Eŭska lingvo

El Vikipedio

La eŭska lingvo (propralingve euskara; en Esperanto unue nomata vaska laŭ la skribita formo de la hispana nomo^[1]) estas lingvo parolata de eŭskoj en Eŭskio, regiono de nordorienta Hispanio kaj sudokcidenta Francio. Lingvistoj kredas ke la eŭska estas izolita lingvo, do ke neniu alia lingvo estas en la sama lingva familio kiel ĝi.

En Eŭskio estas proksimume 690.000 homoj kiuj parolas la eŭskan denaske, el kiuj 500.000 loĝas en la parto de Eŭskio, kiu apartenas al Hispanio. Ankaŭ estas sufiĉe multaj denaskaj eŭsk-parolantoj ekster Eŭskio, tiel ke la tuta nombro de denaskaj parolantoj eble eĉ atingas 800.000.

Eŭska lingvo
Parolata en:	"Eŭskio": Hispanio (Eŭska Aŭtonoma Komunumo, Navaro), Francio (Norda Eŭskio en Pyrénées-Atlantiques) kaj diaspore ĉefe en Meksiko, Argentino kaj Usono
Parolantoj:	entute: 1,03 milionoj denaske: inter 700.000 kaj 800.000
Genetika klasifiko:	Izolita lingvo
Oficiala statuso
Oficiala lingvo de:	Eŭska Aŭtonoma Komunumo kaj Navaro (Hispanio), agnoskata kiel minoritata lingvo en Francio
Reguligita de:	Reĝa akademio de la eŭska lingvo (Euskaltzaindia)
Lingvaj kodoj
ISO 639-1:	eu
ISO 639-2:	baq/eus
SIL:	diversaj
Specimeno
La Patro Nia:
Gure Aita, zeruetan zarana: santu izan bedi zure Izena, etor bedi zure erreinua, egin bedi zure nahia, zeruan bezala lurrean ere. Emaiguzu gaur egun hontako ogia; barkatu gure zorrak, guk ere gure zordunei barkatzen diegun ezkero; eta ez gu tentaldira eraman, baina atera gaitzazu gaitzetik.

Enhavo 1 Historio 1.1 Antikvo 1.2 Mezepoko 1.3 Moderna epoko 1.4 Nuntempa epoko 2 Gramatiko 2.1 Verboj 2.2 Nombroj 2.3 La eŭska kaj ĵargonoj 3 La Eŭska elparolo 4 Famaj aŭtoroj de la eŭsklingva literaturo 5 Eŭskaj vortoj en Esperanto: 6 Internaj ligiloj: 7 Eksteraj ligiloj:

[redaktu] Historio

[redaktu] Antikvo

Malsimile al la plejmulto da lingvoj en Eŭropo, la eŭska ne estas hindeŭropa lingvo, kaj nuntempe ne ekzistas konata lingvo parenca je ĝi. Praformo de la eŭska ekzistis en Eŭropo antaŭ la alveno de la hindeŭropaj lingvoj. Tial, ofte ĝi estas nomata "la plej antikva lingvo de Eŭropo".

Lingvistoj ne konsentas pri ĝia origino. Oni eĉ postulis, ke ĝi estis la antaŭbabela lingvo, parolita en Edeno. Pli modernaj hipotezoj ligis ĝin al iu el kaŭkaziaj lingvoj aŭ al la Ibera lingvo. Kvankam lingvistoj kapablas legi sed ne kompreni la Iberan, ili rimarkis kelkajn trajtojn kaj radikojn similajn, sed ne certas, ĉu la kaŭzo estas parenceco aŭ najbareco.

Certe estas, ke la eŭska lingvo estis antaŭe parolata pli vaste; multaj nomoj de homoj en antikva Akvitanio registritaj de la Romianoj estas tradukeblaj per eŭska etimologio. Laŭ unu teorio, la praeŭska estis parolata plurloke en Eŭropo antaŭ la alveno de la hindeŭropaj lingvoj.

