Język rumuński

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

limba română
Obszar	Rumunia, Mołdawia, Serbia, Ukraina, Izrael i inne
Liczba mówiących	26 milionów
Ranking	36.
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie Języki italskie Języki romańskie Języki wschodnioromańskie Język rumuński
Pismo	łaciński
Status oficjalny
Język urzędowy	Rumunia, Mołdawia, Wojwodina (Serbia)
Regulowany przez	Akademia Rumuńska
Kody języka
ISO 639-1	ro
ISO 639-2	rum/ron
ISO/FDIS 639-3	ron
SIL	RUM
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Rumuńska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka rumuńskiego

Zobacz podręcznik na Wikibooks: Język rumuński

Język rumuński (dakorumuński, limba română, limba dacoromână, arch. limba rumână) to język z grupy romańskiej (podgrupa wschodnioromańska) języków indoeuropejskich, którym posługuje się około 26 mln osób, z czego około 20,5 mln w Rumunii, około 2,7 mln w Mołdawii (zob. język mołdawski), około 200 tysięcy w Izraelu, około 100 tysięcy w Serbii i około 400 tysięcy na Ukrainie; mniejsze skupiska użytkowników w innych krajach (takich jak: Australia, Azerbejdżan, Kanada, Węgry, Kazachstan, Rosja i USA).

Język rumuński jest językiem urzędowym w Rumunii, Mołdawii (oficjalna nazwa języka w tym drugim kraju to język mołdawski) i Wojwodinie (Serbia).

Do jego zapisu stosuje się od 1860 roku alfabet łaciński. Wcześniej (od XVI wieku) stosowano w tym celu cyrylicę (w Mołdawii cyrylica obowiązywała też od momentu przyłączenia jej do ZSRR do 1989 roku).

W języku rumuńskim występuje także wiele zapożyczeń z języków słowiańskich, takich jak ceas (godzina), război (wojna), nevastă (żona), "duh" duch (np. w połączeniu Duhul Sfânt - Duch Święty), itd. Wyrazy takie stanowią 14% zasobu słów rumuńskiego języka standardowego.

Od XIX wieku rumuński był poddawany procesowi reromanizacji, polegającemu na rugowaniu z języka słów pochodzenia nieromańskiego i wprowadzaniu na ich miejsce wyrazów zaczerpniętych z innych języków romańskich, przede wszystkim francuskiego i włoskiego.

Przez niektórych badaczy za dialekty tego języka uważane są języki: istrorumuński, arumuński i meglenorumuński.

Dialektami języka rumuńskiego z grupy Româna moldovenească są Româna moldovenească vestică (używany w Rumunii) oraz Româna moldovenească estică (używany w Mołdawii).

Nowoczesną literaturę rozwinął w języku rumuńskim Mihai Eminescu.

W Polsce filologię rumuńską można studiować na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i eksternistycznie na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. W Warszawie prowadzony jest jedynie dostępny dla wszystkich studentów lektorat.

[edytuj] Historia języka

Rumuńskie terytorium było zamieszkane w starożytności przez Daków, ludność pochodzenia indoeuropejskiego, którzy zostali pokonani przez Rzymian, a ich ziemie (dzisiejszy Banat, Oltenia i Transylwania) włączono do cesarstwa pod nazwą Dacja. Przez kolejne 165 lat region był intensywnie kolonizowany przez Rzymian, a wkrótce zintegrowano go pod niemal każdym względem z cesarstwem. Łacina została językiem administracji i handlu.

Pod naciskiem wolnych Daków oraz Gotów, rzymskie legiony oraz administracja zostały usunięte z Dacji między 271 a 275 rokiem. Nie jest do końca pewne, czy naród rumuński pochodzi od ludzi, którzy osiedlili się tuż za rzeką Dunaj, czy też od tych, którzy pozostali na porzuconym terytorium.

Dzięki geograficznej izolacji, rumuński był najprawdopodobniej pierwszym językiem, który odłączył się od łaciny i jedynym, który nie ulegał wpływom innych języków romańskich. Tłumaczy to fakt, że rumuński jest najbardziej jednolitym i zwartym językiem europejskim. Jest bardziej konserwatywny od pokrewnych języków, zachował również deklinację - występuje pięć przypadków. Pozostał również rodzaj nijaki.

Uważa się, że wszystkie wczesnorumuńskie dialekty połączyły się w jeden język między VII a X wiekiem, gdy na obecny kształt języka zaczęły wpływać języki: grecki oraz grupa słowiańska. Wtedy też powstały cztery obecnie znane, istniejące języki wschodnioromańskie. Rozróżnia je różny stopień rozwoju oraz ilość zapożyczeń słowiańskich, greckich, węgierskich itp.

