Zakon krzyżacki

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Krzyżacy
Pełna nazwa	Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie
Nazwa łacińska	Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem
Skrót zakonny	OT

Kościół	Kościół katolicki
Dewiza	Pomagać,bronić,leczyć
Założyciel	Mieszczanie z Bremy i Lubeki
Data założenia	1190
Rok zatwierdzenia	1198
Liczba zakonników (rok)	84 braci, 206 sióstr; 600 familiarów (2005)
Liczba Polaków (rok)	3 (2006)
witryna zakonu

Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie

(Zakon Krzyżacki, Zakon Niemiecki)

łac. Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem,

(Ordo Teutonicus) (OT)

niem. Orden der Brüder vom Deutschen Haus Sankt Mariens in Jerusalem)

(Deutscher Orden) (DO)

– zakon rycerski, jeden z trzech największych zakonów obok joannitów i templariuszy, które powstały na fali krucjat w XII w.

Spis treści

1 Historia zakonu
2 Protestancki Baliwat Utrechtcki
3 Struktura zakonu w dobie jego rozkwitu w Prusach
4 Zobacz też
5 Literatura
6 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia zakonu

[edytuj] Początki (1190-1226)

Początki zakonu krzyżackiego to oblężenie Akki w 1190 r., w trakcie którego rycerze krzyżowi pochodzenia niemieckiego założyli przy szpitalu zorganizowanym przez mieszczan z Lubeki, nieformalne stowarzyszenie. Książę Szwabski Fryderyk przekazał następnie cały szpital owemu stowarzyszeniu, wymuszając jednocześnie na jego członkach złożenie ślubów czystości. Szpital miał oficjalną nazwę Szpitala Najświętszej Marii Panny przy Domu Niemieckim w Jerozolimie i od jego nazwy powstała też nazwa bractwa szpitalnego, gdy w 1191 r. papież Klemens III oficjalnie zatwierdził jego istnienie. Po zdobyciu Akki papież przyznał bractwu rozległe dobra wokół tego miasta i instytucja ta zaczęła szybko powiększać swoje szeregi.

Cesarz niemiecki Henryk IV postanowił wykorzystać bractwo do swoich celów i nadał mu kolejne ziemie w południowych Włoszech oraz wyjednał u papieża Celestyna III przyznanie bractwu statusu pełnego zakonu rycerskiego, co nastąpiło w 1198 r. Po śmierci Henryka IV i niepowodzeniach krucjaty, zakon zaczął przeżywać regres.

Regresowi temu zapobiegł czwarty z kolei wielki mistrz zakonu Hermann von Salza, który drogą cierpliwych działań dyplomatycznych wyjednywał od kolejnych papieży i cesarzy Niemiec kolejne przywileje i dobra na terenie Włoch, Niemiec i Palestyny, dzięki czemu zakon stał się prawdziwą potęgą ekonomiczną i polityczną, znacznie wyprzedzając wpływami joannitów i templariuszy. Dla Hermana von Salza było to jednak wszystko za mało, gdyż jego ambicją było stworzenie niezależnego państwa zakonnego. Zdawał on sobie sprawę, że zdobycze na terenie Palestyny są nietrwałe i dlatego starał się znaleźć mu nowe lokum. Pierwszym takim miejscem był Siedmiogród, gdzie zaprosił zakon król węgierski Andrzej II dla obrony swoich wschodnich rubieży przed koczowniczymi plemionami Kumanów. Z Siedmiogrodu Krzyżacy zostali jednak przegnani po tym, gdy podjęli w 1225 r. próbę wyłamania się spod zależności lennej od króla Węgier i przekazania swoich dóbr pod lenno papieży.

[edytuj] Działalność na Ziemi Chełmińskiej i w Prusach

Zamek w Malborku

W 1226 r. książę mazowiecki Konrad zaprosił za namową Jadwigi Śląskiej zakon na swoje ziemie przyznając im w dzierżawę Ziemię Chełmińską, z której zakon miał dogodną bazę do rozpoczęcia walk z plemionami Prusów, które zagrażały północnym rubieżom Mazowsza. Cesarz Niemiecki Fryderyk II oraz papież Grzegorz IX zezwolili oficjalnie zakonowi na założenie na terenach odebranych Prusom swojego własnego księstwa, które formalnie miało stać się częścią Cesarstwa Niemiec i jednocześnie lennem książąt mazowieckich.