Kiam alvenis Romiaj koloniistoj al Iberio kaj Gaŭlio, la Eŭskoj jam dum pluraj jarcentoj estis najbarantaj la unuajn hindeŭropanojn, nome Keltojn. Tamen tiuj lasis malmultege da trajtoj en la Eŭska lingvo.

[redaktu] Mezepoko

Dum la eka Mezepoko, ĝia parolantaro etendiĝis orienten laŭ Pireneoj kaj suden en Rioĥo. Probable ankoraŭ restis parolantaro en Akvitanio.

Ĝi interefikis kun samteritoriaj latina, hispana, gaskona kaj okcitana lingvoj (la Franca ankoraŭ ne uzatis en suda Francio). Antaŭ la kristana rekonkero de Iberio ĝi ankaŭ kontaktetis kun lingvoj araba, mozaraba kaj hebrea. Lingvistoj hipotezas, ke la kvinvokala fonemaro de la hispana lingvo estas influo de la eŭska. De la esplorado de Louis Lucien Bonaparte, oni agnoskas plurajn dialektojn: biskaja, gipuska, de Lapurdi, malaltnavara, altnavaraj.

La unua teksto trovata eŭske estas mezepokaj glosoj inter latinaj linioj en monaĥejo San Millán de Yuso (San Millán de la Cogolla, Rioĥo).

[redaktu] Moderna epoko

La unua longa verkaĵo estas Linguae Vasconum Primitiae (16-a jarcento), goliardeca libro de pastro Beñat ETXEPARE. Dum Renesanco, burĝoj de Baiona kaj Protestantoj pelis la presadon de eŭskaj libroj. En la postaj jarcentoj, la lingvo restis kampara afero, kaj urbanoj kaj kleruloj preferis ĉu la hispanan ĉu la francan. La katolika eklezio predikis per ĝi. Dum jarcentoj, la malmultaj eŭsklingvaj libroj estis nur religiaj.

La unua plena gramatiko aperis en 1729.

[redaktu] Nuntempa epoko

La unua ĵurnalo eŭsklingva aperis en San-Francisko inter migrintoj.

Fine de 19-a jarcento, la lingvo iĝis simbolo por Eŭska naciismo. Sabino ARANA elpensis ortografion kaj multajn neologismojn por anstataŭi la latinidaĵojn. El tiu, restas ĉefe personnomoj kaj vortoj pri naciismaj konceptoj.

Nuntempe, ĝi estas kunoficiala lingvo en Eŭska Aŭtonoma Komunumo kaj partoj de Navaro, sub protekto de Hispana Konstitucio de 1978. Eŭska televido dediĉas kanalon al ĝi, kaj pluraj radiostacioj sendas muzikon kaj novaĵojn eŭske. Akademio (Euskaltzaindia) kreis komunan kleran dialekton (euskara batua, "unuigita eŭska lingvo", moknome euskeranto) baze je gipuska dialekto. Tamen, plimulto da eŭskoj ne komprenas la eŭskan, kaj pluraj nur pasive aŭ hejme uzas ĝin. Praktike, ĉiu eŭskiano parolas aŭ la hispanan aŭ la francan.

Dum la diktaturo de Francisco Franco la Eŭska estis kontraŭleĝigita en Hispanio. Bizaraj metodoj estis uzataj en provo tute forviŝi ĝin, ĉar ĝi estis konsiderita minaco kontraŭ la unueco de la Hispana ŝtato. Interalie, se infanoj parolis ĝin lerneje, ili ricevis punon. Rezulte de tio, tuta generacio estis hispanigita, kaj nur subtera movado vivtenadis la lingvon. Post la reĝima ŝanĝo, la Eŭska "ekfloris", kaj abundo da literaturo, muziko, kaj eĉ filmoj ekaperadis. Ĉiukaze, la denaska parolantaro daŭre malkreskis, kaj nur la futuro povos montri, ĉu la lastjara laborego de diversaj Eŭskaj organizoj sufiĉos por bremsi tiun evoluon. Certas, ke nun pli multaj homoj ol iam antaŭe lernadas la Eŭskan, kaj multaj el ili jam fariĝis euskaldunberriak - "novaj" eŭsklingvanoj.