Rumuński rozwijał się oddzielnie od pozostałych romańskich języków. Podczas gdy język ten wywierał wpływ i ulegał wpływom takich języków jak turecki czy węgierski, na grupę zachodnią wpływały raczej języki germańskie. Nie zmienia to faktu, że Rumunowi dużo łatwiej niż Niemcowi będzie się dogadać z Francuzem.

[edytuj] Klasyfikacja i zbliżone języki

Zasięg języka rumuńskiego na świecie.

Język rumuński to język romański, mający wiele wspólnego przede wszystkim z francuskim i włoskim, ale także z hiszpańskim i innymi językami zachodniej Europy.

Jednocześnie język rumuński należy do bałkańskiej ligi językowej i posiada wiele cech łączących go z innymi językami bałkańskimi - bułgarskim, macedońskim, greckim i albańskim.

Najbliższe rumuńskiemu są inne języki wschodnioromańskie: arumuński, meglenorumuński i istrorumuński, które są czasem uznawane za dialekty tradycyjnej rumuńszczyzny. Alternatywną nazwą języka jest dakorumuński - nazwa nawiązuje do dawnej rzymskiej prowincji Dacji, której terytorium znajduje się głównie na ziemiach rumuńskojęzycznych.

Dialekt języka rumuńskiego używany w Mołdawii został nazwany językiem mołdawskim przez radzieckich i późniejszych mołdawskich przywódców, ale językoznawcy nie uznają go za odrębny język.

Biorąc pod uwagę główne języki romańskie, najbliższy rumuńskiemu jest język włoski - mają one około 77 % wspólnego słownictwa i zbliżoną gramatykę. Jednakże w porównaniu do włoskiego, rumuński brzmi łagodniej i bardziej miękko. Mimo wielu podobieństw do francuskiego, katalońskiego, hiszpańskiego czy portugalskiego, różnice gramatyczne sprawiają, że języki te mogą być niezrozumiałe dla użytkownika rumuńskiego, jeśli nie uczył się on wcześniej danej mowy.

Poniższy przykład obrazuje podobieństwa (pogrubione) między pięcioma głównymi językami romańskimi:

Ea închide întodeauna fereastra înainte de a cina. (rumuński)

Lei chiude sempre la finestra prima di cenare. (włoski)

Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner. (francuski)

Ella cierra siempre la ventana antes de cenar. (hiszpański)

Ela fecha sempre a janela antes de jantar. (portugalski)

Ona zawsze zamyka okno przed kolacją. (polski)

[edytuj] Dystrybucja geograficzna

Zobacz więcej w osobnym artykule: romanofonia.

Rumuński jest używany w Rumunii, Mołdawii, Ukrainie, Węgrzech, Bułgarii, Serbii, ale istnieją duże społeczności rumuńskojęzyczne w Kanadzie, USA, Niemczech, Izraelu, Australii, Nowej Zelandii, Polsce i Grecji, głównie dzięki migracjom po I i II wojnie światowej. Również upadek bloku komunistycznego i żelaznej kurtyny spowodowały falę migracji, zwłaszcza do krajów o kulturze romańskiej.

[edytuj] Rumunia

Wg konstytucji Rumunii z roku 1991, rumuński jest urzędowym językiem państwa. Używa się go w oficjalnych wydawnictwach rządowych, systemie edukacji oraz w prawnie ważnych umowach i kontraktach. Również reklamy muszą zostać przetłumaczone na język rumuński przed publikacją bądź emisją.

Institutul Limbii Române, założony przez rumuńskie Ministerstwo Edukacji, promuje język rumuński i wspiera ludzi chcących się go nauczyć, współpracując z departamentem Ministerstwa Spraw Zagranicznych ds. Rumunów za Granicą.

[edytuj] Mołdawia

Zobacz więcej w osobnym artykule: język mołdawski.

Około 10% ludzi mówiących po rumuńsku to Mołdawianie, a rumuński jest jedynym urzędowym językiem Mołdawii. Język ten oficjalnie nazwano mołdawskim, ale jest to sprawa dyskusyjna - wielu językoznawców uważa rumuński i mołdawski za jeden język.

Wg spisu ludności z roku 2004, 16,5 % (558 508) z całkowitej liczby mieszkańców Mołdawii wybrało rumuński jako język ojczysty. 60% (2 029 847) natomiast wybrało mołdawski. Liczby te zmieniają się jednak w zależności od obszaru - 40% mieszkańców terenów zurbanizowanych wybrało rumuński. Tylko co siódmy mieszkaniec wsi udzielił takiej odpowiedzi.

[edytuj] Wojwodina

Ósmy artykuł konstytucji Serbii wymaga, żeby język serbski/serbochorwacki oraz cyrylica były używane w urzędach i instytucjach, podczas gdy transkrypcja łacińska - w sytuacjach ustalonych przez inne prawa. Klauzula w artykule 8.2 precyzyjnie określa, że w regionach Serbii zamieszkanych przez mniejszości narodowe, języki tych mniejszości mogą być używane jako urzędowe w takich samych sytuacjach, jak zapis łaciński.

