Rimska književnost

From Wikipedia

Rimska književnost obuhvata period od prvih pisanih spomenika na latinskom jeziku do kraja antičkog doba 529. god. n. e. Ona se tokom ovih dvanaest vekova nije ravnomerno razvijala i svoje najviše umetničke domete dosegla je znatno kasnije od početaka rimske političke i kulturne istorije. Pisana je na latinskom jeziku, ali se tradicionalno naziva rimskom, i to zato što prema imenu grada Rima i država i čitava civilizacija nose naziv rimska, te zato što propašću rimskog društva ne prestaje književnost na latinskom jeziku, već ona živi od srednjeg veka pa gotovo sve do naših dana. Ali ona po književno-estetskim i društvenim odlikama pripada nacionalnim književnostima u čijem je okviru nastala, pa je za razliku od rimske zovemo latinskom književnošću.

Rimska književnost tradicionalno se deli na pet razdoblja:

1. Pretknjiževno doba (od prvih pisanih spomenika do 240. st. e.);
   
2. Arhajsko doba (240. ― 80. st. e);
   
3. Klasično doba (80. st. e. ― 14. n. e.), u okviru kojega razlikujemo:
   
   1. Ciceronovo doba (80. ― 30. st. e.);
      
   2. Avgustovo doba (30. st. e. ― 14. n. e.);
      
4. Doba novog stila (14. ― 117. n. e.);
   
5. Kasnoantičko doba (117. ― 529. n. e.).

Sadržaj/Садржај 1 Pretknjiževno doba (do 240. st. e.) 2 Arhajsko doba (240. ― 80. st. e.) 3 Klasično doba (80. st. e. ― 14. n. e.) 3.1 Ciceronovo doba 3.2 Avgustovo doba 4 Doba novog stila (14―117. n. e.) 5 Kasnoantičko doba (117―529. n. e.)

[edit] Pretknjiževno doba (do 240. st. e.)

Rimljani su za početak svoje književnosti uzimali 240. godinu st. e. O stvaralaštvu pre toga znamo veoma malo, ali prema njegovim ostacima i zapisima kasnijih rimskih pisaca možemo zaključiti da u tom periodu preovlađuju usmeni oblici narodnog stvaralaštva, kada se latinska pismenost tek rađa i kada se samo naziru počeci poetskog izraza. Tu spadaju razne »pesme« koje su Rimljani nazivali zajedničkim imenom carmĭna i koje su bile pretežno religijsko-obrednog, gozbenog ili šaljivog karaktera. Među prve spadaju Arvalska pesma (Carmen Arvāle, prema arvum »njiva«), koju je sveštenički zbor nazvan fratres Arvāles pevao u mesecu maju tokom ophoda po poljima; te Carmen Saliāre (salīre »skakati«), koju su plešući u oružju pevali sveštenici Salii u čast boga Marsa. Ove su pesme izvođene u autentičnom italskom metru, koji po starom seoskom božanstvu Saturnu nosi ime saturnijski stih. Među obredne pesme spadala su i razna zaklinjanja (examenta) i tužbalice (neniae) koje su se izvodile na sahranama. I nadgrobni natpisi (elogia) bili su sastavljeni u saturnijskom stihu. Slavne ličnosti slavljene su u gozbenim pesmama (carmĭna convivalia) i pesmama koje su vojnici pevali u trijumfu (carmĭna triumphalia). Trijumfalne pesme često su po sadržini bile rugalice na račun trijumfatora s namerom da se »umanji« njegova slava koja bi kod bogova mogla izazvati zavist.

KNJIŽEVNOST

drevni istok antika helenska književnost rimska književnost srednjovekovna humanizam renesansa barok klasicizam prosvetiteljstvo romantizam realizam modernizam esteticizam avangarda kasni modernizam postmodernizam

U ovom razdoblju nalazimo i začetke dramskog prikazivanja. To su uglavnom bile improvizacije izvođene na seoskim svečanostima, pune lakrdija i masnih šala poput tzv. fesceninskih stihova (versus Fescennīni), nazvanih prema etrurskom gradu Fesceninu, ili atelanska igra (fabŭla Atellāna), takođe puna lakrdije i opscenosti, nazvana prema osačkom gradu Ateli. Dramske igre ― satūrae (odakle potiče kasniji naziv satira) ― bile su spoj dijaloga, plesa i pevanja.

O proznom stvaralaštvu imamo još manje podataka. Ono nema književnih obeležja, osim možda nadgrobnih pohvalnih govora (laudatiōnes funĕbres). U prozi su sastavljani razni državni spisi, službene knjige magistrata i senatske odluke. U letopisima (annāles) vrhovni sveštenik je beležio razne događaje iz društveno-političke istorije Rima. Najstariji sačuvani spomenik rimske proze jesu fragmenti Zakona dvanaest tablica (Leges duodĕcim tabulārum), koji su sastavljeni 451/450. st. e. i koji su bili osnova kasnijeg rimskog prava.

Jedina istorijska ličnost koja se u ovom periodu i na književnom planu izdvaja svojom individualnošću bio je državnik Apije Klaudije Ceko (Appius Claudius Caecus), graditelj Apijevog puta. Još u Ciceronovo doba postojao je tekst njegovog govora iz 280. st. e. protiv sklapanja mira s epirskim kraljem Pirom. Bavio se i pesništvom i sastavio zbirku izreka (Sententiae) u saturnijskom stihu.

[edit] Arhajsko doba (240. ― 80. st. e.)

Sredinom 3. veka st. e. Rimljani su krenuli u osvajačke ratove van Italije. Za vreme punskih ratova rimska kultura dolazi u dodir s kulturama drugih naroda na Sredozemlju koji na svim poljima umetničkog stvaralaštva vrše snažan uticaj na Rimljane. Kad je krajem trećeg punskog rata osvojena Grčka, helenizacija prodire u sve pore rimskog društva. Ona se naročito odražava u književnosti, koja dobija nov polet u kontaktu s vrhunskim ostvarenjima grčke književnosti. Njena raznolikost i visok umetnički nivo podstiču rimske autore da na latinskom jeziku stvaraju iste književne oblike.