[redaktu] Gramatiko

Nuntempe, granda parto el la vortokvanto estas latiniddevena. Tamen la kerno de la vortostoko restas nehindeŭropa, kion pravigas rigardo je ajna Eŭska teksto; ekzemple: bihotz "koro", buru "kapo", beltz "nigra", egun "tago", hamaika "dek unu", joan "iri", hondartza "strando", itsaso "maro", zakur "hundo", gabe "sen". Ne ekzistas akuzativo, sed ergativa sufikso -k markas la subjekton en objektohavaj frazoj: Gizona dator "La viro venas", sed Gizonak emakumea ikusten du "La viro vidas la virinon". La preferata vortordo estas subjekto objekto verbo, kaj kazojn markas sufiksoj kaj postpozicioj.

La nombrosistemo estas bazita je 20 anstataŭ 10. (Ekz.: 10 hamar, 20 hogei, 30 hogei ta hamar, 130 ehun ta hogei ta hamar). Ankaŭ la franca montras tiajn emojn pro kelta influo.

La vokalaro de la norma dialekto estas la sama kiel en Esperanto. Al la konsonantoj mankas interalie v kaj vortkomenca r: taberna "taverno", irrati "radiostacio". Konsonantkombinoj entute maloftas. Kie Esperanto distingas inter du sonoj S kaj Ŝ (kaj C kaj Ĉ), la Eŭska havas tri: Z (= apud-denta s), S (= "mola", ne-denta s), X (= ŝ) (kaj ankaŭ afrikatajn TZ, TS, TX). Duoblaj literoj dd, ll, ñ ("nn"), tt reprezentas palataligitajn versiojn de la respektivaj unuopaj literoj.

[redaktu] Verboj

Verboj de tipo "NOR" (KIU - subjekto)

IZAN estas la unua help-verbo de la eŭska lingvo, konjugaciebla en "NOR"

EGON, ETORRI, IBILI, JOAN estas kelkaj el la malmultaj plene konjugacieblaj verboj

IZAN	estas	estis
mi	naiz	nintzen
vi	zara	zinen
li/ŝi/ĝi	da	zen
ni	gara	ginen
vi	zarete	zineten
ili	dira	ziren

EGON	restas	restis
mi	nago	nengoen
vi	zaude	zeunden
li/ŝi/ĝi	dago	zegoen
ni	gaude	geunden
vi	zaudete	zeundeten
ili	daude	zeuden

ETORRI	venas	venis
mi	nator	nentorren
vi	zatoz	zentozen
li/ŝi/ĝi	dator	zetorren
ni	gatoz	gentozen
vi	zatozte	zentozten
ili	datoz	zetozen

IBILI	marŝas	marŝis
mi	nabil	nenbilen
vi	zabiltza	zenbiltzan
li/ŝi/ĝi	dabil	zebilen
ni	gabiltza	genbiltzan
vi	zabiltzate	zenbiltzaten
ili	dabiltza	zebiltzan

JOAN	iras	iris
mi	noa	nindoan
vi	zoaz	zindoazen
li/ŝi/ĝi	doa	zihoan
ni	goaz	gindoazen
vi	zoazte	zindoazten
ili	doaz	zihoazen

Verboj de tipo "NOR-NORK" (KIUN-KIU - objekto-subjekto)

EDUKI kaj JAKIN estas eŭskaj verboj konjugacieblaj en "NOR-NORK"

