Martin Heidegger

Martin Heidegger (Meßkirch, 26 september 1889 - Freiburg, 26 mei 1976) was een Duitse filosoof. Hij wordt algemeen beschouwd als een van de grootste en invloedrijkste filosofen van de twintigste eeuw.

Hij is echter niet onomstreden: zijn zeer persoonlijke taalgebruik, zijn eigenzinnige interpretatie van met name oud-Griekse teksten en zijn kortstondige daadwerkelijke politieke steun aan de opkomende nationaalsocialistische beweging hebben hem bij critici uit de hoek van de analytische en marxistische filosofie in een kwaad daglicht gesteld. Daarentegen is zijn denken voor andere wijsgeren tot op heden een bron van studie en inspiratie.

[bewerk] Leven

Het Mesmerhaus in Meßkirch, het huis waar Heidegger opgroeide

Heidegger werd 26 september 1889 geboren in Meßkirch (Oberschwaben); vader was kuiper en koster. Met een beurs van een katholieke stichting bezoekt hij het gymnasium in Konstanz (1903) en daarna (1906) in Freiburg im Breisgau (Zwarte Woud). In 1909 wordt hij aldaar student, oorspronkelijk theologie (-omdat hij priester wilde worden-), maar vanaf 1911 filosofie. In 1913 doctoraal examen, in 1915 gevolgd door de Habilitation (met het recht om zelf aan een universiteit les te geven). Hij wordt dan in Freiburg assistent van Edmund Husserl, de grondlegger van de fenomenologie.

Na gebroken te hebben met de katholieke kerk als institutie (-te dogmatisch; geen vrijheid van denken-) trouwt hij in 1917 met de van oorsprong lutherse Elfride Petri die een grote invloed zal hebben op zijn verdere praktische leven. Zo ontwerpt zij bijv. de Hütte, een houten vakantiehuisje tegen een heuvel bij Todtnauberg, nu ski-oord, waar Heidegger telkens weer rust zoekt en waar zijn belangrijkste werken tot stand zullen komen. Het echtpaar krijgt overigens twee zonen waarvan Hermann later mede de redactie van het verzamelde werk op zich zal nemen.

Hoewel Heidegger een tijdlang een zekere waardering had voor Husserl, ontwikkelde hij zich in een andere richting, namelijk die der ontologie, de leer van het wezen van het zijn, en vooral de waarheid van het zijn. Hij vernieuwt deze metafysica.

In 1923 volgt een buitengewoon hoogleraarschap in Marburg, een klein stadje waar hij zich niet echt thuis voelde: hij schrijft in brieven over de natte en naargeestige sfeer, is blij dat hij in de vakanties naar de Hütte kan. Alleen een intieme relatie met zijn joodse studente Hannah Arendt brengt enige verlichting. Zijn colleges trekken een steeds groeiende schare enthousiaste studenten, die gebiologeerd raken door het filosoferen dat zich voor hun ogen lijkt te voltrekken. Zijn vernieuwende ideeën die hij op zijn kamer ontwikkelt, vertelt hij in de colleges aan het publiek. Zo stijgt zijn roem in Duitsland, hoewel hij niet of nauwelijks publiceert. Als Husserls terugtreden als professor aangekondigd wordt, stort hij zich in grote haast in het schrijven van een uitvoerige ontologische studie, voorbereid in zijn colleges, die bij het verschijnen in 1927 groot opzien baart, nl. Sein und Zeit (SuZ). Met dit hoofdwerk kan hij hoogleraar worden en vestigt hij zijn naam als zeer oorspronkelijk denker voor eens en altijd.

Mede op grond van SuZ keert hij in 1928 terug naar Freiburg als opvolger van Husserl op diens wereldwijd geroemde leerstoel voor wijsbegeerte, en nu als der heimliche König der Philosophie, zoals Hannah Arendt hem noemde.

De opkomst van de revolutionaire NS-beweging laat ook Heidegger niet onberoerd: vanaf 1932 sympathiseert hij duidelijk met een aantal idealen van Hitlers nationale Erhebung. Na de filosofie vernieuwd te hebben, wil hij nu de maatschappij vernieuwen. Zijn vrouw is vurig aanhangster van de NS-beweging. April 1933 kiezen zijn collega's hem vrijwel unaniem als nieuwe rector van de Freiburger universiteit. Op 1 mei 1933 treedt hij met een groot aantal andere hoogleraren en docenten demonstratief toe tot de NSDAP. Heideggers praktisch-politieke handelen vindt zijn hoogtepunt in de beroemd/beruchte Rektoratsrede op 27 mei 1933. Ook een aantal voordrachten, colleges en redevoeringen uit dat jaar getuigen van geloof in het Nieuwe Duitsland.