Od 1230 do 1249 zakon dzięki stale napływającemu wsparciu i posiłkom przysyłanym przez Fryderyka II, zdołał całkowicie zająć i spacyfikować dawne tereny Prusów aż do rzeki Pasłęki. System walki polegał na stopniowym eliminowaniu rozproszonych gniazd oporu Prusów i umacnianiu dopiero co zdobytej władzy terrorem prowadzonym z systemu błyskawicznie budowanych twierdz i zamków. Na mocy układu w Dzierzgoniu Prusowie przenieśli się za Pasłękę, a świeżo zdobyte tereny zostały powoli skolonizowane przez chłopów sprowadzanych z Mazowsza, Czech i Niemiec. Drugi etap podboju Prusów zaczął się już jednak w rok po układzie w Dzierzgoniu, kiedy to zakon podjął jednorazową kampanię zdobycia Dolnych Prus i Sambii, co było możliwe dzięki wsparciu króla Czech Ottokara II. Na cześć tego króla główna siedziba zakonu w Dolnych Prusach została nazwana Królewcem.

W 1260 wybuchło powstanie Prusów pod wodzą Herkusa Monte, które zakończyło się niemal sukcesem, jednak ponowne, szybkie wsparcie Cesarza Niemiec dla zakonu oraz sprawdzona technika budowania twierdz i stosowanie terroru spowodowała, że w 1274 powstanie upadło. Przywódca został pojmany przez Krzyżaków i powieszony, a sami Prusowie praktycznie wycięci w pień lub zamienieni w niewolników.

W trakcie tych wszystkich walk powstała na terenie Prus świetnie zorganizowana sieć zamków i twierdz, wokół których zaczęły powstawać rolniczo-leśne latyfundia bezpośrednio zarządzane przez rycerzy zakonnych.

Zamek w Malborku – widok od strony wschodniej

W 1308 r., już własnymi siłami zakon zajął siłą Pomorze Gdańskie, co wywołało protest Władysława Łokietka. Zakon sprzymierzył się księciem Janem Luksemburskim władcą Meklemburgii i zaatakował Kujawy oraz Wielkopolskę. Wtedy stoczono nierozstrzygniętą bitwę pod Płowcami, która pomimo że nie zmusiła zakonu do oddania Pomorza, obaliła mit, że Krzyżacy są niezwyciężeni.

Zakon nadal próbował atakować Kujawy i Wielkopolskę metodą wojen podjazdowych, jednak cierpliwa obrona i działania dyplomatyczne Kazimierza Wielkiego zmusiły wreszcie zakon do podpisania pokoju w Kaliszu w 1343 r., w którym zakon zrezygnował z podboju Kujaw zaś przyszłość Pomorza i ziemi chełmińskiej miała być rozstrzygnięta przez sądy papieskie. Zakon jednak nie oddał nigdy dobrowolnie ani piędzi ziemi mimo trzech kolejnych wyroków sądu papieskiego nakazujących zwrot Pomorza.

[edytuj] Upadek państwa zakonnego w Prusach

Państwo krzyżackie w Prusach w XV wieku

Pokój w Kaliszu zmusił jednak zakon do zaprzestania ataków na Polskę. Zakon skierował swoje zbrojne ostrze przeciw Litwie, zajmując częściowo Żmudź. Zmusiło to księcia litewskiego Jagiełłę do przyjęcia chrztu, na którym dostał imię Władysław oraz ożenku z córką Ludwika Węgierskiego – Jadwigą Andegaweńską zapoczątkowując Unię Polsko-Litewską. Jagiełło na skutek ciągłych walk podjazdowych na Kujawach i na Litwie prowadzonych przez zakon, zdecydował się ostatecznie na rozpoczęcie wielkiej wojny (1409-1411), której kulminacyjnym momentem była bitwa pod Grunwaldem, a uwieńczeniem pokój w Toruniu (1411). Pokój ten został mimo zwycięskiej kampanii wojskowej wymuszony na Jagielle ogólną sytuacją polityczną Polski, gdyż w obronie zakonu stanęła koalicja władców z dynastii Luksemburskiej – Jana, ks. zgorzeleckiego, Wacława, króla Czech oraz króla Węgier Zygmunta. Pokój ten nie oddał ponownie Pomorza ani ziemi chełmińskiej, zmusił jednak zakon do zaprzestania ataków na Litwę i Polskę. Zakon zaczął od tego czasu tracić na sile, a jego sytuacja ekonomiczna pogorszyła się na skutek blokady wymiany handlowej prowadzonej przez Polskę i Litwę.