EDUKI	posedas ĝin	posedas ilin	posedis ĝin	posedis ilin
mi	daukat	dauzkat	neukan	neuzkan
vi	daukazu	dauzkazu	zeneukan	zeneuzkan
li/ŝi/ĝi	dauka	dauzka	zeukan	zeuzkan
ni	daukagu	dauzkagu	geneukan	geneuzkan
vi	daukazue	dauzkazue	zeneukaten	zeneuzkaten
ili	daukate	dauzkate	zeukaten	zeuzkaten

JAKIN	scias ĝin	scias ilin	sciis ĝin	sciis ilin
mi	dakit	dakizkit	nekien	nekizkien
vi	dakizu	dakizkizu	zenekien	zenekizkien
li/ŝi/ĝi	daki	dakizki	zekien	zekizkien
ni	dakigu	dakizkigu	genekien	genekizkien
vi	dakizue	dakizkizue	zenekiten	zenekizkiten
ili	dakite	dakizkite	zekiten	zekizkiten

Verboj de tipo "NOR-NORK" (KIUN-KIU - objekto-subjekto)

UKAN estas la dua help-verbo de la eŭska lingvo, konjugaciebla en "NOR-NORK"

UKAN	-as min	-as vin	-as ĝin	-as nin	-as vin	-as ilin
mi		zaitut	dut		zaituztet	ditut
vi	nauzu		duzu	gaituzu		dituzu
li/ŝi/ĝi	nau	zaitu	du	gaitu	zaituzte	ditu
ni		zaitugu	dugu		zaituztegu	ditugu
vi	nauzue		duzue	gaituzue		dituzue
ili	naute	zaituzte	dute	gaituzte	zaituztete	dituzte

UKAN	-is min	-is vin	-is ĝin	-is nin	-is vin	-is ilin
mi		zintudan	nuen		zintuztedan	nituen
vi	ninduzun		zenuen	gintuzun		zenituen
li/ŝi/ĝi	ninduen	zintuen	zuen	gintuen	zintuzteen	zituen
ni		zintugun	genuen		zintuztegun	genituen
vi	ninduzuen		zenuten	gintuzuen		zenituzten
ili	ninduten	zintuzten	zuten	gintuzten	zintuzteten	zituzten

Verboj de tipo "NOR-NORI-NORK" (KIUN-AL KIU-KIU - objekto-dativo-subjekto)

UKAN estas la dua help-verbo de la eŭska lingvo, ankaŭ konjugaciebla en "NOR-NORI-NORK"

UKAN	-as ĝin al mi	-as ĝin al vi	-as ĝin al li/ŝi/ĝi	-as ĝin al ni	-as ĝin al vi	-as ĝin al ili
mi		dizut	diot		dizuet	diet
vi	didazu		diozu	diguzu		diezu
li/ŝi/ĝi	dit	dizu	dio	digu	dizue	die
ni		dizugu	diogu		dizuegu	diegu
vi	didazue		diozue	diguzue		diezue
ili	didate	dizute	diote	digute	dizuete	diete

UKAN	-as ilin al mi	-as ilin al vi	-as ilin al li/ŝi/ĝi	-as ilin al ni	-as ilin al vi	-as ilin al ili
mi		dizkizut	dizkiot		dizkizuet	dizkiet
vi	dizkidazu		dizkiozu	dizkiguzu		dizkiezu
li/ŝi/ĝi	dizkit	dizkizu	dizkio	dizkigu	dizkizue	dizkie
ni		dizkizugu	dizkiogu		dizkizuegu	dizkiegu
vi	dizkidazue		dizkiozue	dizkiguzue		dizkiezue
ili	dizkidate	dizkizute	dizkiote	dizkigute	dizkizuete	dizkiete

UKAN	-is ĝin al mi	-is ĝin al vi	-is ĝin al li/ŝi/ĝi	-is ĝin al ni	-is ĝin al vi	-is ĝin al ili
mi		nizun	nion		nizuen	nien
vi	zenidan		zenion	zenigun		zenien
li/ŝi/ĝi	zidan	zizun	zion	zigun	zizuen	zien
ni		genizun	genion		genizuen	genien
vi	zenidaten		zenioten	zeniguten		zenieten
ili	zidaten	zizuten	zioten	ziguten	zizueten	zieten

