Mali

Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.

Gwlad yng Ngorllewin Affrica yw Gweriniaeth Mali, neu Mali yn syml (yn Ffrangeg: République du Mali). Ei henw cyn annibyniaeth oedd Soudan français (Sudan Ffrengig). Y gwledydd cyfagos yw Algeria i'r gogledd, Senegal a Mauritania i'r gorllewin, Guinea i'r de-orllewin, Burkina Faso ac y Traeth Ifori i'r de, a Niger i’r dwyrain. Mae'n weriniaeth annibynnol ers 1960. Prifddinas Mali yw Bamako. Y prif grwpiau ethnig yw'r Bambara, y Fulani a'r Senufo.

Taflen Cynnwys 1 Daearyddiaeth 2 Hanes 3 Iaith a Diwylliant 4 Economi 5 Rhanbarthau

[golygu] Daearyddiaeth

Mae Mali yn wlad gyfandirol, heb fynediad i'r môr. Mae rhan helaeth o ogledd a chanolbarth y wlad yn dir anial, sy'n rhan o Anialwch y Sahara; yn y de ceir tir savannah sych (sy'n rhan o'r Sahel) a fforestydd trofaol. Mae bywyd gwyllt y de yn atyniad twristaidd heddiw. Mae Afon Niger yn rhedeg ar draws y wlad fel bwa o'r gorllewin i'r dwyrain ac mae'r prif drefi i'w cael ar hyd ei glannau. Rhwng Ségou a Tombouctou mae'r afon yn troi'n ddelta dŵr croyw sylweddol gyda gwelyau alwfial.

Mae dros 90% o'r boblogaeth yn byw yn y canolbarth a'r de. Ar wahân i'r brifddinas Bamako, y prif drefi a dinasoedd yw Sikasso, Ségou, Mopti, Tombouctou (Timbuktu), Gao a Tessalit.

[golygu] Hanes

Prif erthygl: Hanes Mali

O'r 4edd ganrif ymlaen bu Mali'n rhan o sawl ymerodraeth yn olynol, yn cynnwys Ymerodraeth Ghana, Ymerodraeth Mali (Mansu Musa oedd ei hymerodr galluocaf) ac Ymerodraeth Gao.

O'r 11eg ganrif ymlaen roedd Tombouctou (Timbuktu) yn ganolfan masnach a dysg bwysig. Erbyn y 14eg ganrif roedd ei phrifysgol yn atynu ysgolheigion o bob cwrdd o'r byd Islamaidd.

Yn ystod y 19eg ganrif cafodd ei meddianu gan Ffrainc a'i hymgorffori yng Ngorllewin Affrica Ffrengig. Llwyddodd i ennill hunanlywodraeth fewnol yn 1958 fel rhan o'r Gymuned Ffrengig. Ffurfiodd wladwriaeth newydd gyda Senegal yn 1959 dan yr enw Ffederasiwn Mali ond aeth ei ffordd ei hun ar 22 Medi 1960 fel gwlad annibynnol.

[golygu] Iaith a Diwylliant

Ffrangeg yw'r unig iaith swyddogol ond mae nifer o bobl yn siarad ieithoedd brodorol fel eu mamiaith ac yn defnyddio Ffrangeg fel lingua franca; yr ieithoedd brodorol pwysicaf yw Bamakan a'r ieithoedd Mandé.

Mae'r grwpiau ethnig yn cynnwys y Bambara, y Senufo a'r Fulani, a'r Touareg yn y gogledd. Mae mwyafrif y boblogaeth yn Fwslemiaid.

Mae dinasoedd Mopti, Tombouctou a Bamako yn adnabyddus am eu pensaernïaeth draddodiadol unigryw sy'n dyddio o'r Oesoedd Canol.

[golygu] Economi

Mae Mali yn un o wledydd tlotaf y byd. Mae nifer o Falïaid yn gorfod gadael y wlad i gael gwaith mewn gwledydd mwy cyfoethog fel Nigeria. Mae dros 80% o'r boblogaeth yn ennill bywoliaeth trwy amaethyddiaeth.

Ers degawdau mae anialu yn broblem gynyddol ac effeithir amaeth yn ardal y safana gan sychder yn aml. Codi anifeiliaid gan nomadiaid sy'n bwysig yn y Sahel ac mae pysgota yn y delta a'r llynnoedd yn bwysig yn ogystal.

Mae'r rhan fwyaf o'r sector diwydiannol yn cynhyrchu nwyddau ar gyfer y sector amaeth domestig. Mae Mali yn ddibynnol iawn ar gymorth tramor.

[golygu] Rhanbarthau

Rhennir Mali yn wyth rhanbarth ac un ardal. Maen hw'n cael eu henwi ar ôl eu tref bwysicaf.

Ceir tair rhanbarth yn y gogledd sy'n cynrychioli dau draean o arwynebedd tir y wlad ond dim ond 10% o'r boblogaeth sy'n byw yno:

Gao,

Kidal

Tombouctou

Yn y de mae'r wlad yn cael ei rhannu'n bump rhanbarth, sef

Kayes

Koulikoro

Mopti

Ségou

Sikasso

Yn ogystal ceir un ardal o gwmpas y brifddinas:

Bamako