6 lutego 1454 wybuchło wewnątrz państwa zakonnego powstanie mieszczan, które wsparł król Kazimierz Jagiellończyk (wojna trzynastoletnia), stosując przeciw zakonowi tę samą taktykę wojen podjazdowych, które prowadził niegdyś sam Zakon. Wojna ta przyniosła w efekcie kolejny pokój toruński (1466) – Zakon oddał Pomorze, ziemię chełmińską i michałowską, a także część Warmii łącznie ze stolicą zakonu w Malborku. Oprócz tego wielki mistrz zgodził się być lennikiem króla Polski i przeniósł swoją stolicę do Królewca.

Mimo to, zakon wciąż co jakiś czas organizował łupieżcze wypady na tereny Warmii i Mazur, jednak już bez większych rezultatów. Od 1501 wielcy mistrzowie krzyżaccy odmawiali składania hołdu lennego władcom Polski, co stało się powodem wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521. Po przegranej wojnie, zmuszony przez koneksje rodzinne oraz dla zachowania pokoju wewnętrznego, ostatni wielki mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern przeszedł na luteranizm, co położyło kres istnieniu państwa zakonnego. Państwo zarządzane przez Albrechta, mimo że wciąż dość silne militarnie, znalazło się w próżni politycznej, co wykorzystał król polski Zygmunt Stary i zmusił Albrechta do hołdu lennego w 1525, jako wieczystego lennika Królestwa Polskiego.

[edytuj] Od upadku państwa do dzisiaj

Zakon krzyżacki, w odróżnieniu od zakonu joannitów i templariuszy, nigdy nie został oficjalnie rozwiązany przez papieży. Po hołdzie pruskim i sekularyzacji Inflant ostały się głownie domy zakonne na terenie Rzeszy Niemieckiej, gdyż tu znajdowały się najliczniejsze baliwaty. Siedziba wielkich i niemieckich mistrzów została przeniesiona do zamku Mergentheim w Wirtembergii. W związku z przejściem części braci na luteranizm i kalwinizm zakon stał się wspólnotą trzech wyznań - przy czym każdorazowy wielki mistrz musiał być wyznania katolickiego. W 1801 r. Napoleon I zatwierdził utratę przez zakon posiadłości na lewym brzegu Renu. Po klęsce Austrii w wyniku postanowień układu podpisanego w Bratysławie (26 grudnia 1805 r.) Napoleon pozostawił cały zakon i jego dobra do dyspozycji Habsburgów, zaś w 1809 r. rozwiązał zakon w krajach Związku Reńskiego. Wielki mistrz Antoni Wiktor Habsburg przeniósł siedzibę zakonu do Wiednia. W wyniku tych zmian zakon zatracił ekumeniczny charakter i stał się wyłącznie zgromadzeniem katolickim. W 1834 r. cesarz przywrócił samodzielność zakonowi.

Herb wielkiego mistrza krzyżackiego dra Bruno Platter (2000)

W XIX w. zakon powrócił do działalności charytatywnej i szpitalniczej. Głównymi reformatorami zgromadzenia byli wielki mistrz arcyksiążę Maksymilian Józef von Österreich-Este oraz krzyżacki ksiądz Peter Rigler. Członkowie zakonu pełnili służbę sanitarną i obsługiwali szpitale polowe w armii austriackiej. Odnowienie instytucji sióstr zakonnych nastąpiło w 1841 r., kiedy to przeszły do zgromadzenia trzy siostry i zamieszkały w zamku Lanegg w Lana koło Meranu (płd. Tyrol). W 1923 r. zakon zrezygnował z charakteru rycerskiego - żyjący jeszcze bracia-rycerze mieszkali w domach prowincji austriackiej. Ostatni brat-rycerz zmarł w 1970 roku. Po przyłączeniu Austrii do III Rzeszy hitlerowcy zakazali działalności zakonu i skonfiskowali jego dobra.