UKAN	-is ilin al mi	-is ilin al vi	-is ilin al li/ŝi/ĝi	-is ilin al ni	-is ilin al vi	-is ilin al ili
mi		nizkizun	nizkion		nizkizuen	nizkien
vi	zenizkidan		zenizkion	zenizkigun		zenizkien
li/ŝi/ĝi	zizkidan	zizkizun	zizkion	zizkigun	zizkizuen	zizkien
ni		genizkizun	genizkion		genizkizuen	genizkien
vi	zenizkidaten		zenizkioten	zenizkiguten		zenizkieten
ili	zizkidaten	zizkizuten	zizkioten	zizkiguten	zizkizueten	zizkieten

Ĉefa fonto : Le Basque Unifié (Initiation) (Euskara Baturako Hastapenak), © Assimil, 1996

[redaktu] Nombroj

Artikoleto "Nova gaela numerala sistemo" de Garbhan MACAOIDH aperinta en revuo Monato de Novembro 1993, sciigas nin, ke "la parolataj keltaj lingvoj uzas, en numerado post dek naŭ, ne la decimalan sistemon, sed la pli antikvan bazitan sur la nombro dudek". Ĝi krome atentigas, ke "Spuroj de tiu malnova sistemo troviĝas ankoraŭ en kelkaj ne keltaj eŭropaj lingvoj, ekzemple en la franca kaj dana, kaj en biblia angla".

Estas interese rimarki, ke ankaŭ la eŭska lingvo uzas tian kalkulsistemon.

Jen la numerala sistemo de la eŭska lingvo :

		10	hamar	10
1	bat	11	hamaika	10, ?
2	bi	12	hamabi	10, 2
3	hiru	13	hamahiru	10, 3
4	lau	14	hamalau	10, 4
5	bost	15	hamabost	10, 5
6	sei	16	hamasei	10, 6
7	zazpi	17	hamazazpi	10, 7
8	zortzi	18	hamazortzi	10, 8
9	bederatzi	19	hemeretzi	10, 9

20	hogei	20
21	hogeita bat	20 + 1
22	hogeita bi	20 + 2
23	hogeita hiru	20 + 3
24	hogeita lau	20 + 4
25	hogeita bost	20 + 5
26	hogeita sei	20 + 6
27	hogeita zazpi	20 + 7
28	hogeita zortzi	20 + 8
29	hogeita bederatzi	20 + 9
30	hogeita hamar	20 + 10
31	hogeita hamaika	20 + 11
32	hogeita hamabi	20 + 12
33	hogeita hamahiru	20 + 13
34	hogeita hamalau	20 + 14
35	hogeita hamabost	20 + 15
36	hogeita hamasei	20 + 16
37	hogeita hamazazpi	20 + 17
38	hogeita hamazortzi	20 + 18
39	hogeita hemeretzi	20 + 19
40	berrogei	2 x 20
50	berrogeita hamar	2 x 20 + 10
60	hirurogei	3 x 20
70	hirurogeita hamar	3 x 20 + 10
80	laurogei	4 x 20
90	laurogeita hamar	4 x 20 + 10
100	ehun	100
200	berrehun	2 x 100
1000	mila	1000

(ekzistas dialektaj variantoj, sed la principo estas ĝenerala)

Tiu kalkulsistemo estas rimarkinde kohera. Nombroj de 11 ĝis 19 uzas radikon "hama", dek, plus aldonan ciferon, similan al tiu de la unua kolumno, krom 11, kiu ŝajne estas formita per aldono de praa formo de cifero unu. Nombroj de 20 ĝis 90 uzas radikon "hogei", kiu povas esti multiplikata per 2 ("berr" = re-), 3 kaj 4. Laŭ-necese, oni aldonas "ta hamar", "ta hamaika", "ta hamabi"... tio estas "kaj 10", "kaj 11", "kaj 12"... Tia kohereco montras lingvan stabilecon, kvazaŭ la sistemo restus senŝanĝa ekde la komenco.