Za početak svoje književnosti Rimljani su uzimali 240. godinu st. e., kada je Lucije Livije Andronik (Lucius Livius Andronīcus, 280 ― oko 204. st. e.), Grk iz Tarenta, koji je u Rim doveden kao rob a kasnije oslobođen, prikazao jednu grčku dramu u latinskoj obradi. Osim dramske Andronik je začetnik i epske književnosti u Rimu. Za potrebe svoje škole preveo je, zapravo prepevao i preradio u saturnijskom stihu, Homerovu Odiseju. Prvi stih prevoda glasio je: Virum mihi, Camēna, insĕce versūtum.

Andronikov savremenik Gnej Nevije (Gnaeus Naevius, oko 270 ― oko 201. st. e.), rodom iz Kapue, prvi je originalni rimski pesnik. On je tvorac prvog rimskog nacionalnog epa u saturnijskom stihu pod naslovom Punski rat (Bellum Punĭcum). U njemu je opisao događaje iz prvog punskog rata, u kojem je i sam učestvovao. Čini se da je već kod njega bila obrađena priča o ljubavi Eneje i Didone koja je svojim raskidom dovela do neprijateljstva između Kartagine i Rima. Nevije se bavio i dramskim stvaralaštvom. Osim komedija s grčkim sadržajem, tzv. palijata (pallium »grčka kabanica«), npr. Devojka iz Tarenta (Tarentilla), pisao je i komedije iz rimskog života, tzv. togate (toga »rimska nacionalna odeća«), npr. Gatar (Ariŏlus). Isto tako, osim tragedija grčkog sadržaja, npr. Trojanski konj (Equos Troiānus), on je prvi sastavljao tragedije iz rimske mitologije i istorije, npr. Vuk (Lupus). Kako su glumci u njima bili obučeni u odeću rimskih magistrata (toga praetexta »toga s grimiznim obrubom«), to se ove tragedije nazivaju pretekste.

Treći uz Andronika i Nevija koji je stvarao u više književnih rodova bio je Kvint Enije (Quintus Ennius, 239―169. st. e.), rodom iz Rudija u Kalabriji. Pisao je tragedije, komedije, satire, epigrame i prozu, ali je najpoznatiji kao epičar. U epu Anali (Annāles, 18 knjiga) opisao je istoriju Rima od Eneje do savremenih događaja. On je odbacio stari saturnijski stih i uveo grčki heksametar, koji će se otada učvrstiti u mnogim pesničkim formama rimske književnosti. Zbog svog sadržaja, kojem je glavna tema uspon Rima, i zbog umetničkog jezika obogaćenog mnogim stilskim figurama, Anali su do pojave Vergilijeve Eneide bili smatrani rimskim nacionalnim epom. Uz dve palijate, u dvadesetak tragedija prvenstveno obrađuje teme iz trojanskog ciklusa ugledajući se na velikog grčkog tragičara Euripida. Enije je u rimsku književnost uveo satiru (satūra), koja još nema satirično obeležje, već je to zbirka pesama različitog sadržaja u različitim metrima. Napisao je i didaktičko-filozofski ep Epiharm (Epicharmus) i prozno delo u kojem racionalistički i antropološki tumači poreklo bogova pod naslovom Euhemer ili sveta povest (Euchemĕrus sive sacra historia).

U ovom je razdoblju rimska dramska književnost doživela svoj najveći procvat. To se prvenstveno odnosi na komediju, i to palijatu. Najistaknutiji komediografi čija su nam dela sačuvana bili su Plaut i Terencije. Tit Makcije Plaut (Titus Maccius Plautus, 254/251. ― 184. st. e.), najveći rimski komediograf, bio je rodom iz Sarsine u Umbriji. Od oko 130 komedija sačuvano je 20 celih i jedna fragmentarna. Među najpoznatijima su: Blizanci (Menaechmi), u kojoj iz sličnosti dvojice blizanaca proizlaze raznovrsne peripetije; u Hvalisavom vojniku (Miles gloriōsus) nadutog oficira nasamario je njegov rob; Ćup (Aulularia) obrađuje lik škrtog starca koji ljubomorno čuva ćup s novcem. Od ostalih se ističu: Amfitrion, Lažljivac, Zarobljenici, Avet i dr. Plaut je tematiku i likove preuzimao uglavnom iz nove atičke komedije, čiji je glavni predstavnik Menandar, ali ih je prilagođavao rimskoj publici i obogaćivao elementima italske lakrdije i narodne farse. Glavna Plautova snaga je u stvaranju tzv. komedije intrige, u kojoj se komični efekti postižu verbalnim nesporazumima i nepredvidivim situacijama. Živahan humor, izražen narodnim govorom umetnički doteranim bogatim stilskim figurama, učinio je Plauta ljubimcem rimske publike čija su dela i kasnije imala ogroman uticaj na razvoj evropske komedije.

Drugi velikan rimske palijate, Publije Terencije Afer (Publius Terentius Afer, oko 195 ― 159. st. e.), bio je rodom iz Kartagine. U početku rob, kasnije oslobođen, pripadao je književnom krugu Scipiona Afričkog Mlađeg, u kojem se posebno negovala naklonost prema grčkoj kulturi. Sačuvano je svih njegovih šest komedija. Posebno se ističu dve: Evnuh (Eunŭchus) i Braća (Adelphoe). U prvoj zaljubljeni mladić uspeva da dođe do devojke prerušen u evnuha, a u drugoj je prikazana suprotnost dva brata, od kojih je jedan vaspitan u liberalnom duhu, a drugi u konzervativnom. Terencije se mnogo čvršće od Plauta drži grčkih originala, ali nema onu Plautovu komičnu snagu, već su mu komedije ozbiljnije, obojene moralizmom, sentimentalnošću i helenističkom uglađenošću.

Prema antičkim svedočanstvima, majstor rimske palijate bio je i Cecilije Stacije (Caecilius Statius, umro 168. st. e.), od čijih 40 komedija poznajemo samo naslove.

