ნოიმანი, ჯონ ფონ

ვიკიპედიიდან

ჯონ ფონ ნოიმანი (28 დეკემბერი, 1903, ბუდაპეშტი – 8 თებერვალი, 1957, ვაშინგტონი), უნგრეთში დაბადებული ამერიკელი მათემატიკოსი და ფიზიკოსი. ეკუთვნის შრომები ფუნქციონალურ ანალიზში, კვანტურ მექანიკაში, ლოგიკაში, მეტეოროლოგიაში. უზარმაზარი წვლილი შეიტანა პირველი ელექტრონული გამომთვლელი მანქანების შექმნაში, მისმა თამაშთა თეორიამ კი მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა ეკონომიკაში.

[რედაქტირება] ევროპული წლები

დაიბადა ბუდაპეშტში. სწავლობდა ქიმიას ბერლინის უნივერსიტეტში, 1926 წელს ციურიხის უმაღლეს ტექნიკურ სასწავლებელში მოიპოვა ქიმიკოსის დიპლომი. იმავე წელს გახდა ფილოსოფიის დოქტორი ბუდაპეშტის უნივერსიტეტში დაიცვა რა დისერტაცია სიმრავლეთა თეორიაში.

1926–1929 წლებში იყო ბერლინის უნივერსიტეტის პრივატ–დოცენტი. 1929–1930 წლებში კი – ჰამბურგის უნივერსიტეტში. იმ დროის მისი უმთავრესი ნაშრომები ეხება კვანტურ ფიზიკას და ოპერატორების თეორიას. ამ შრომების წყალობით კვანტური ფიზიკა და ოპერატორების თეორია ერთი და იმავე საგნად მოიაზრება.

[რედაქტირება] ამერიკის წლები

1930 წელს ფონ ნოიმანი აშშ–ში მიიწვიეს პრინსტონისა და ნიუ–ჯერსის უნივერსიტეტში ლექციების წასაკითხად, 1931 წელს კი ნიუ–ჯერსის უნივერსიტეტის პროფესორი გახდა, სადაც მომდევნო წელს ერგოიდული ჰიპოთეზის ზუსტი მათემატიკური ფორმულირება მოახდინა. 1932 წელს გამოქვეყნდა მისი ნაშრომი "კვანტური მექანიკის მათემატიკური საფუძვლები", რომელიც კლასიკურ სასწავლო სახელმძღვანელოდ იქცა. 1933 წელს ფონ ნოიმანი პრინსტონის უნივერსიტეტში გადავიდა სამუშაოდ, სადაც სიცოცხლის ბოლომდე დაჰყო.

1930–იანი წლების მეორე ნახევარში ნოიმანმა ფ.ჯ. მიურეისთან ერთად გამოაქვეყნა შრომათა სერია ოპერატორთა რგოლების შესახებ, რომლითაც დასაბამი მისცა ე.წ. ნოიმანის ალგებრას. ეს უკანასკნელი კი კვანტური ფიზიკის კვლევების უმთავრესი ინსტრუმენტი გახდა შემდგომში.

1937 წელს ფონ ნოიმანმა აშშ–ს მოქალაქეობა მიიღო. მეორე მსოფლიო ომის დროს კი ლოს–ალამოსის ატომურ ცენტრში კონსულტანტად მუშაობდა, სადაც მოახდინა ბირთვული იარაღის დეტონაციის აფეთქების მეთოდის გათვლები. მუშაობდა წყალბადის ბომბის შექმნაზეც. 1955 წელს კი აშშ–ს ატომური ენერგიის კომისიის წევრი გახდა.

ფონ ნოიმანის 150 შრომიდან 20 ეხება ფიზიკის პრობლემატიკას, დანარჩენი კი თანაბრად არის განაწილებული სუფთა მათემატიკასა და გამოყენებით მათემატიკას შორის, მათ შორის თამაშთა თეორიას და კომპიუტერულ მეცნიერებებს.

ფონ ნოიმანს ეკუთვნის ნოვატორული შრომები კომპიუტერულ მეცნიერებებში, რომლებიც კომპიუტერის ლოგიკურ ორგანიზაციას, მანქანური მეხსიერების ფუნქციონირების პრობლემებს, ალბათური რიცხვების გენერაციას და თვითწარმოებად სისტემებს ეხება. 1944 წელს იგი, მათემატიკურ საკითხებში კონსულტანტის რანგში, შეუერთდა მოკლის და ეკერტის ჯგუფს, რომლებიც ENIAC-ის შექმნით იყვნენ დაკავებულნი. იმ დროისათვის ჯგუფი ახალი ტიპის გამომთვლელი მანქანის, EDVAC–ის შექმნას შეუდგა, რომელიც წინამორბედისგან განსხვავებით მონაცემებს საკუთარ შიდა მეხსიერებაში ინახავდა. 1945 წელს ნოიმანმა გამოაქვეყნა "წინასწარი მოხსენება EDVAC–ის შესახებ", სადაც აღწერილი იყო თავად მანქანა და მისი ლოგიკური მოწყობილობანი. ამ ნაშრომში აღწერილი არქიტექტურა დღესდღეობით "ფონ ნოიმანის არქიტექტურის" სახელითაა ცნობილი და დღესდღეობით არსებულ თითქმის ყველა კომპიუტერის ორგანიზაციის საფუძველს წარმოადგენს. 1952 წელს ნოიმანმა პირველი კომპიუტერი, MANIAC I შექმნა, რომელიც მონაცემებს ინფორმაციის მოქნილ მატარებელზე ინახავდა.

ფონ ნოიმანის წარმატების მიზეზს ე.წ. "აქსიომატურ მეთოდს" ასახელებენ, რომლითაც ის ხელმძღანელობდა. იგი ყოველივეს განიხილავდა და აღწერდა უმთავრესი მახასიათებლების (ე.წ. აქსიომების) საშუალებით, რომლებიდანაც ყოველივე დანარჩენი გამომდინარეობს.

1956 წელს ატომური ენერგიის კომისიამ ჯონ ფონ ნოიმანი ენრიკო ფერმის პრემიით დააჯილდოვა კომპიუტერულ მეცნიერებებში შეტანილი წვლილისათვის.