Бяроза (горад)

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Бяроза

Плошча

? км²

Насельніцтва

31.000

Тэлефонны код

01643

Паштовы індэкс

Бяро́за, да 1945 году Бяро́за-Карту́ская (Палескі дыялект: Бэрэза, Быроза, на ідыш: Kartuz-Berezer, па-польску: Bereza Kartuska ) — горад у беларускім Палесьсі на рацэ Ясельдзе. Насельніцтва 31.000 жыхароў (1995). Належыць да Берасьцейскае вобласьці, зьяўляецца цэнтрам Бярозаўскага раёну. Геаграфічныя каардынаты: 52° 33' паўночнай шырыні, 24° 58' усходняй даўжыні.

[рэдагаваць] Гісторыя

[рэдагаваць] Раньняя гісторыя. Гандлёвы горад

Цэнтральная плошча Бярозы, Гарадзкі выканкам

Першая вядомая зьвестка аб горадзе прыпадае на 1477 г., калі Ян Гамшэй са сваёй жонкай Барбарай засноўваюць у Бярозе касьцёл Сьвятой Тройцы.

У 1538 годзе бярозаўскі касьцёл быў перададзены новым гаспадарам, а менавіта «Ян і Ганна Гамшэі са Зьдзітава са сваім сынам Станіславам, а таксама дзецьмі апошняга Марцінам, Паўлам, Янам, Юрам са сваімі жонкамі ў Бярозе, нашчадкамі Гамшэяў, у 1537 годзе на алтары бярозаўскага касьцёла імянным запісам, замацаваным пячаткай...» «...Бярозу, плошчу з агароджай, поле Рыбака, карчму з арэнднай платай даравалі і запісалі...»

На мяжы 15 – 16 стагодзьдзяў места было гандлёвым. Прывілея Жыгімонта I давала дазвол Мікалаю Гамшэю на правядзеньне штотыднёвых таргоў у яго маёнтку Бяроза зь пятніцы па суботу, «Біў нам чалом дваранін наш пан Мікалай Гамшэй у тым, каб, па-першае, дазволіць яму ў маёнтку бярозаўскім мець таргі ў пятніцу, згодна ліста яго бабкі нябожчыцы — пані Віштарт, і, па-другое, біў нам чалом, каб гэты торг у Бярозе прадоўжыць да суботы і зацьвердзіць на вякі».

У пачатку 17 стагодзьдзя Ян Паўлавіч Гамшэй прадае Бярозу Ляву Сапегу, канцлеру Вялікага княства Літоўскага.

У 1614 годзе Леў Сапега прадае Бярозу харунжаму Марціну Німіру «сам маёнтак зь мястэчкам і ўсёй маёмасьцю».

Каталіцкі касьцёл у Бярозе

Але знаходзілася Бяроза ў руках Німіра нядоўга. Апошні не вылучаўся стараннасьцю і гаспадарчасьцю, і празь нядоўгі час пасьля набыцьця мястэчка, Німіра запазычыў яго тутэйшым жыдам. Збанкрутаванага Німіра зь цяжкага становішча выратоўвае ў 1617 годзе Леў Сапега. Канцлер выкупляе яго распіскі, якія аддавалі ў залог Бярозу. «Маёмасьць, — пішацца ў дакумэнце, — належыць канцлеру і яму належаць прыбыткі, пакуль я [Німіра] не вярну яму 14.600 польскіх злотых». Каб вярнуць гэтую суму Марцін Німіра не знайшоў грошай, пасьля чаго ўжо ў 1617 годзе суд у Брэсце зацьвярджае акт продажу Бярозы «на вякі Льву Сапегу», а менавіта «маёнтак у Бярозе, землі, палі, само мястэчка Бярозу з усімі жыхарамі, з кірмашом, рэкі, азёры, млыны, бабровыя ўгодзьдзі на рацэ Ясельдзе» за 24.000 польскіх злотых.