Među piscima tragedija iz ovog doba posebno su bili cenjeni Marko Pakuvije (Marcus Pacuvius, oko 220 ― oko 130. st. e.), rodom iz Brundizija, i Lucije Akcije (Lucius Accius, 170 ― oko 85. st. e.), rodom iz Umbrije. Iz sačuvanih naslova i oskudnih fragmenata vidimo da su uglavnom pisali tragedije s grčkom tematikom.

Scipionovom krugu pripadao je i Gaj Lucilije (Gaius Lucilius, oko 180 ― oko 102. st. e.), tvorac satire u današnjem smislu reči. Satiru je pisao već Enije, ali je to bila zbirka pesama različitog sadržaja i metra. Zadržavajući metričku raznolikost, gde ipak pretežu heksametri, Lucilije u 30 knjiga satira, iz kojih je sačuvano oko 1.300 stihova, razobličava javnu i privatnu izopačenost rimskog društva. On se jednako ruga raskoši, ambicijama i praznoverju koliko i nadobudnim govornicima i umišljenim pesnicima. Bez obzira na sličnu tematiku kod pojedinih grčkih autora, satira je originalan izum Rimljana i svoje će naslednike naći kasnije u Horaciju i Juvenalu.

Razvoj rimske proze takođe pripada ovom razdoblju, premda ona nije dostigla onaj umetnički nivo kao poezija i drama. Od proznih vrsta ističu se istoriografija i govorništvo. Po uzoru na Anale koje su sastavljali sveštenici, javljaju se u Rimu autori koji nastoje da opišu postanak i razvoj rimske države te svoja dela, pisana hronološki, takođe nazivaju Annāles, pa se otuda nazivaju analistima. Oni se pojavljuju u doba punskih ratova i pišu na grčkom jeziku, s ciljem da grčkom svetu, koji je pretežno stajao na strani Kartagine, predoče ciljeve rimske politike. Razlikujemo starije i mlađe analiste. Među prvima, od onih koji su pisali grčki, najpoznatiji je Kvint Fabije Piktor (Quintus Fabius Pictor, 3―2. vek. st. e.), koji opisuje rimsku istoriju od Enejinog dolaska u Italiju do kraja drugog punskog rata. Istu tematiku obradio je Marko Porcije Katon Stariji (Marcus Porcius Cato Maior, 234―149. st. e.), znameniti rimski državnik i cenzor. On je od starijih analista prvi pisao na latinskom jeziku. Njegovo istorijsko delo Postanci (Origĭnes, 7 knjiga), od kojeg su sačuvani samo fragmenti, obilovalo je i istorijskom i geografskom građom. Od Katona nam je sačuvano prvo celovito prozno delo rimske književnosti pod naslovom O poljoprivredi (De agricultūra). Katonu pripada važno mesto i kao govorniku. On je bio ogorčeni protivnik širenja grčkih uticaja u Rimu i snažan zagovornik uništenja Kartagine. Svoje govore u senatu, bez obzira na to o kojem je predmetu izlagao, završavao je rečima: Cetĕrum censeo Carthagĭnem esse delendam.

Među mlađim analistima, koji su manje verodostojni od starijih ali ih nadmašuju načinom pripovedanja, poznatiji su Sulini savremenici Valerije Ancijat (Valerius Antias) i Lucije Kornelije Sizena (Lucius Cornelius Sisenna).

Burna društvena zbivanja krajem 2. i početkom 1. veka st. e. u Rimu, kako na unutrašnjem planu (reforme braće Grakha, ustanci robova, građanski rat između Marija i Sule) tako i u spoljnoj politici (rat s Kimbrima i Teutoncima, rat s Jugurtom), doveli su do velikog procvata govorništva. Od prirodnog načina govorenja, čiji je glavni predstavnik bio Katon, u oblikovanju govora sve se više pažnje, pod uticajem grčkih retorskih škola koje se otvaraju u Rimu, posvećuje umetničkoj doteranosti govora i nastupu samoga govornika. Znameniti su govornici bili braća Tiberije Sempronije Grakho (Tiberius Sempronius Gracchus) i Gaj Sempronije Grakho (Gaius Sempronius Gracchus), te konzuli Marko Antonije (Marcus Antonius) i Lucije Licinije Kras (Lucius Licinius Crassus).

[edit] Klasično doba (80. st. e. ― 14. n. e.)

Ovo se radzbolje često naziva i »zlatnim vekom«, zato što je rimska književnost u njemu dostigla svoj najveći procvat. Helenističko obrazovanje ne služi više za puko oponašanje grčkih uzora već kao podsticaj da se umetničkim latinskim jezikom obradi rimska tematika i tako stvore samosvojna dela koja ravnopravno stoje uz grčka, a ponekad ih čak i nadmašuju. U Ciceronovo doba od 80. do 30. st. e. cveta pretežno proza, a u Avgustovo doba od 30. st. e. do 14. n. e. najviše vrhunce dostiže poezija.

[edit] Ciceronovo doba

Od proznih književnih rodova vrhunac dostiže govorništvo, čemu su doprinela društvena previranja nakon Suline diktature koja će dovesti do propasti republike. Najveći rimski govornik, po kojem ovo doba i nosi ime, bio je Marko Tulije Ciceron (Marcus Tullius Cicĕro, 106―43. st. e.), rodom iz Arpina. Ravoj latinskog jezika i stila dostigao je u Ciceronu svoj vrhunac. Nijedan rimski autor nije na evropsku kulturu sve do naših dana izvršio tako veliki uticaj kao Ciceron. Kao književnik svestranih interesa ostavio je opus koji se deli u četiri grupe: 1. govori, 2. retorska dela, 3. filozofska dela i 4. pisma.

