Determinisme (filosofie)

Determinisme betekent dat tussen alle fenomenen die zich voordoen in het heelal eenduidige causale relaties bestaan. Deze causale relaties zijn mogelijk op basis van een onderliggend oorzakelijk beginsel.

[bewerk] Laplace's demon

De navolgende omschrijving van het begrip determinisme is afkomstig van de Fransman Pierre-Simon Laplace:

Een intelligent wezen dat op een zeker moment alle krachten zou kennen die in de natuur werken en de toestanden van alle elementen waaruit deze is opgebouwd en dat bovendien groot genoeg zou zijn om al deze gegevens te kunnen analyseren, zou in een enkele formule de beweging van de grootste lichamen in het heelal en die van het kleinste atoom kunnen beschrijven: niets zou voor hem onzeker zijn en de toekomst zowel als het verleden zouden hem bekend zijn. De menselijke geest, die de sterrenkunde zo volmaakt heeft leren beschrijven, vormt een flauwe afspiegeling van zo'n intelligentie.

Dit "intelligent wezen", dat meer van een "universele supercomputer" heeft dan van een "levend" wezen, wordt in de filosofie Laplace's demon genoemd.

[bewerk] absoluut determinisme

Afgezien van die demon is er een andere manier om het determinisme te benaderen. Veronderstel dat de oerknal van zowat drie tot vier miljard jaren geleden (oerknal-1) zich elders (in de ruimte of in de tijd) opnieuw zou voordoen op identieke wijze (oerknal-2) ... dan zou op het tijdstip

 oerknal-2 + ('nu' - oerknal-1) 

het heelal-2 volledig identiek zijn met het heelal-1, de Wikipedia-inhoud inbegrepen. Bij uitbreiding geeft dat:

  heelal-x op tijdstip(oerknal-x + q tijdseenheden) = 
  heelal-i op tijdstip(oerknal-i + q tijdseenheden)
  voor alle waarden van x, i en q. 

Dat betekent dat je de evolutie van het heelal zou kunnen uitdrukken in een metafoor die zegt: het heelal heeft een afgeleide die zoals bij een curve de richtingscoëfficient van de raaklijn aan de curve in elk punt aangeeft en derhalve de curve determineert. Vervang de curve door het heelal en het punt door een infinitesimale tijdseenheid en de metafoor is rond.

In een dergelijke context is het begrip toeval uitgesloten en is er een causale relatie tussen de situatie van het heelal op een bepaald ogenblik en op - letterlijk - het ogenblik daarna. Of:

  heelal-x op tijdstip(oerknal-x + q tijdseenheden)=
  f(heelal-x op tijdstip(oerknal-x + q-d.q tijdseenheden)

Een formule die in principe verleden, heden en toekomst vastlegt en meteen ook 'opheft' overeenkomstig onder meer de relativiteitstheorie van Albert Einstein en het geloof van de fysici in de omkeerbaarheid van de verschijnselen en dus van de tijd.

Een en ander pleit tegen deze deterministische opvatting. Niet in het minst het gevoel dat tijd onomkeerbaar is en dat we weinig of niets met zekerheid weten met betrekking tot de toekomst. Geen enkele natuurkundige wet is onomkeerbaarder dan de tweede wet van de thermodynamica: de entropiewet - in een gesloten systeem overgelaten aan zichzelf neemt de wanorde (chaos) toe. Ludwig Boltzmann introduceert in zijn benadering van de entropiewet bovendien een waarschijnlijkheidsbegrip wat in elk geval een non-deterministisch element is.

In een open systeem manifesteert die chaos zich, aldus Ilya Prigogine, door een toenemende vorm van complexiteit: uit de chaos ontstaat een nieuwe, hogere orde. Dat is een evolutionair principe waarin er ruimte is voor toeval. Is de vrije wil de ruimte die het toeval schept in het menselijk bewustzijn ?

[bewerk] religieus determinisme

Tegen het eind van de 19e eeuw, en tot een heel stuk in de 20e eeuw, woedde de strijd tussen de "deterministen" en de verdedigers van de vrije wil (een strijdpunt van de meeste theïstische religies - vooral echter van het Katholicisme) in alle hevigheid.