Maar al na een jaar (april 1934) dient hij zijn ontslag in, teleurgesteld omdat datgene wat hij wilde bereiken, -nl. een door een Führer (Heidegger zelf!) geleide universiteit met zeer veel inspraak voor jonge docenten en studenten die het kader zou opleiden voor een wezenlijk andere elite in het Nieuwe Duitsland en een eind zou maken aan de aartsconservatieve academische opleiding-, door interne sabotage en onduidelijkheid vanuit de NSDAP niet te realiseren was.

Wel blijft hij jarenlang, -misschien wel tot zijn levenseinde-, in zijn denken trouw aan zijn eigen idealen van een nationale Erhebung: op grond van het oorspronkelijke denken van de oude Grieken (de voor-socratici) en mede geïnspireerd door dichters als Hölderlin het wezen van het Zijn en het Dasein telkenmale opnieuw te overdenken. Overigens kan hij zijn werk in Freiburg probleemloos tot het eind van de oorlog voortzetten.

Na het eind van de Tweede Wereldoorlog krijgt hij door de Franse bezettingsmacht tot zijn Emeritierung in 1951 een leerverbod opgelegd. Zijn hoogleraarschap wordt hem niet ontnomen, zijn salaris wordt doorbetaald, maar hij mag geen colleges meer geven. Heidegger verkeert daardoor geruime tijd in een ernstige psychische crisis.

Vanaf begin jaren vijftig bezint hij zich nogmaals over het wezen van de kunst, van de taal, van de techniek, van bouwen en wonen. Een kernthema blijft de kritiek op de menselijke wil tot macht, tot wereldoverheersing en de maat-loze overmacht van de techniek. Daartegenover stelt hij de mens/dichter/filosoof als de hoeder van het Zijn. Hij wordt een gevierd spreker bij seminars en geniet hoog aanzien. Veel werk wordt in allerlei talen vertaald, en vooral Frankrijk beleeft onder andere via Levinas een ware Heidegger-renaissance. Begin jaren zeventig trekt hij zich steeds meer terug uit het openbare leven.

In alle rust overlijdt hij op 26 mei 1976 in Freiburg. Op uitdrukkelijk eigen verzoek wordt hij 28 mei in zijn landelijk gelegen geboortestad Meßkirch op katholieke wijze begraven.

[bewerk] Werk

Het is ondoenlijk Heideggers buitengewoon omvangrijke oeuvre samen te vatten: daarvoor is het te uitgebreid en vertoont het teveel ontwikkelingen en verschuivingen in aandacht/onderwerpen. Aan de hand van de Gesamtausgabe die sinds bijna 30 jaar verzorgd wordt en die tenslotte meer dan 100 delen zal omvatten, kan men wel enkele grote lijnen aangeven in Heideggers ontwikkeling. Centraal in zijn werk staat de zoektocht naar ´de zin van zijn´. Vanuit dit ´zijn´ wordt van alles dat ´is´, bepaald dat het is en hoe het is. Zijn uitgangspunt is dus de fundamentele vraag van de zijnsleer, de ontologie: waarom is er überhaupt zijnde en niet veel meer niets (zie onder).

[bewerk] Eerste inspiratie

Aanvankelijk, in zijn vroege Freiburgse jaren, is hij geboeid door de scholastiek (Habilitation over werk van de middeleeuwse filosoof Duns Scotus), Aristoteles, kerkvaders en Kant. Daarna verschuift even zijn aandacht naar de fenomenologie (-hij is dan immers assistent van Husserl-), maar hij maakt zich vrij snel los van die invloed en richt zich meer op metafysica van Aristoteles. Tijdens zijn jaren in Marburg hebben o.a. Plato, Augustinus, Luther, Hegel, Schelling en Kierkegaard zijn belangstelling. Ook zijn contact met de protestantse Marburgse theoloog Rudolf Bultmann zal daar van grote invloed zijn.

