Kornelis Heiko Miskotte

Kornelis Heiko Miskotte (Utrecht, 23 september 1894 - Voorst, 31 augustus 1976) was een Nederlands protestants theoloog, een vertegenwoordiger van de dialectische theologie.

[bewerk] Leven

Miskotte werd geboren in een orthodox-christelijk gezin. Na het christelijk gymnasium studeerde hij van 1914 tot 1920 in zijn geboortestad Utrecht theologie, waar de ethische theologie van J.H. Gunning hem aansprak. Gunning leerde een bewuste synthese van moderne cultuur en bijbelse openbaring. Van de neokantiaan B.J.H. Ovink onderging hij filosofische invloed. Kees had van jongsaf grote liefde voor de natuur (bossen, bomen) gekoesterd en kende de romantische neiging om op te gaan in het Al-Ene. Als student begon hij deze gevoelens te wantrouwen als heidens. Onder invloed van het werk van Henriëtte Roland Holst werd hij socialist. De theoloog in hem putte inspiratie uit het Oude Testament. Vanuit beide bronnen kon hij strijden tegen het lot en voor een Messiaanse wereld (heilstaat).

Na zijn studie was Kortgene in Noord-Beveland van 1921 tot 1925 de eerste gemeente van ds. Miskotte, de "rooie dominee". Zijn preken en de artikelen in het door hem zelf uitgegeven gemeenteblaadje (later uitgegeven onder de titel Als een die dient...) waren soms te hoog gegrepen voor zijn gemeenteleden, hetgeen hem teleurstelde. In 1923 trouwde hij met C.J. Cladder, een diepgelovige en mystiek aangelegde vrouw, bij wie hij vijf kinderen zou krijgen.

In 1925 werd Heiko Miskotte beroepen in Meppel. In deze periode publiceerde hij veel over literatuur (Henriëtte Roland Holst, Thomas Mann e.a.). Indrukwekkende radiopreken gaven hem landelijke bekendheid, onder meer als pleitbezorger in Nederland van de Zwitserse theoloog Karl Barth. In zijn domineeschap te Haarlem vanaf 1930 publiceerde hij vele bijbelstudies en preken. Ook voltooide hij zijn proefschrift Het wezen der Joodsche Religie (1932), dat zijn uitgangspunt had in een studie over Hermann Friedrich Kohlbrugge, van wie de uitspraak stamt: "Als ge de Thora begrijpt, begrijpt ge de gehele Bijbel".

In zijn dissertatie behandelt hij het jodendom op fenomenologische wijze en introduceert denkers als Hermann Cohen, Max Brod, Franz Rosenzweig, Ernst Bloch en Martin Buber bij het Nederlandse publiek. Deze joodse denkers worden zo uitgebreid, met zoveel begrip en sympathie behandeld, dat ook joden dit werk als een betrouwbare inleiding in het joodse denken beschouwen. Voor Miskotte is duidelijk: christelijke zending bedrijven onder de joden kan niet; het jodendom ziet hij als een vorm van humanisme, waarin de mens - in de lijn van Rosenzweig - zelf de rol van verlosser gaat vervullen, waarbij het gevaar is dat men God of Zijn Zoon niet nodig heeft (God en werkelijkheid zouden te veel samenvallen). Heel positief beoordeelt hij echter de Thora die het volk Israël wegroept van de heidense verering van het hier en nu. In 1933 was Hitler aan de macht gekomen, maar zijn ideeën waren al bekend (uit Mein Kampf); Miskotte wijst hierop en waarschuwt er hartstochtelijk tegen.

In 1938 werd Amsterdam zijn vierde gemeente. Hier kreeg hij onder meer de opdracht om de buitenkerkelijken in Zuid te bereiken. In Amsterdam verscheen zijn tweede grote fenomenologische studie Edda en Thora (1939), een vergelijking tussen de Germaanse en de joodse religie over thema's als Schepping, Lot, Deugd e.d.. Het nazisme wordt nu duidelijk aangeduid als het "nieuwe heidendom", met alle gevaren van dien. Miskotte definieert heidendom als aangeboren of natuurlijke religie, als volksreligie, waarin de mens zich uitleeft. Aan de natuur moeten echter beperkingen of grenzen worden opgelegd, hetgeen gebeurt wanneer christen en jood zich laten gezeggen door Gods leer. Uit bijbelleeskringen en discussiegroepen in Amsterdam-Zuid kwam het boekje Bijbelsch ABC (1941) voort. Alleen de mens die de grondwoorden (Leer, Naam, Daad, Woord, Weg, Heiliging e.a.) kent, als de letters van het leesplankje, is gewapend tegen het moderne nihilisme. Door zijn openlijk verzet tegen het nationaal-socialisme en fascisme was Miskotte geliefd bij gelovigen en ongelovigen. Ook onderhield hij contacten met het ondergronds verzet en gaf onderdak aan joodse medeburgers.

Na de Tweede Wereldoorlog, in 1945, werd Miskotte benoemd tot kerkelijk hoogleraar in Leiden, waar hij de orthodox-protestantse theologie à la Karl Barth uitdroeg. Kort na de oorlog deed zich een dramatische gebeurtenis voor: na afloop van de bruiloftsmaaltijd van een joodse onderduikster kregen de bruidegom, mevrouw en een dochter Miskotte verschijnselen van voedselvergiftiging en stierven. Mogelijk als gevolg hiervan kwam Miskotte langzaam op gang. Zijn derde hoofdwerk Als de goden zwijgen - Over de zin van het Oude Testament (1956) behandelt nog eenmaal in den brede de relatie tussen Israëls God en het heidendom, een cultuurkritische studie over het nihilisme dat heeft afgerekend met God en goden. Tijdens zijn professoraat heeft hij ook een aanzet gegeven tot vernieuwing voor het Liedboek voor de Kerken. Om gezondheidsredenen ging hij eind 1959 met emeritaat.

Tot zijn dood in 1976 woonde Miskotte in Voorst. In 1961 verscheen de feestbundel Woord en wereld, in 1964 kreeg hij een eredoctoraat van de universiteit van Glasgow. Na zijn dood liet Miskotte een enorm archief achter, bestaande uit dagboeken, brieven, preken, opstellen en een omvangrijke bibliotheek.

[bewerk] Bibliografie

De drie genoemde hoofdwerken zijn in verschillende talen vertaald. In de jaren '80 van de 20e eeuw heeft uitgeverij Kok te Kampen zijn Verzameld werk in 12 dikke delen uitgegeven; deze editie is echter niet meer in de handel. Zelfs voor de belangrijkste publicaties van Miskotte dient men te zoeken in het tweedehandsboekencircuit. De onderstaande lijst is verre van volledig

• Als een die dient... (Gemeenteblaadje Cortgene, 1921 - 1925)
• Het wezen der Joodsche Religie (proefschrift, 1932)
• Antwoord uit het onweder (1936, over het boek Job)
• De vreemde vrijspraak (1938, preken)
• Edda en Thora (1939)
• Bijbelsch ABC (1941)
• Messiaansch verlangen (1941, over de lyriek van H. Roland Holst)
• Hoofdsom der historie (1945, voordrachten over de apostel Johannes)
• In de gecroonde allemansgading (1946, bloemlezing uit zijn werk)
• Feest in de voorhof (1951, Amsterdamse preken)
• Als de goden zwijgen (1956)
• Woord en wereld (feestbundel, 1961)
• Geloof en kennis (1966, voordrachten)
• Over het levende woord (1973, opstellen over exegese)
• Karl Barth, inspiratie en vertolking (1987, postuum: inleiding, essays en briefwisseling)