Artykuł 6 statutu Autonomicznego Regionu Wojwodiny określa, że oprócz języka serbskiego, urzędowymi językami prowincji są węgierski, słowacki, rumuński oraz rusiński.

Rumuński język oraz alfabet są w oficjalnym użyciu w ośmiu miastach: Alibunar, Bela Crkva, Zitişte, Zrenjanin, Kovăciţa, Cuvin, Plandişte i Secanj. Rumuński jest używany również w kilkunastu miejscowościach gminy Vârşeţ.

W spisie ludności z roku 2002, 1,5% mieszkańców Wojwodiny wybrało rumuński jako język ojczysty. Stanowi to około 0,1 % wszystkich ludzi mówiących na świecie w tym języku.

[edytuj] Alfabet

Zobacz więcej w osobnym artykule: alfabet rumuński.

Alfabet rumuński składa się z następujacych znaków: A, a (a); Ă, ă (ă); Â, â (â din a); B, b (be), C, c (ce); D, d (de), E, e (e); F, f (fe / ef); G, g (ghe / ge); H, h (ha / haş); I, i (i); Î, î (î din i); J, j (je), K, k (ka de la kilogram), L, l (le / el); M, m (me / em); N, n (ne / en); O, o (o); P, p (pe); R, r, (re / er); S, s (se / es); Ș ș (șe); T, t (te); Ț ț (țe); U, u (u); V, v (ve); X, x (ics); Z, z (ze / zet).

[edytuj] Wymowa

litera	wymowa (IPA)	przykład
A a	/a/	aur - złoto
Ă ă	/ə/	apă - woda
Â â	/ɨ/	România - Rumunia
B b	/b/	bere - piwo
C c
	/k/	clei - klej
	przed samogłoskami 'e' oraz 'i': /ʧ/	ceva - coś; ciudat - dziwny
D d	/d/	drum - droga
E e
	/e/	tren - pociąg
	/je/	el - on
	/e̯/	leac - lekarstwo
F f	/f/	frig - zimno
G g
	/g/	glas - głos
	przed samogłoskami 'e' oraz 'i': /ʤ/	ger - mróz; ginere - zięć
H h	/h/	hamal - tragarz
I i
	/i/	intrare - wejście
	w sąsiedztwie samogłoski, oraz na początku wyrazu: /j/	fier - żelazo; ieri - wczoraj
	koniec wyrazu: /ʲ/	Bucureşti - Bukareszt
Î î	/ɨ/	în - w
J j	/ʒ/	etaj - piętro
K k	/k/	używane tylko w wyrazach obcego pochodzenia
L l	/l/	lac - jezioro
M m	/m/	formular - forma
N n	/n/	munte - góra
O o
	/o/	om - człowiek
	/o̯/	oaie - owca
P p	/p/	pod - most
R r	/r/	rută - droga
S s	/s/	soare - słońce
Ș ș	/ʃ/	şcoală - szkoła
T t	/t/	trup - ciało
Ț ț	/ʦ/	ţel - cel
U u	/u/	universitate - uniwersytet
V v	/v/	vapor - statek
W w	/v/	używane tylko w wyrazach obcego pochodzenia
X x	/ks/	excursie - wycieczka
Z z	/z/	zahăr - cukier

Rumuński alfabet opiera się na alfabecie łacińskim, zawiera również pięć dodatkowych liter. Dawniej istniało aż 12 dodatkowych znaków, stopniowo jednak usuwano je w reformach pisowni.

[edytuj] Gramatyka

Istnieje pięć przypadków: mianownik (nominativ), dopełniacz (genitiv), celownik (dativ), biernik (acuzativ), wołacz (vocativ).

[edytuj] Czasownik

Podobnie jak we wszystkich językach romańskich, również w rumunśkim czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby oraz strony. Standardowy szyk zdania to SVO. Rumuńskie czasowniki podzielone są na cztery grupy koniugacyjne – przynależność czasownika do takiej grupy zależy od końcówki bezokolicznika. Podział na koniugacje jest tylko zwyczajowy, gdyż w obrębie danej grupy istnieje kilka wzorów odmiany.

pierwsza koniugacja: czasowniki zakończone na —a, jak a da (dać), a cânta (śpiewać), oraz na niedyftongizowane —ea, jak a crea (tworzyć)
druga koniugacja: czasowniki zakończone na dyftongizowane —ea, jak a putea (móc), a cădea (upadać)
trzecia koniugacja: czasowniki zakończone na —e, jak a vinde (sprzedawać), a crede (wierzyć)
czwarta koniugacja: czasowniki zakończone na —i oraz —î, jak a veni (przychodzić), a urî (nienawidzić)