[bewerk] Sein und Zeit

In 1927 verschijnt Sein und Zeit (SuZ) waarin hij de fundamentele rol van de tijdelijkheid (gezien de dood) van het menselijk bestaan in de zin van dat bestaan, zowel objectief als subjectief, onderzoekt. Het boek is deel 1 van een mislukt en afgebroken project. Hij laat onder andere zien hoe vanuit de onlosmakelijke verbondenheid met het bestaan (In-der-Welt-sein en Geworfenheit) de mens vanuit zijn zorg om zijn eigen bestaan, zich richtend op zijn eindige toekomst en vanuit die toekomst zijn verleden interpreterend, zijn huidige bestaan in zijn mogelijkheden vorm wordt gegeven. In zijn analyse van het Dasein treedt hij in debat met de grote filosofen en de wetenschap die hij te kort vind schieten. Hij verwijt hen nooit diep genoeg over het zijn nagedacht te hebben. De gedachten over mens-zijn als Dasein, als in-der-Welt-sein, als Mitmensch-sein, als sein-zum Tode, opvattingen over het Niets, over eigenlijk en oneigenlijk leven, over angst en dood, over geworpenheid en Sorge zijn tot op vandaag basisbegrippen in de wijsbegeerte.

Heidegger gebruikt vele nieuwe woorden en begrippen omdat de betekenissen van standaard termen uit zijn tijd hem niet bevielen. Daardoor is op enkele paragrafen na SuZ voor 'beginners' moeilijk te lezen. Bovendien zijn door de haast waarmee hij het werk schreef en de complexiteit van de zaak de zinsconstructies niet altijd even eenvoudig. Gelukkig bestaan er goede inleidingen, ook in het Nederlands (Safranski (ned, du), Luckner (du), Inwood (ned, eng)).

[bewerk] Metafysica

Met zijn Freiburgse Antrittsrede (24 juli 1929) Was ist Metaphysik baart Heidegger veel opzien, vooral de afsluiting met de vraag die hem zijn hele lange leven zal bezighouden: Warum ist überhaupt Seiendes und nicht vielmehr Nichts? (Waarom is er überhaupt Zijnde en niet eerder Niets?). Overigens geeft hij aan het begin van de rede aan dat hij het academisch onderwijs zou willen hervormen: studie moet weer een hernieuwde aanvang vinden in het denken van de 'oude Grieken', en aan de onsamenhangende verscheidenheid van de afzonderlijke vakken moet een einde worden gemaakt. De rede betekent ook een breuk met SuZ omdat Heidegger nu minder uitgaat van het individu en abstracte beelden, maar de Existenz op de voorgrond plaatst. Hij richt zich meer op het concrete gebeuren als 'het geschieden van de waarheid'; dat is de Geschichtlichkeit van het Dasein.

[bewerk] Wezenlijke waarheid

In de colleges komen de presocratici en Plato aan de orde. Hij bezint zich opnieuw over het wezen van de waarheid, ´wezen´ als werkwoord gedacht, zoals dat in het Griekse woord aletheia wordt uitgedrukt: letterlijk onverborgenheid. Daarbij onthult hij de structuur van de waarheid zoals deze voorafgaat en vormgeeft aan de gangbare opvatting van waarheid. Van een ware uitspraak verwachten we duurzaamheid en betrouwbaarheid: hij klopt altijd en ondersteunt ons leven. Echter we weten ook dat de werkelijkheid nooit te vangen is in een uitspraak daarover. Daarvoor is ze altijd te complex. Heideggers uitgangspunt van de waarheid is het waar-nemen, bijvoorbeeld als we proeven of de soep zout genoeg is: de tong proeft, het hoofd beoordeelt en we stellen vast. Zulke uitspraken, maar ook wetenschappelijke, zijn pas mogelijk als op voorafgaand niveau de waarheid ervan zich onthult en tegelijkertijd zich verbergt. Wat verborgen werd, kan deels onthuld worden, maar dan weer op dezelfde manier verhullend. Zo zal er nooit een definitief antwoord op welke vraag ook zijn.

Met zijn voordracht Vom Wesen der Wahrheit trekt hij in die jaren (1930-1932) door heel Duitsland. Hij toont daarin aan dat het wezen van de waarheid, waarbij je ´wezen´ als werkwoord moet begrijpen, de vrijheid is. Het is de vrijheid van het laten zijn van een ´zijnde´, waardoor iets ´is´ en er een ware uitspraak over gedaan kan worden.