Ciceronovi govori dele se na političke i sudske. Održao ih je preko stotinu, a sačuvano nam je 58 celih. Od političkih najpoznatija su četiri govora Protiv Katiline (In Catilīnam) iz 63. st. e., kada je kao konzul otkrio i u krvi ugušio Katilininu zaveru, te Filipike (In Marcum Antonium oratiōnes Philippĭcae), održane 44―43. st. e., u kojima snažno i iskreno napada Antonija, videći u njemu glavnu pretnju republikanskom uređenju. Nazvani su Filipike prema govorima velikog grčkog govornika Demostena protiv makedonskog kralja Filipa II. Osim ovih ističe se još govor Za Seksta Roscija Amerina (Pro Sexto Roscio Amerīno), prvi koji mu je doneo slavu. Među sudskim govorima važniji su: Protiv Vera (In Verrem), Za pesnika Arhiju (Pro Archia poēta) i Za Milona (Pro Milōne), koji se smatra najdoteranijim Ciceronovim govorom.

Iz spoja sopstvenog govorničkog iskustva i teorijskog obrazovanja koje je stekao kod grčkih učitelja govorništva nastali su Ciceronovi retorski spisi O govorniku (De oratōre), Brut (Brutus) i Govornik (Orātor). U prvom se raspravlja o govorništvu, u drugom se daje istorija rimskog govorništva, a u trećem se govori o proznom ritmu.

Ciceron je prvi rimski filozofski pisac, ali nije originalni mislilac. On je eklektičar koji iz pojedinih grčkih filozofskih pravaca odabire i preuzima ono što po njegovom mišljenju odgovara rimskom načinu razmišljanja. Najbliži je skepticizmu i stoicizmu. Njegova je zasluga, međutim, to što je stvorio latinsku filozofsku terminologiju i sačuvao mnoge podatke o grčkim filozofima čija su nam dela izgubljena. Važniji su mu filozofski spisi: O državi (De re publĭca), O zakonima (De legĭbus), Rasprave u Tuskulu (Tusculānae disputatiōnes), O dužnostima (De officiis), Lelije ili o prijateljstvu (Laelius de amicitia) i dr.

Za poznavanje Ciceronovog života, njegovih interesovanja, državničkog delovanja i umetničkih težnji s jedne strane i tadašnjih društvenih prilika s druge strane neobično je važna zbirka od oko 800 pisama rođacima i prijateljima, posebno ona upućena Titu Pomponiju Atiku.

Ovom dobu pripada najplodniji i najsvestraniji rimski književnik, Marko Terencije Varon (Marcus Terentius Varro, 116―27. st. e.), autor 74 spisa u više od 600 knjiga, koga su zbog njegove učenosti i univerzalnog interesa zvali rimskim Aristotelom. Bavio se starinama, književnošću, prirodnim naukama, jezikom itd. Glavna su mu dela: Starine (Antiquitātes), enciklopedijski spis Devet knjiga veština (Disciplinārum libri IX), te O latinskom jeziku (De lingua Latīna). Užem području književnosti pripadaju Menipske satire (Satūrae Menippeae), koje u satiričnom tonu obrađuju različite sadržaje. Pisane su mešavinom proze i stihova po ugledu na grčkog kiničara Menipa, pa im otuda i ime.

Autori ovoga razdoblja koji se bave istoriografijom napuštaju analistički oblik pripovedanja i svojim delima pridaju umetnički književni oblik. Analistički još piše Ciceronov prijatelj i najpoznatiji tadašnji izdavač knjiga u Rimu, Tit Pomponije Atik (Titus Pomponius Attĭcus, 109―44. st. e.), čije delo nosi naziv Liber annālis. Nepouzdan istoričar i osrednji stilista Kornelije Nepot (Cornelius Nepos, oko 99―24. st. e.) prikazao je u 16 knjiga O znamenitim ljudima (De viris illustrĭbus) živote poznatih Grka i Rimljana. Jednostavan i čist izraz obezbedio mu je tokom kasnijih vekova mesto u školskoj lektiri.

Poseban oblik memoarske književnosti predstavljaju komentari Gaja Julija Cezara(Gaius Iulius Caesar, 100―44. st. e.). U Zapisima o galskom ratu (Commentarii de bello Gallĭco) u 7 knjiga opisao je svoje ratovanje u Galiji. Osim zbog istorijskih činjenica, delo je važno zbog obilja geografskih i etnografskih podataka s područja današnje Nemačke, Francuske i Velike Britanije. U drugom, nedovršenom delu u 3 knjige pod naslovom Zapisi o građanskom ratu (Commentarii de bello civīle) opisao je događaje od svog prelaza preko Rubikona do Pompejeve smrti. Cezarovi komentari pisani su s namerom da opravdaju njegovu političku delatnost i otklone s njega odgovornost za izbijanje građanskog rata. Cezar piše jednostavnim i jasnim jezikom bez retorskih ukrasa i blizak je aticizmu. Ali živost i sažetost a ipak elegantnost stila uvrstili su ga u klasike rimske proze.

Izlaganjem istorijskih događaja u obliku monografija poslužio se poslednji veliki istoričar ovoga razdoblja Gaj Salustije Krisp (Gaius Sallustius Crispus, 86―35. st. e.). U Katilininoj zaveri (Catilīnae coniuratio) opisao je poznate događaje iz 63. godine st. e., a u Jugurtinom ratu (Bellum Iugurthīnum) borbu Rimljana s numidskim kraljem Jugurtom. Samo u malim fragmentima sačuvana je njegova Istorija (Historiae), koja je obrađivala rimsku istoriju od 78. do 67. god. st. e. Glavni mu je cilj da prikaže korumpiranost optimatâ i njihovu nesposobnost za vođenje politike i tako opravda postupke vođa populara, prvenstveno Marija i zatim Cezara. Salustije je veliki majstor u karakterisanju likova, za šta se služi govorima koje umeće u svoje pripovedanje. Salustije piše jednostavnim i konciznim stilom upotrebljavajući u jeziku dosta arhaizama.

Dok je proza u Ciceronovo doba dosegla svoje vrhunce, pesničko je stvaralaštvo relativno oskudno, ali zauzima posebno mesto u rimskoj književnosti. Dva se autora svojim pesničkim ostvarenjima uzdižu iznad ostalih ― Lukrecije i Katul. Tit Lukrecije Kar (Titus Lucretius Carus, oko 98―oko 55. st. e.) autor je filozofsko-didaktičkog epa u šest knjiga, sastavljenog u heksametrima pod naslovom O prirodi (De rerum natūrā). U njemu je pesničkim jezikom opevao Epikurovu materijalističku filozofiju. Opisujući prirodu i zakonitosti koje u njoj vladaju, Lukrecije želi da ljude oslobodi religije, praznoverja i straha od smrti, prikazujući im smisao života u spoznaji prirode i u življenju koje je u skladu s njom.