Перш-наперш, канцлер Вялікага княства Літоўскага. як перакананы каталік, заснаваў бярозаўскі касьцёл. Неабходнасьць новага заснаваньня касьцёла абгрунтоўвалася тым, што з 1538 года бярозаўскі касьцёл з навакольнымі землямі знаходзіўся ў руках кальвіністаў і заставаўся ў іх дзесяткі гадоў, бо калі касьцёл зноў вярнуўся да каталікоў у 1600 годзе, то меў невялікі самастойны надзел і самастойна існаваць не мог. Леў Сапега дзеля выратаваньня ад банкруцтва касьцёла ў 1620 годзе дорыць яму «ў вёсцы Левашкі чатыры валокі, Траяноўшчынай называемыя», якія паўторна былі замацаваныя за касьцёлам у 1632 годзе. Акрамя заснаваньня новага бярозаўскага касьцёла, Леў Сапега дазваляе мясцовым жыдам у 1629 годзе пабудаваць школу «ў гэтым мястэчку Бярозе, у якім, пабудаваўшы школу, маглі б спакойна праводзіць свае набажэнствы».

Побач з габрэйскім малітоўным домам і касьцёлам у Бярозе існавала ўніяцкая царква. Першыя зьвесткі аб гэтай царкве знаходзяцца ў дакумэнце 1618 года, у якім апісваюцца межы зямель касьцёла, а таксама ідзе гаворка аб землях «рускага папа з царквы».

Пасьля сьмерці Лява Сапегі ў 1633 годзе Бяроза, згодна яго тэстамэнту, пераходзіць да яго старэйшага сына Яна Сапегі, маршалка Вялікага княства Літоўскага, каб пасьля сьмерці апошняга перайсьці ўжо да Казімера Лява Сапегі.

[рэдагаваць] Заснаваньне кляштара картузаў. Бяроза кляштарная

Бярозаўскі кляштар - малюнак Н. Орды

Казімер Леў Сапега, малодшы з двух сыноў славутага канцлера, быў перакананаым каталіком, ім былі заснаваныя шэраг касьцёлаў і кляштараў, сярод якіх знаходзіўся картускі кляштар у Бярозе.

Закладка першага вуглавога каменя кляштара зь вялікай урачыстасьцю адбылася у 1648 годзе, дзе прысутнічалі заснавальнік кляштара Казімір Леў Сапега, біскуп Луцкі ксёндз Анджэй Гембінскі і рымскі нунцыюш ксёндз Ян дэ Торэс.

Пераход бярозаўскага ўладаньня да картузаў быў надзвычайным момантам у гісторыі мястэчка, што перш за ўсё адлюстравалася ў падтрымцы новымі ўладальнікамі разьвіцьця гандлю і рамёстваў.

Асаблівую ўвагу аказваў кляштар дакладнасьці вагаў на бярозаўскіх кірмашах. «Жадаем мець дакладнасьць і справядлівасьць у вагах, — піша ксёндз Хрысціян Бэкерс, — таму спэцыяльна за кошт кляштара накіроўваем хадака ў сталічны горад Вялікага княства Літоўскага Вільню, каб прынёс інфармацыю ... колькі гарнцаў уваходзіць у віленскую бочку, каб потым ён мог важыць у нашым мястэчку Бярозе згодна віленскіх мераў пры продажы і пакупцы збожжа, напояў, піва, мёду і г.д.».

У кляштарнай хроніцы ад 1767 года сустракаемся з павучэньнем малазямельных сялянаў аб пажаданасьці займацца «гандлем або рамяством, адпавядаючым мясцовым умовам, напрыклад, вырабам скураў і гэтак далей».

У 1679 годзе кляштар атрымаў ад караля Яна III прывілей на кірмаш у дзень знаходжаньня Сьвятога Крыжа (Па паданьню, менавіта мейсца, дзе Леў Сапега знайшоў драўляны крыж у пушчы ў час паляваньня, стала пунктам заснаваньня кляштара), што спрыяла больш шырокім гандлёвым магчымасьцям мястэчка. Акрамя кірмашу на Сьвятую Троіцу, у Бярозе адбываліся таргі ў дзень праваслаўнага Прычашчэньня.

Вуліца Леніна

Стараньні кляштара картэзіянцаў на паляпшэньне гаспадарчых спраў у Бярозе ня здолелі прынесьці вялікага выніку, мястэчка да сярэдзіны 19 стагодзьдзя было маленькім, небагатым населеным пунктам. Яно некалькі разоў гарэла, цярпела ахвяры ад чумы.