Zakon istnieje do dzisiaj, a obecną siedzibą wielkiego mistrza jest dom zakonny w Wiedniu przy Singergasse 7, obok archikatedry św. Szczepana. Zgromadzenie ma swe domy również w Niemczech, Włoszech, Słowenii, Czechach, Słowacji, Belgii i Holandii. Zakon kieruje parafiami, prowadzi pracę duszpasterską, sprawuje opiekę duchową w szpitalach zakonnych, prowadzi różne placówki służby zdrowia, domy starców i domy dziecka.

Współczesny zakon składa się z trzech gałęzi: braci zakonnych (kapłanów i nie-kapłanów), sióstr zakonnych oraz familiares (familiarów - przynależących do zakonu osób świeckich i duchownych diecezjalnych). Wszystkie trzy gałęzie podporządkowane są wspólnemu przełożonemu - wielkiemu mistrzowi - opatowi. Aktualnym wielkim mistrzem jest ks. dr Bruno Platter sprawujący swój urząd od 2000 roku, ponownie wybrany przez kapitułę generalną na urząd 24 sierpnia 2006 r. W skład kapituły generalnej wchodzą: aktualnie urzędujący wielki mistrz, były wielki mistrz, radcy generalni, prokurator generalny (łącznik zakonu ze Stolicą Apostolską mieszkający w Rzymie), sekretarz generalny, ekonom generalny, priorzy (stojący na czele prowincji zakonu), po jednym delegacie z prowincji zakonnych, wybrana przez kapitułę siostra-asystentka generalna, siostry przełożone prowincji i po dwie siostry delegowane przez kapituły prowincjonalne. W sprawach dotyczących familiarów mają głos delegacji "komturii Rzymskiej" i poszczególnych baliwatów.

Tradycje rycerskie kultywują familiares czyli księża diecezjalni i osoby świeckie żyjący poza zakonem. Najbardziej zasłużeni familiarzy należą do grupy rycerzy honorowych (byli nimi w ostatnich latach m.in. arcybiskup Wiednia Franz kardynał König i książę Liechtesteinu Franciszek Józef II a obecnie kard. Kolonii Joachim Meisner oraz Otto von Habsburg i Karl Habsburg-Lothringen). Familiares, których jest w sumie około sześciuset, zorganizowani są w trzy baliwaty (Niemiec, Austrii i Południowego Tyrolu) oraz dwie komturie (Rzymską i Altenbiesen (Belgia)).

W sumie do zakonu w roku 2005 należało 84 braci (kapłanów i braci-niekapłanów), 206 sióstr zakonnych oraz około 600 familiarów.

[edytuj] Protestancki Baliwat Utrechtcki

Istnieje również wywodzący się z tradycji tego zakonu Baliwat Utrechtcki Zakonu Teutońskiego w Niderlandach rozwijający się pod opieką tamtejszej monarchii. Baliwat Utrechtcki wydzielił się z zakonu krzyżackiego w 1580 r. po sekularyzacji zakonu w Prusach. W 1637 r. kalwińscy członkowie zakonu z Niderlandów całkowicie zerwali podległość papieżowi. Członkostwo w nim ograniczone jest do wyznawców kalwinizmu. Aktualnie na jego czele stoi od 1977 roku komtur krajowy Paweł Antoni baron van der Borgh tot Vervolde.

Zobacz też: Krajowi Komturzy Baliwatu Utrechtckiego.