Pod uticajem aleksandrijske poezije, koja je grčkom epu Homerovog tipa suprotstavila manje pesničke forme, obrazovala se u Rimu grupa pesnika koji su se svojim estetskim stavovima suprotstavljali starim rimskim epičarima, prvenstveno Eniju, i koji su se nazivali novi pesnici (poētae novi), a prema grčkom obliku neóteroi (»noviji«) obično ih zovemo »neoterici«. Najveći među njima bio je Gaj Valerije Katul (Gaius Valerius Catullus, oko 83―54. st. e.), rodom iz Verone, od koga je sačuvana zbirka od 116 pesama u različitim metrima. Osim dve veće elegije, brojnih manjih, te oštrih, lično intoniranih epigrama, pa pesama prijateljima, gozbenih pesama i sl., najveći i najvredniji deo čine pesme s ljubavnom tematikom. Kroz njih možemo pratiti uspon i pad Katulove ljubavi prema Klodiji, ženi iz visokog društva koju pesnik zove Lezbijom, prema ostrvu Lezbosu ― domovini najveće grčke pesnikinje Sapfe. Subjektivna Katulova lirika predstavlja novinu u rimskoj književnosti i snažno će uticati na kasniji razvoj pesništva. Važnost Katula je i u tome što je u rimsku poeziju uneo neke grčke metričke oblike i što je, ugledajući se na aleksandrijske pesnike, veliku pažnju posvećivao brižljivo doteranom izrazu, čime je obogatio pesnički jezik.

[edit] Avgustovo doba

Dok je u Ciceronovo doba cvetala proza, u Avgustovo doba svoje umetničke vrhunce dostiže poezija. Nakon stogodišnjeg razdoblja građanskih ratova nastupio je dugotrajan mir koji je omogućio procvat umetničkog stvaralaštva na svim poljima. U sređenim političkim prilikama, oslanjajući se na tradiciju rimske književnosti s jedne strane i ugledajući se sve više na starije velike grčke autore, a manje na helenističke, pesnici ovoga doba svojim talentom stvaraju dela najviše umetničke vrednosti i stoga ovo doba nazivamo klasicizmom u rimskoj poeziji. Njoj je snažan podsticaj dao i sam Avgust, koji je u duhu ideja svoje obnove rimskog društva težio za slavljenjem rimske veličine i svojih ličnih zasluga. Ali ta je poezija daleko nadmašila svoju propagandnu funkciju koja joj je prvobitno bila namenjena i uzdigla se do univerzalnih estetskih vrednosti.

Književnici se okupljaju u krugove na čijem čelu stoje ugledne ličnosti iz javnog života, koje njihov rad podupiru rečju i naročito materijalno. Najpoznatiji je bio krug oko bliskog Avgustovog saradnika Mecenata (Gaius Cilnius Maecēnas), čije je ime postalo opšta imenica mecena i počelo da označava svakog pokrovitelja kulturnog i naučnog rada. Na čelu drugog kruga bio je filolog i antikvar Mesala (Marcus Valerius Mesalla Corvīnus), a treći je vodio Azinije Polion (Gaius Asinius Pollio), koji je osnovao prvu javnu biblioteku u Rimu i uveo javna čitanja književnih dela (recitationes).

Mecenatovom krugu pripadao je prvi veliki pesnik ovoga doba i jedan od najvećih pesnika rimske i svetske kniiževnosti Publije Vergilije Maron (Publius Vergilius Maro, 70―19. st. e.), rodom iz okoline Mantue. Mladalačka zbirka pesama, od kojih neke nisu njegove, poznata pod naslovom Vergilijev dodatak (Appendix Vergiliāna), pokazuje još očigledan uticaj neoterika. Prvo delo koje ga je proslavilo bile su Pastirske pesme (Bucolĭca ili Eclŏgae), zbirka od deset idila sastavljenih po ugledu na grčkog pesnika Teokrita. Bukolska poezija prikazuje ljubavne doživljaje pastira i slavi seoski život. Ali za razliku od Teokrita, kod kojega su lica pravi pastiri, u Vergilijevim se pastirima većinom skrivaju ličnosti iz tadašnjeg rimskog života, kroz čija se osećanja prelamaju burna zbivanja iz građanskih ratova četrdesetih godina 1. veka st. e. Te su pesme, dakle, alegorije, a pejzaž legendarne Arkadije samo je pesnikovo utočište od burnih političkih zbivanja.

Pastirskim pesmama Vergilije je ušao u krug Mecenata, koji ga je podstakao da napiše didaktičan ep Pesme o zemljoradnji (Georgĭca) u četiri knjige, od kojih svaka obrađuje jedan vid poljoprivrede: ratarstvo, voćarstvo, stočarstvo i pčelarstvo. Delo je napisano u duhu Avgustove obnove i slavi italsko tlo prikazujući idealizovani seoski život, u kojem se ogleda stvaralačka snaga rimskog naroda u miru koji je uspostavio Avgust.

Poslednje, najveće i najpoznatije Vergilijevo delo jeste ep Eneida (Aenēis) u dvanaest knjiga. U njemu je opevana priča o trojanskom junaku Eneji, koji po zadatku bogova dolazi u Italiju u Lacij i nakon pobede nad rutulskim kraljem Turnom u zajednici sa starosedeocima osniva novu postojbinu i tako postaje praotac Rimljana. Koristeći se ovom temom Vergilije, spajajući mit sa savremenošću, uzvisuje rod Julijevaca, koji navodno potiče od Enejinog sina Jula, te peva o slavi rimskoga naroda. Veliki Homerov uticaj vidi se u obradi pojedinih epizoda i likova, u izboru pojedinih reči i naročito u kompoziciji epa (1―6. knjiga prema Odiseji, 7―12. knjiga prema Ilijadi). Vergilije je rano postao školski pisac, a njegov uticaj na razvoj evropskog pesništva bio je ogroman.