Dit overdenken van de waarheid en het gids/Führer-zijn dat hij in Plato's grotparabel onderzoekt, valt samen met de komst van die ándere Führer, Adolf Hitler. Er is veel voor te zeggen dat Heidegger een tijdlang in Hitler (-en in zichzelf!-) een dergelijke gidsfunctie meende te moeten zien, de gids die de geketenden in de grot naar het licht leidt.

[bewerk] Aanvoerder van nieuw adademisme

Niet voor niets zegt Heidegger in zijn Rektoratsrede (27 mei 1933: Die Selbstbehauptung der deutschen Universität) dat hij zichzelf beschouwt als de Führer van een nieuwe academische gemeenschap in het Nieuwe Duitsland, een Kampfgemeinschaft op zoek naar de waarheid van de oude Grieken. Hij wijst de studenten op hun verbondenheid met 'het volk' dat de drager is van die oorspronkelijke waarheid, en bindt de studenten hechter aan die volksgemeenschap door middel van Arbeits-, Wehr-, und Wissensdienst. Hij ziet hierin een groots begin van een totaal nieuw tijdperk.

[bewerk] Kunst en humanitas

Nadat hij zich heeft teruggetrokken uit het echt praktisch-politieke gebeuren (april 1934) richt hij zich onder andere op het wezen van de kunst (bv. in Der Ursprung des Kunstwerkes, 1935, waarin verrassende perspectieven worden geboden), op de dichtkunst (speciaal Hölderlin waarin hij een voortzetting van het oudGriekse denken meende te herkennen), op het denken van Hegel en vooral van Nietzsche in uitvoerige colleges. Tijdens de oorlogsjaren keert hij ook weer terug naar zijn geliefde 'oude Grieken' met colleges over Herakleitos, Anaximander en Parmenides. Het nogal revolutionaire denken uit begin Dertiger Jaren heeft nu plaatsgemaakt voor meer Gelassenheit, het in alle rust over zich heen laten komen van de waarheid. In dat kader neemt hij (onder andere in Brief über den Humanismus, 1947) afstand van het existentialisme zoals dat bij Sartre c.s. zich vooral in Frankrijk had ontwikkeld: Heidegger vindt dat Sartres interpretatie van delen uit SuZ niet adequaat is.

[bewerk] Emeritaat

Na zijn Emeritierung in 1951 valt Heideggers denken zeker niet stil. In seminars en voordrachten spreekt hij vooral over het wezen van de techniek, van 'het ding', van bouwen en wonen als wezensdelen van het Dasein. Hij waarschuwt voor de `Seinsvergessenheit´ van de technici die zich blind staren op het concrete en maakbare en probeert zelf in zijn geschriften het wezen, werkwoordelijk gezien, van het zijn te tonen. Het heersen van de uit-dagende techniek ziet hij als een gevaar, maar met Hölderlin citeert hij dat: "wo die Gefahr wächst, wächst das Rettende auch".

Groot opzien baart een interview in Der Spiegel dat pas 10 jaar na Heideggers dood mocht worden gepubliceerd ("Nur ein Gott kann uns retten") waarin Heidegger opnieuw geen afstand neemt van zijn handelen 1932/1934, maar vooral waarschuwt tegen de mateloze wil tot macht die de mens in dit technisches Zeitalter opnieuw wegvoert van het waarlijke denken, en nu misschien voorgoed. Heidegger zag zich als vernieuwend denker voor een betere toekomst.

[bewerk] Literatuur

Heideggers Gesamtausgabe verschijnt bij Vittorio Klostermann in Frankfurt am Main.

Schier onoverzienbaar is het aantal publicaties over Heidegger. Voor het algemene beeld van Heidegger als mens en zijn werk:

Rüdiger Safranski, Ein Meister aus Deutschland. -Heidegger und seine Zeit, 1994, met bibliografie. Intussen ook in Nederlandse vertaling.

Van Sein und Zeit bestaat een Nederlandse vertaling door M. Wildschut (1998)

Een Nederlandse inleiding, analyse en toelichting op SuZ geeft Jacob van Sluis, Leeswijzer bij Zijn en Tijd (1998)

"Heideggers deel" van Marinus Schroevers is het verslag van een zwerftocht langs de oorden die Heideggers leven hebben gemarkeerd. Filosofie en geschiedenis correleren zodanig dat de metafysica vaste voet in de tijd wordt verschaft. Tweede herziene druk. (2006.)