[edytuj] Struktura zakonu w dobie jego rozkwitu w Prusach

Kwartnik – awers z tarczą zakonną wielkiego mistrza

Kwartnik – rewers z zakonnym krzyżem równoramiennym

Na czele zakonu stał wielki mistrz, który był wybierany przez kapitułę generalną na okres dożywotni. Jego władza była niemal absolutna, aczkolwiek w kluczowych kwestiach politycznych (rozpoczynanie wojny, podpisywanie układów itd.) musiał on uzyskiwać zgodę kapituły. Członkowie kapituły rekrutowali się z ogółu rycerzy, nie byli oni jednak demokratycznie wybierani, lecz powoływała ich do swojego składu sama kapituła, w miarę powstawania w niej wakatu, zwykle na skutek śmierci jednego z jej członków. Kapituła wybierała najważniejszych dygnitarzy, którzy pełnili funkcję rządu zakonu. Byli to:

wielki komtur – pełniący funkcję ministra gospodarki i spraw wewnętrznych
wielki marszałek – pełniący funkcję ministra wojny
wielki szpitalnik – pełniący funkcję ministra dyplomacji (a teoretycznie zajmujący się działalnością charytatywną zakonu)
wielki skarbnik – zajmujący się finansami zakonu
wielki mincerz – odpowiedzialny za opiekę nad uzbrojeniem, końmi i stanem twierdz
wielki szafarz – odpowiedzialny za handel

Oprócz tych urzędów centralnych, w poszczególnych prowincjach zakonu funkcjonowali komturzy krajowi, którzy mieli wokół siebie lokalne kapituły i lokalnych dygnitarzy.

Pod nimi stali już szeregowi rycerze zakonni. Rycerze Ci wywodzili się wyłącznie ze szlacheckich rodzin niemieckich. Przy ich przyjmowaniu zwracano uwagę na ich pochodzenie, natomiast bez znaczenia było ich wcześniejsze życie. Na mocy przywileju papieża Honoriusza III przyjęcie w poczet zakonu chroniło przed odpowiedzialnością prawną za wcześniejsze czyny we wszystkich państwach chrześcijańskich. Nic więc dziwnego, że członkami zakonu zostawali zwykle szlachetnie urodzeni bandyci. Rycerze byli zaopatrywani w zbroję, konia i pełen rynsztunek rycerski na koszt zakonu. Na zbrojach nosili oni białe płaszcze z czarnym wąskim krzyżem. Wszystkie wyższe funkcje zakonne mogli pełnić wyłącznie rycerze. Oprócz rycerzy członkami zakonu byli też bracia i siostry służebne, którzy dla odróżnienia nosili szare płaszcze z krzyżem. Pełnili oni funkcje giermków, stajennych, kucht, sprzątaczek itp.

W zakonie funkcjonowała też kategoria półbraci – którymi byli zarówno rycerze walczący razem z rycerzami zakonnymi ale bez składania ślubów zakonnych, jak i rozmaitej maści fachowcy silnie zależni od zakonu – jak rzemieślnicy, nauczyciele itp.

Całkowicie poza zakonem była większość ludności chłopskiej i spora część mieszczan, którzy byli nazywani ludźmi zależnymi.

Na samym dole hierarchii stali niewolnicy, którzy pochodzili z ludności podbitej lub byli porywani w trakcie wojen podjazdowych. Niewolnicy wykonywali zazwyczaj najgorsze prace przy budowach twierdz, wywozie nieczystości itp.

[edytuj] Zobacz też

[edytuj] Literatura

Górski K., Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego, Wrocław 1977 (II wyd. Malbork 2003, ISBN 83-86206-67-5).
Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach: gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia, Gdańsk 1988, ISBN 83-215-7238-3.
Samsonowicz H., Krzyżacy, Warszawa 1988, ISBN 83-85028-96-X.
Boockmann H., Zakon Krzyżacki: dwanaście rozdziałów jego historii, Warszawa 1998, ISBN 83-7233-048-4.
Piotr z Dusburga, Kronika ziemi pruskiej, Toruń 2004, ISBN 83-231-1744-6
Zofia Kowalska, Krzyżacy w innym świetle. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Tarnów 1996, ISBN 83-85380-890-2.
Wiiliam Urban, Krzyżacy. Historia działań Militarnych, Warszawa 2005, ISBN 83-05-13365-6.
Janusz Trupinda (przekład i tłum.), Reguła Zakonu Szpitala NMP Domu NIemieckiego w Jerozolimie, Malbork 2002, ISBN 83-86206-52-7.
Paweł Pizuński, Poczet wielkich mistrzów krzyżackich 1998-2000, Gdańsk 2003, ISBN 83-909057-7-9.