Operante conditionering
Operante conditionering, instrumenteel leren, reactie substitutie of R-leertype.
Inhoud |
[bewerk] Geschiedenis
- Edward L. Thorndike was de feitelijke ontdekker van operante conditionering. E.L. Thorndike maakte gebruik van de zogenaamde puzzlebox.
- Een van de belangrijkste leerpsychologen die na E.L. Thorndike de operante conditionering heeft bestudeerd is Burrhus F. Skinner. B.F. Skinner experimenteerde met de zogenaamde Skinner-box. Met de operante conditionering verschafte Skinner de psychologie een wetenschappelijk model voor het bestuderen van willekeurig gedrag (in tegenstelling tot uitgelokt of reflexmatig gedrag, de klassieke conditionering).
[bewerk] Overzicht
Volgens E.L. Thorndike zal de mens (ook het dier) alles in het werk stellen om meester te worden van een nieuwe situatie, als hij nog niet kan steunen op vroeger opgedane ervaringen om aan zijn behoeften te voldoen. De pogingen daartoe worden probeerhandelingen genoemd, of zoals E.L.Thorndike het noemt Trial and error. Op grond van de op deze wijze opgedane ervaringen zal hij geleidelijk aan leren doelmatige handelingen te stellen in de nieuwe situatie.
Om dit te testen gebruikte E.L. Thorndike de zogenaamde puzzlebox (probleemkooi), een getraliede kast waaruit een proefdier slechts kan ontsnappen door aan een lus te trekken, die met een valdeur is verbonden.
Bij operante conditionering legt een organisme een verband tussen een stimulus en een respons als gevolg van de gevolgen die de respons heeft (A én B als gevolg van C). Of met andere woorden, de gevolgen die de respons heeft treed hier op als reïnforcer. Het organisme legt een associatie tussen een bepaalde situatie en een bepaald gedrag als gevolg van de gunstige of ongunstige consequenties die dat gedrag in die situatie heeft. Gedrag dat wordt aangeleerd en vervolgens in stand wordt gehouden door de gevolgen van dat gedrag, werd door B.F. Skinner operant gedrag genoemd. Zijn de gevolgen van het gedrag gunstig, dan neemt de kans toe dat datzelfde gedrag opnieuw wordt vertoond wanneer de omstandigheden zich herhalen. Zijn de gevolgen schadelijk, dan wordt de band tussen gegeven omstandigheden en het gedrag verzwakt.
B.F. Skinner toonde dit aan door middel van zijn Skinner-box.
Het proces van de operante conditionering is selectionistisch in plaats van mechanisch: het gedrag en het verband tussen situatie en gedrag worden door de consequenties van het gedrag geselecteerd of bekrachtigd zoals Skinner zelf zou zeggen. In dit selectionisme komt de invloed die het Amerikaans pragmatisme (met name het werk van de Amerikaanse filosofen William James en Charles Peirce) en de evolutietheorie van Charles Darwin op het werk van Skinner hebben gehad tot uiting. Door zijn selectionistische uitgangspunten droeg Skinner ertoe bij dat het wetenschappelijk voorbeeld van de psychologie verschoof van de natuurkunde naar de biologie. Volgens B.F. Skinner bestaat er een parallel tussen de fylogenetische selectie van soorten en de ontogenetische selectie van het gedrag van een organisme: zoals selectie door de omgeving in de loop van miljoenen jaren soorten vormt (fylogenetische selectie) ligt selectie door de omgeving ten grondslag aan het gedragsrepertoire dat een organisme gedurende zijn leven vormt (ontogenetische selectie).
[bewerk] Schematisch
------------------------> R1 ------------------------> R2 S ------------------------> R3 ------------------------> R4 ------------------------> R5
[bewerk] Voorbeeld, Skinner-box
---------------------> kijken
---------------------> rondlopen
kooi ---------------------> zitten
---------------------> tralies aanraken
---------------------> trekken aan de lus
R1 tot en met R4 zijn ondoelmatige probeerhandelingen die geleidelijk wegvallen tot alleen R5 overblijft. Op voorwaarde dat deze reactie belonend is, indien er dus een reïnforcer aanwezig is. Dit proces is volgens E.L. Thorndike de kern van de gewoontewording.
