door Armenië en op 18 oktober 1991 door Azerbeidzjan.
Hoewel het in 1991 niet meer direct de bedoeling van Nagorno-Karabach was om deel uit te gaan maken van Armenië werd het gebied toch te hulp geschoten door de Armeense strijdkrachten toen Azerbeidzjan zich gewapenderhand verzette tegen de onafhankelijkheid van het gebied. De gevechten waren hevig, mede doordat er wapens uit het Sovjetarsenaal beschikbaar waren. Het gevolg was een vluchtelingenstroom die twee kanten op trok: de meeste Azerische inwoners verlieten het gebied, Armeense vluchtelingen uit Azerische gebieden trokken er juist naartoe.
Aanvankelijk stond Azerbeidzjan er in militair opzicht veel beter voor dan Armenië. Ten tijde van de koude oorlog had de Sovjet Unie Armenië bedoeld als frontgebied, mocht er een aanval komen vanuit Turkije. Armenië zelf was daardoor voorzien van een klein leger, terwijl Azerbeidzjan over veel meer materieel beschikte. Intussen was de Sovjet-Unie echter uit elkaar gevallen. In het gebied achtergebleven Sovjet-troepen verkochten hun materieel voor een appel en een ei, waardoor beide partijen in korte tijd kon beschikken over een ruim arsenaal aan wapens, munitie en vervoersmiddelen. Beide landen kregen ook buitenlandse steun. Azerbeidzjan werd door verschillende Arabische landen gesteund, en ook door Iran, Turkije en Israël. Armenië kreeg steun uit Rusland, aanvankelijk in het geheim maar later meer openlijk.
De Sovjettroepen hadden zich overigens slechts tijdelijk teruggetrokken uit het gebied. In februari 1992 keerden deze troepen, nu in het kader van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten, terug naar Nagorno-Karabach. Zij maakten een hoofdkwartier in Stepanakert, met de bedoeling de rust in het gebied te handhaven.
[bewerk] Armeense aanvallen
[bewerk] Het bloedbad van Khojaly
Armenië kon het gebied uitsluitend bereiken door gebruik te maken van het vliegveld van het stadje Khojaly (zeven kilometer ten noorden van Stepanakert): het enige vliegveld in Nagorno-Karabach. In februari 1992 begonnen Armeense troepen een offensief om de controle over dit stadje te krijgen.
Volgens Azerbeidzjan en volgens organisaties als Human Rights Watch begon na de inname van Khojaly een slachting waarbij honderden slachtoffers vielen. Het 366e Russische gemotoriseerde regiment zou assistentie verleend hebben. Door koude en honger vielen andere slachtoffers onder vluchtelingen die wisten te ontkomen. Volgens Armenië echter vielen er uitsluitend slachtoffers onder de verdedigers van het dorp. Burgerslachtoffers vielen volgens Armenië doordat burgers zich mengden onder de verdedigers. Ook verklaarde Armenië dat burgers konden vluchten via een humanitaire corridor, en dat ze in die corridor juist door Azerbeidjaanse troepen werden gedood. Armenië verdedigde de aanval met het argument dat vanuit Khojaly beschietingen werden uitgevoerd op Stepanakert, die na de aanval stopten.
Twee maanden later viel Azerbeidzjan het Armeense dorp Maragha aan, bij wijze van wraakoefening. Armeense bronnen zeggen dat hier soortgelijke taferelen zich afspeelden, hetgeen door de Azerbeidzjaanse zijde wordt ontkend.
[bewerk] De val van Shusha
De beschietingen op Stepanakert vanuit Khojaly waren na de aanval op Khojaly gestopt. Maar vanuit Shusha (zeven kilometer ten zuiden van Stepanakert) werden er wel aanvallen op de stad uitgevoerd. Shusha lag op een strategisch voordelige plek, en beschietingen vanuit dat stadje leverden grote schade op in Stepanakert.
In mei 1992 omsingelden Armeense troepen Shusha. Deze keer werd er merkbaarder werk gemaakt van een veilige aftocht voor de burgers. Daarna viel Shusha na een hevig gevecht tussen Armeense en Azeri troepen, waarbij beide zijden ongeveer 100 man verloren.
De val van de stad betekende een belangrijk strategisch verlies voor Azerbeidzjan. Het was ook een grote slag voor het moreel van de burgers van Azerbeidzjan, vanwege de historische waarde van de stad. De val van Shusha betekende de eerste grote overwinning voor Armenië sinds het begin van het conflict in 1988. Maar ook betekende het dat Turkije zich genoodzaakt voelde om Azerbeidzjan te hulp te schieten.
[bewerk] Lachin
Een nieuw verlies voor Azerbeidzjan dat jaar was de val van Lachin. Deze stad lag in de smalle corridor tussen Armenië en Azerbeidzjan. De stad was slecht verdedigd en hij viel snel in Armeense handen, die daardoor een toegang over land kregen naar Nagorno-Karabach.
De val van Lachin leidde tot grote onvrede bij de bevolking van Azerbeidzjan, die tegen de regering in protest kwam.
[bewerk] Azerische offensieven
Op 12 juni 1992 begon Azerbeidzjan een groot offensief in het noorden van Nagorno-Karabach, dat op dat moment relatief slecht verdedigd werd. Verschillende door Armeense troepen gecontroleerde gebieden werden terugveroverd. Een grote nieuwe vluchtelingenstroom was het gevolg. Een deel van de strijders aan Azerbeidzjaanse zijde bestond uit Russen, en dat was ook aan de Armeense zijde het geval. Het strijdtoneel was zeer onoverzichtelijk geworden.
Eind juni was er weer een Azerbeidzjaans offensief gepland, dit keer tegen de stad Martuni in het zuidoosten van Nagorno-Karabach. Armeense troepen raakten echter op de hoogte, en verdedigden zich fel.
[bewerk] Wapenstilstand
In mei 1994 werd een akkoord bereikt tussen de strijdende partijen (het zogenaamde Bishkek Protocol). Sindsdien is sprake van een wapenstilstand tussen Armenië en Azerbeidzjan. Hoewel de militaire grenzen onveranderd zijn gebleven, vinden incidenteel nog schendingen plaats van het staakt-het-vuren.
Onder supervisie van de OVSE wordt er al jaren gezocht naar een oplossing voor de impasse rond de enclave in de zogenaamde Minskgroep, onder gezamenlijk voorzitterschap van Frankrijk, Amerika en de Russische Federatie. Deze oplossing is echter nog steeds niet gevonden. Op 14 augustus 2002 vond in Sadarak de laatste bilaterale ontmoeting plaats tussen de presidenten van Armenië en Azerbeidzjan. Daarbij waren de voorzitters van de Minskgroep niet aanwezig. Op 6 oktober 2002 spraken de presidenten nog eens met elkaar tijdens de GOS-top in Moldavië en op 21 november 2002 ontmoetten zij elkaar tijdens de NAVO-top in Praag. Daarna heeft er geen ontmoeting meer plaatsgevonden. De geschilpunten in de onderhandelingen liggen op het gebied van de status van de enclave, de Armeense terugtrekking uit de bezette gebieden, de corridors door Azerbeidzjan naar Nagorno-Karabach, de status van de exclave Nachitsjevan en de terugkeer van vluchtelingen naar de gebieden waaruit zij verdreven waren.