Drugi veliki pesnik Avgustovoga doba bio je Kvint Horacije Flak (Quintus Horatius Flaccus, 68―8. st. e.), rodom iz Venuzije u južnoj Italiji. I on je pripadao Mecenatovom krugu u koji ga je uveo Vergilije. Horacije se u književnosti pojavio Epodama i Satirama. Naziv Epode (Epōdon libri) dobila je zbirka od 17 pesama po tome što je većina napisana u jampskim epodama, dvostisima sastavljenim od jampskog trimetra i jampskog dimetra, od kojih se ovaj drugi prema grčkom zvao epoidos (»pripev«). Sam pesnik zvao ih je Jambi (Iamboi) i u njima je, ugledajući se na grčkog pesnika Arhiloha, tonom lične poruge protiv izopačenih pojedinaca rimskog društva, protestovao naročito protiv bezumlja građanskog rata.

U dve knjige Satira, čiji je originalni naziv Razgovori (Sermōnes), Horacije nasleđuje prvog rimskog satiričara u modernom smislu reči ― Lucilija. Ali za razliku od Lucilijevog ličnog i oštrog političkog tona, Horacijeva je satira okrenuta opšteljudskim manama i šaljivo-ironičnom ismejavanju karaktera i slabosti u ljudskom ponašanju. Neke satire obrađuju moralno-filozofske i književne teme.

Centralno mesto Horacijevog stvaralaštva predstavljaju četiri knjige Oda, koje je on sam nazvao Pesme (Carmĭna). Njihov je značaj s formalne strane taj što je Horacije najsveobuhvatnije presadio u rimsku poeziju raznolike metričke oblike klasičnih grčkih liričara Alkeja, Sapfe i Anakreonta. Tematika im je različita: ljubav, prijateljstvo, uživanje uz dobro vino, ljudska sreća, lepote prirode, rodoljublje itd. Neke od njih, posebno Carmen saeculāre i tzv. šest rimskih oda (prvih šest pesama u 3. knjizi), slave rimsku veličinu i podupiru Avgustove reforme.

Poslednja Horacijeva pesnička dela jesu dve knjige Pisama (Epistŭlae), pisanih u heksametru. To su pesnička pisma upućena različitim osobama u kojima pesnik iznosi svoje stavove uglavnom o moralnim i književnim temama. Posebno mesto zauzima treća epistula u 2. knjizi, poznata pod kasnijim nazivom Pesnička veština (Ars poetĭca), u kojoj pesnik iznosi svoje teorijske stavove o pesničkom stvaranju.

Posebno mesto u rimskoj poeziji pripada elegiji. Elegija je pesma u elegijskom distihu koja je nastala u Grčkoj i obrađivala raznovrsne sadržaje. Aleksandrijski pesnici unose u nju neke intimne teme, ali joj tek rimski pesnici daju današnji smisao, jer u njeno središte stavljaju ljubav. U Avgustovo doba elegija doživljava snažan procvat. Njenim začetnikom smatra se Vergilijev prijatelj Gaj Kornelije Gal (Gaius Cornelius Gallus), čija je zbirka elegija u četiri knjige izgubljena. Najznačajniji su elegičari Tibul, Propercije i Ovidije. Albije Tibul (Albius Tibullus, oko 50―19. st. e.) pripadao je Mesalinom književnom krugu. Od elegija sakupljenih u tri knjige Tibulovog zbornika (Corpus Tibulliānum) nisu sve njegove, već su im autori i pesnik Ligdam i jedina rimska pesnikinja Sulpicija. Tibulovi stihovi izrečeni jednostavnim jezikom punim harmonije odišu melanholijom, žudnjom za jednostavnim životom i nostalgijom za prošlošću. Drugačiji je Sekst Propercije (Sextus Propertius, 49―15. st. e.). Od četiri knjige Elegija (Elegiae) prve tri posvećene su pesnikovoj ljubavi Cintiji. Pozadinu ljubavi čine mitski prizori opisani naglašenom učenošću aleksandrijskih pesnika. Značajno mesto zauzima nekoliko tzv. »rimskih elegija« u 4. knjizi sa savremenom i mitološkom tematikom.

Treći od elegičara, Publije Ovidije Nazon (Publius Ovidius Naso, 43. st. e. ― 18. n. e.), rođen je u Sulmonu u srednjoj Italiji. Mladalačke ljubavne elegije u tri knjige, pod naslovom Ljubavi (Amōres), bile su posvećene Korini, verovatno fiktivnoj osobi. Istom razdoblju pripada i zbirka ljubavnih pisama (Epistŭlae ili Heroĭdes), koja tobože mitske junakinje pišu svojim muževima ili draganima. Osim izgubljene tragedije Medea i dela O kozmetici« (De medicamĭne faciēi), tu su još i tri knjige Ljubavne veštine (Ars amatoria) u kojima se u ironično-didaktičnom tonu, ali s Ovidiju prirođenom lakoćom izraza, daju uputstva muškarcima i ženama kako moraju postupati da bi imali uspeha u ljubavi. U zreloj dobi Ovidije je stvorio svoje najveće i najpoznatije delo »Preobraženja« ili Metamorfoze (Metamorphōses). To je didaktički ep u 15 knjiga, u kojem dolazi do izražaja sva pesnikova veština kao pripovedača, prozračni stil i lakoća građenja stihova. U njemu je sakupljeno oko 250 mitskih priča koje završavaju nekim preobraženjem, tj. čudesnim transformacijama koje objašnjavaju postanak vode, stenja, biljaka, životinja, zvezda ili nekih njihovih osobina. Priče su poređane hronološkim redom u tematske cikluse, vešto povezane i pune dramatične napetosti i patetike.