Паўночная вайна закранула і Бярозу. У 1706 годзе адбылася сутычка паміж войскамі Аўгуста Моцнага, Пятра I і Карла ХІІ, які пасьля пераходу Ясельды заняў мястэчка і кляштар. Бяроза за час Паўночнай вайны была спаленая і разрабаваная: швэды захапілі нават некалькі манахаў з кляштара, якія затым былі выкуплены.

Значэньне і статус мястэчка пад кіраўніцтвам картузаў не зьмянілася. Уладу ў мястэчку, згодна загаду пракурора картузіі, выконваў кляштарны служачы.

[рэдагаваць] Бяроза пад расейскай акупацыяй

Расейскія казармы

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай 1795 года Бяроза апынулася ў межах Расейскай імпэрыі.

У 1832 годзе расейцамі быў зачынены Бярозаўскі кляштар. Кляштар быў ліквідаваны, перш-наперш, таму, што быў уласнасьцю сям'і Сапегаў, якія бралі ўдзел ў паўстаньні 1831 года. Па-другое, самі манахі бралі ўдзел у паўстаньнях 1794 і 1831 гадоў.

Інфраструктура кляштару, разам зь мястэчкам, перайшла да Ўпраўленьня Дзяржаўнай маёмасьці Гарадзенскай губэрні. У пэрыяд 1860 – 1870-х гадоў па рашэньню царскага ўрада значная частка будынкаў кляштару была разабрана. Цэгла пайшла на будаўніцтва вайсковых казарм у Бярозе, медзяныя лісты з касьцёла - у Горадню для даху аднаго з будынкаў.

Як і ўся Беларусь, Бяроза зьяўлялася часткаю "рысы аседласьці" і была заселеная габрэямі. У пачатку 20 стагодзьдзя жыды складалі каля 80% насельніцтва.

[рэдагаваць] Бяроза ў 20 стагодзьдзі

У 1916 годзе горад захоплены нямецкімі войскамі падчас Першай Усясьветнай вайны.

У 1918 годзе горад стаў часткай Беларускай народнай рэспублікі, потым - БССР.

14 лютага 1919 г. горад быў захоплены польскім войскам.

Помнік савецкім бамбардоўшчыкам

Падчас польска-савецкай вайны Бяроза двойчы рабілася месцам буйных бітваў, у выніку разам з усё Заходняй Беларусяй адыйшла да Польшчы.

У 1934 годзе у мурах былых расейскіх казармаў быў арганізаваная вязьніца для палітычных зьняволеных даваеннай Польшчы - украінскіх нацыяналістаў з ОУН і камуністаў. У лягеры, якім кіраваў паліцэйскі інспэктар з Познані Ян Ґрэфнэр, трымаліся да 800 вязьняў.

У 1939 годзе, пасьля нападу Нямеччыны і СССР на Польшчу, Заходняя Беларусь была анэксіяваная СССР і узьяднаная з БССР. У 1940 годзе Бяроза робіцца цэнтрам новаўтворанага Бярозаўскага раёну.

Перад вайною саветамі ў Бярозе была ўтвораная база вайсковай авіяцыі. На базе дысьлякаваліся 97, 121, 125, 130, 162, 207 і 212 бамбардовачныя авіяпалкі, падрыхтаваныя да нападу на Нямеччыну.

У 1941 годзе, пасьля нападу Нямеччыны на СССР, Бяроза была занятая нямецкімі войскамі 22 чэрвеня, у першы дзень вайны.

Сучасны стан Бярозаўскага кляштару

Падчас Другой Усясьветнай вайны ў Бярозе існавала габрэйскае гета. Больш як 8,000 чалавекаў былі забітыя нацыстамі альбо замораныя голадам. У навакольлях Бярозы дзейнічалі партызанскія аддзелы пад кіраўніцтвам дэсантаваных з Расеі дывэрсантаў.

У ліпені 1944 году Бяроза занятая Чырвонай арміяй.

Пасьля вайны ў Бярозе была адноўленая авіябаза, у Бярозаўскім раёне пабудаваная гідраэлектрастанцыя.

[рэдагаваць] Сучаснасьць

Мадэрны раён Бярозы

У 1995 годзе пад Бярозай беларускімі сіламі супрацьпаветранай абароны быў зьбіты паветраны шар з двума амэрыканскімі аэранаўтамі-удзельнікамі міжнароднай авіярэгаты.