[bewerk] Contingenties
De relatie tussen een bepaald gedrag en een consequentie, waarbij de consequentie alleen optreedt wanneer het gedrag plaatsvindt, werd door Skinner een contingentie genoemd. De contingentie tussen een gedrag en een consequentie kan gedefinieerd worden als de invloed die een bepaald gedrag heeft (de respons) op de waarschijnlijkheid dat een bepaalde stimulus optreedt (de consequentie). Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen contingenties waarin sprake is van een toename van de waarschijnlijkheid dat een bepaalde stimulus optreedt en contingenties waarin sprake is van een afname van de waarschijnlijkheid. Daarnaast kan er een onderscheid gemaakt worden tussen contingenties die uit twee delen bestaan, namelijk het gedrag en de consequentie ( de zogenaamde 'two-term contingencies') en contingenties die uit drie delen bestaan, namelijk de situatie (de antecedent), het gedrag en de consequentie (de zogenaamde 'three-term contingencies'). Contingenties kunnen weergegeven worden in 'als - dan' uitspraken, bijvoorbeeld: 'Als ik bij oom Jan het gras maai, dan krijg ik vijf Euro'. Contingenties kunnen vergeleken worden met de conditioneringswetten bij klassieke conditionering. Skinner onderscheidde verschillende soorten contingenties die van invloed zijn op het leren van gedrag:
- Er zijn twee soorten bekrachtiging:
- Positieve bekrachtiging is de procedure waarin een aangename of gewenste stimulus onmiddellijk na een bepaald gedrag optreedt. Positieve bekrachtiging leidt tot een toename van de frequentie van gedrag. Dit wil zeggen dat de kans toeneemt dat mensen gedrag dat positief bekrachtigd is gaan herhalen. Een voorbeeld is betaald worden na het doen van bepaald werk. Positieve bekrachtiging is positief in de zin dat iets wordt toegevoegd aan de omgeving.
- Negatieve bekrachtiging is de procedure waarin een aversieve of ongewenste stimulus niet optreedt als gevolg van een bepaald gedrag of onmiddellijk na een bepaald gedrag verdwijnt uit de omgeving. Negatieve bekrachtiging leidt ook tot een toename van gedrag. Een voorbeeld is een ouder die stopt met zeuren nadat zijn dochter haar kamer heeft opgeruimd. Negatieve bekrachtiging is negatief in de zin dat iets verdwijnt uit de omgeving.
- Uitdoving is de procedure waarbij gedrag dat voorheen bekrachtigd is niet langer wordt bekrachtigd. Uitdoving vermindert de frequentie van het gedrag. Skinner stelde vast dat continu bekrachtigde responsen sneller kunnen uitgedoofd worden dan partieel bekrachtigde, wat de hardnekkigheid van beroepsgokkers verklaart door de partiële bekrachtiging van het gokgedrag.
- Positieve straf is de procedure waarin een aversieve of ongewenste stimulus optreedt onmiddellijk na een bepaald gedrag. Men kan dus gaan zeggen iets negatief gaan toedienen. Positieve straf vermindert de frequentie van gedrag. Dit wil zeggen dat mensen minder geneigd zijn gedrag te herhalen dat gestraft is. Een voorbeeld is het slaan van een kind dat zich misdraagt. Positieve straf is positief in de zin dat iets wordt toegevoegd aan de omgeving.
- Negatieve straf is de procedure waarin een aangename of gewenste stimulus verdwijnt of niet optreedt als gevolg van bepaald gedrag. Negatieve straf vermindert de frequentie van gedrag. Een voorbeeld is een werknemer die minder loon ontvangt nadat hij niet heeft doorgewerkt. Negatieve straf is negatief in de zin dat iets verdwijnt uit de omgeving.
- Stimulus Control, wat bij de conditioneringswetten generalisatie en discriminatie heet, heet hier Stimulus control. Een voorbeeld is een kind dat bij de ene grootouders snoep krijgt na wat zeuren dit ook bij de andere grootouders zal gaan proberen.
- Ook conditionering van hogere orde kan de complexiteit van het operante conditioneringsproces aanzienlijk verhogen.
Vaak zonder dat we ons hiervan expliciet bewust zijn wordt ons gedrag dagelijks in positive en negatieve zin beïnvloed door duizenden contingenties die we in de loop van ons leven geleerd hebben. Het is de verdienste van het werk van Skinner dat het ons hiervan, en de manier waarop dat gebeurt, bewust heeft gemaakt.