»Kalendar (Fasti) obrađivao je rimsku mitologiju i predaju, i u njemu su opisani obredi i nacionalne verske svetkovine. Delo je bilo zamišljeno u 12 knjiga, za svaki mesec po jedna, ali je Ovidije završio samo šest, jer ga je Avgust 8. godine n. e. iz nama nedovoljno poznatih razloga prognao u Tome (danas Konstanca) na Crnom moru. Ne vrativši se više nikad u Rim, Ovidije je u progonstvu napisao dve zbirke elegija: Tužaljke (Tristia, u 9 knjiga) i Pisma s Crnoga mora (Epistŭlae ex Ponto, u 4 knjige). U njima opisuje tegobe života u progonstvu, oplakuje svoju sudbinu i moli prijatelje da se zauzmu za njegov povratak.

Ovidije u rimskom pesništvu prednjači u nekoliko stvari. On je najplodniji rimski pesnik, za života najčitaniji, i umetnik koji je stvorio metrički najsavršenije stihove. Uz Vergilija i Horacija imao je najveći uticaj na razvoj evropske poezije, naročito ljubavne.

Prozno stvaralaštvo nije ni izdaleka dostiglo onaj stepen koji je imalo u Ciceronovo doba. Političke prilike u ranom Rimskom Carstvu uslovile su povlačenje govorništva s foruma u retorske škole, u kojima se neguju tzv. deklamacije (declamatiōnes) ― jezički i stilski doterane vežbe o izmišljenim predmetima i pravnim slučajevima. Od stručne književnosti zanimljivo je delo Vitruvija Poliona (Vitruvius Pollio) O građevinarstvu (De architectūra, u 10 knjiga), jedino takve vrste iz antike koje nam se sačuvalo.

Najveći prozni pisac Avgustovog doba bio je istoričar Tit Livije (Titus Livius, 59. st. e. ― 17. n. e.), rodom iz Patavija. On je napisao opsežno delo Od osnivanja grada (Ab urbe condĭta) u 142 knjige, od kojih se sačuvalo 35. U njemu je prikazana istorija Rima od njegovog osnivanja do 9. godine st. e. U želji da prikaže uspon i slavu Rima, Livije nekritički prilazi istorijskim činjenicama i idealizuje rimsku prošlost, pa je nazvan i hvaliteljem prošlosti (laudātor tempŏris acti) Zanimljivost, jednostavnost i iskrenost njegovog pripovedanja doneli su Liviju popularnost tokom mnogih vekova.

[edit] Doba novog stila (14―117. n. e.)

U ovom razdoblju prozna produkcija gotovo je jednako brojna kao i pesnička. Za prozno stvaralaštvo katakteristična je reakcija na Ciceronov klasičan prozni stil, napuštanje obrazaca grčke književnosti, povratak rimskim piscima iz arhajskog doba, ali i stvaranje inovacija u stilu, jeziku i književnim rodovima. U rimskoj književnosti nastaju basna, roman i epigram. Poetski jezik prodire i u prozu, a dolazi i do preklapanja književnih rodova. Mnogi pisci nisu više Rimljani ili Italici, već potiču iz provincija.

Glavni je predstavnik »novog stila« Seneka (Lucius Annaeus Senĕca, oko 4. st. e. ― 65. n. e.), od koga nam je sačuvano devet tragedija s mitološkim temama, pretežno prema Euripidovim motivima, koje nisu bile namenjene za scensko izvođenje već za javno recitovanje. Takođe je napisao Dijaloge (Dialŏgi, u 12 knjiga), rasprave iz praktične filozofije koje zapravo većinom nisu u dijaloškom obliku. Važno mu je delo Naturāles questiōnes, u 7 knjiga, koje obrađuje teme iz fizike, meteorologije i koje je kroz čitav srednji vek služilo kao glavni prirodoslovni udžbenik. Najboljim delom smatraju se njegova pisma (Epistŭlae morāles ad Lucilium), u kojima se daju mnogobrojni praktični i etički saveti o tome kako treba voditi pravedan i srećan život. Bez pandana u antičkoj književnosti jeste njegova satira Igra o Klaudijevoj smrti (Ludus de morte Claudii), u nekim rukopisima nazvana i Pretvaranje u tikvu (Apocolocyntōsis), u kojoj se oštrim tonom s puno jakog humora ismeva tek preminuli car Klaudije.

U promenjenim političkim prilikama satira se okreće književnim problemima i opštim porocima društva. Persije (Aulus Persius Flaccus, 34―62. n. e.) napisao je šest Satira (Satūrae), u kojima teškim stilom moralizatorski više raspravlja o etičkim pitanjima stoičke filozofije nego o stvarnim porocima svoga vremena. Najveći je rimski satiričar bio Juvenal (Decĭmus Iunius Iuvenālis, 60―140. n. e.), čijih dvanaest Satira (Satūrae) obrađuju teme iz savremenog života i nedavne prošlosti. Njegova kritika je preterano oštra i odviše pesimistička: rimsko društvo nije ni izdaleka bilo onako pokvareno kakvim ga Juvenal predstavlja.

Posebno mesto zauzima Petronije (Petronius Arbĭter, umro 66. n. e.), čiji satirični roman Satire (Satirĭcon), napisan mešavinom proze i stiha, opisuje doživljaje skitnice Enkolpija u južnoj Italiji. Finim humorom i ironijom prikazao je poroke rimskog društva. Od 16 knjiga sačuvani su odlomci iz poslednje dve i jedna veća celina poznata pod naslovom Trimalhionova gozba (Cena Trimalchiōnis), u kojoj je opisan lik bogatog skorojevića Trimalhiona, taštoga oslobođenika koji uživa u isticanju svojeg bogatstva. Delo je važno i zbog toga što se Petronije, osim književnim, obilato služi i narodnim jezikom.