Kiel antaŭ-anoncite, tia kalkulsistemo troviĝas en keltaj kaj kelkaj eŭropaj lingvoj. Kvankam la vortoj estas malsamaj, tio montras ian universalecon de la homa pensmaniero aŭ elturniĝemo, kiel kalkuli, kiam ankoraŭ ne ekzistis kalkuliloj kaj komputiloj.

[redaktu] La eŭska kaj ĵargonoj

Pro ĝia aparteco, eŭskaj vortoj estis inkluzivitaj en hispangramatikaj ĵargonoj, kiujn nomadaj laboristoj el pluraj vilaĝoj de Hispanio uzis por kaŝi siajn interparolojn kontraŭ fremduloj. Foje la vortoj ŝanĝis signifon por esti pli nerekoneblaj. Surprizas, ke tiuj vilaĝoj neniam estis en eŭsklingva lando, kaj la migrado de la laboristoj malofte atingis Eŭskion. Ekzemploj de tiaj ĵargonoj estas mingaña ( [minganja], el eŭska mihingaina, "la lango") el Fuentelsaz kaj Milmarcos (Guadalajara), mascuence ( [maskŭense], el hispanlingva vascuence, "eŭska lingvo") kaj gacería [gaseria] el Cantalejo (Segovia).

[redaktu] La Eŭska elparolo

La Eŭska alfabeto havas la sekvajn literojn:

• Vokaloj: A, E, I, O kaj U. Ĉiuj estas prononcataj kiel esperante.
• Konsonantoj: B, D, F, G, H, J, K, L, M, N, P, R, T estas prononcataj kiel esperante, sed la H estas prononcata nur en Nordeŭskio. S prononcatas meze inter esperantaj S kaj Ŝ, Z kiel (senvoĉa!) S tuj malantaŭ la dentoj, kaj X kiel esperanta Ŝ. En kelkaj variantoj de la Eŭska la tradicia diferenco inter S kaj Z (kaj TS kaj TZ) malaperis.

(Noto: Mankas klarigi la elparolon de RR, TT, DD, TS, TX, TZ kaj la elparolaj ŝanĝoj.)

[redaktu] Famaj aŭtoroj de la eŭsklingva literaturo

• Bernardo Atxaga
• Jon Mirande

[redaktu] Eŭskaj vortoj en Esperanto:

roko¹, Eŭska (aŭ Vaska), bojno (ĉapspeco), ĉamaro (virina vesto el la jarcentoj 15-a kaj 16-a), zarzuelo (muzikteatro hispania), silueto², bizara³, foruo⁴

[redaktu] Internaj ligiloj:

• Nombroj en diversaj lingvoj

[redaktu] Eksteraj ligiloj:

Vortaro:

• Esperanto-Eŭska
• Eŭska-Esperanto

Informoj pri Eŭskio kaj la Eŭska lingvo:

• Angle, Eŭske, France, Germane, Hispane

Lernolibroj:

• Assimil

Aliaj:

• Akademio de Eŭska Lingvo, (eŭske, hispane, france kaj angle).
• Popola Akademio de Eŭska Lingvo, konservanta dialektojn.

---

Notoj:

1. ↑ pli proksime al la hispana elparolo estus baska

¹ Etimologio necertas, sed povas veni el Eŭska harroka (laŭ André Cherpillod)

² laŭ eŭski-devena franciano Etienne De Silhoette, iom grava politikisto dum la 18-a jarcento - norm-eŭske Zuloeta: Truarego (Zulo "truo" + -eta "ejo abunda je")

³ Eŭske: bizar = barbo

⁴ El latina forum

---

Ĉi tiu artikolo estas akceptita en la liston de elstaraj artikoloj.