Epsko stvaralaštvo zastupljeno je s nekoliko autora. Najveći rimski epičar nakon Vergilija bio je Lukan (Marcus Annaeus Lucānus, 39―65. n. e.), autor istorijskog epa Farsalija (Pharsalia ili Bellum civīle), u kojem je opisao građanski rat između Cezara i Pompeja. Lukan obrađuje istorijsku tematiku retorsko-deklamatorskim stilom koji sputava pravu poeziju. Mitskoj tematici vratio se Valerije Flak (Gaius Valerius Flaccus, umro oko 90. n. e.), čiji se ep Doživljaji Argonauta (Argonautĭca), inspirisan istoimenim delom grčkog pesnika Apolonija Rođanina, odlikuje učenim stilom i psihološkom karakterizacijom likova. Glavno delo Papinija Stacija (Publius Papinius Statius, oko 40―oko 90. n. e.) bio je ep »Tebaida« (Thebais, u 12 knjiga), koji obrađuje ratni sukob između Eteokla i Polinika, sinova tebanskog kralja Edipa. Nedovršen mu je ostao ep o Ahileju (Achilleis). U zbirci pesama Šume (Silvae), većinom u heksametrima, uglavnom prigodnog karaktera, pesnikov talenat došao je najviše do izražaja. Poslednji epičar ovoga razdoblja bio je Silije Italik (Tiberius Catius Silius Italĭcus, oko 25―101. n. e.), autor epa Punski rat (Punĭca, u 17 knjiga), u kojem je centralna tema rat s Hanibalom. Silije veliča slavnu prošlost, deklamatorskim stilom punih epizoda, ali strogim i monotonim jezikom.

Najveći rimski i antički epigramatičar Marcijal (Marcus Valerius Martiālis, 40―102) u oko 1.200 epigrama, raspoređenih u pet knjiga, daje umetnički značajno i istorijski verno sliku svoga vremena, prilika, običaja i ljudi ― od senatorskih vrhova do zanatlija i robova.

U ovom razdoblju stvarao je Kornelije Tacit (Publius Cornelius Tacĭtus, 44―120. n. e.), koji se smatra najvećim rimskim istoričarem. Najvažnija su mu dela Istorije (Historiae, u 14 knjiga od kojih je sačuvano četiri) i Anali (Annāles, u 16 knjiga od kojih je sačuvana prva i poslednja trećina). U oba dela dolazi do izražaja Tacitov originalni, gotovo dramatski stil, pun lapidarnosti izraza i kontrasta, čiji retorsko-tragički ton baca mračnu senku na psihološke portrete glavnih ličnosti i na opise važnih događaja. Jedinstvenim opisivanjem snažnih individualnosti i rečenicama punim napola izrečenih misli stvorio je Tacit jedan od najoriginalnijih stilova u rimskoj prozi.

Plinije Mlađi (Gaius Plinius Secundus, 62―113) ostavio je deset knjiga pisama dvojakog karaktera: korespondenciju s carem Trajanom, koja nije bila namenjena za javnost, te veći veći broj pisama određenih za objavljivanje, svojevrsnih književnih eseja. U prvoj grupi najvažnija su ona pisma koja se odnose na hrišćane, a u drugoj grupi ona koja opisuju savremene društvene i kulturne prilike u Rimu.

[edit] Kasnoantičko doba (117―529. n. e.)

Za ovo je razdoblje karakteristično još veće udaljavanje od klasičnih uzora. Iako se ovaj period često naziva »razdobljem propadanja«, on obiluje književnom produkcijom, među kojom takođe ima nekoliko važnih dela. Istoričar Svetonije (Gaius Suetonius Tranquillus, oko 70―oko 150) u 12 knjiga Života careva (De vita Caesărum) napisao je biografije dvanaest careva od Cezara do Domicijana. Bez velike književne vrednosti i istorijske kritičnosti delo je popularnog karaktera, puno anegdota i tračeva iz dvorskoga života. Određenu vrednost kao istorijskom izvoru daju citati originalnih službenih dokumenata. Od ostalih brojnih spisa fragmentarno je sačuvan zbornik O znamenitim ljudima (De viris illustrĭbus), u kojem su po tematskim celinama iznete biografije rimskih pesnika, filozofa, govornika, istoričara itd. Sačuvan je deo odeljka De grammatĭcis et rhetorĭbus i De poētis.

Apulej (Lucius Apuleius, rođen oko 125. n. e.) napisao je fantastično-satirični roman Preobraženja (Metamorphōses), kasnije nazvan Zlatni magarac (Asĭnus Aureus), jer tu neki Lucije, pretvoren u magarca, doživljava razne neverovatne avanture. Jedna od najpoznatijih epizoda jeste ona o Amoru i Psihi, koja je zapravo narodna priča, retorski prerađena i mistifikovana.

Poslednji veliki rimski istoričar bio je Amijan Marcelin (Ammiānus Marcellīnus, rođen oko 332. n. e.), koji je kao nastavak Tacitovih dela u 31 knjizi napisao istoriju od 97. do 376. godine n. e. Sačuvano je poslednjih 18 knjiga, koje obrađuju događaje od 353. do 378. godine. Amijan Marcelin je kao istoričar pouzdan i nepristrasan. Kao stilista pokušava da se ugleda na Tacita, ali je pritom nevešt, pa je ponegde mračan i nerazumljiv.

Ovom razdoblju pripada i čitav niz hrišćanskih pisaca, od kojih je svakako najvažniji Avgustin (Aurelius Augustīnus, 354―430. n. e.), čija su glavna dela autobiografske Ispovesti (Confessiōnes) i Država Božja (De civitāte Dei), gde je sistematski izložio hrišćansko učenje o državi i istoriji.

Veoma je plodan pisac bio Boetije (Anicius Severīnus Boethius, 480―524), koji je mnogo uticao na srednjovekovno obrazovanje i sholastiku. Najpoznatije mu je delo Uteha filozofije (De consolatiōne philosophiae), koje je napisao u tamnici dok je čekao na izvršenje smrtne kazne. Iako je bio hrišćanin, ipak mu je opšti pogled na svet bio pre svega humanistički, pa se smatra »poslednjim Rimljaninom« u književnosti, dakle poslednjim piscem antike.

Car Justinijan (Flavius Petrus Sabbatius Iustiniānus, vladao 527―565) naredio je, hiljadu godina nakon postanka Zakona dvanaest tablica, da se sakupi i objavi celokupno tada važeće zakonodavstvo, zajedno s komentarima rimskih pravnika. Tako je nastao Zbornik rimskog građanskog prava (Corpus iuris civīlis Romāni), poslednji spomenik latinskog književnog jezika.

Godine 529. po Justinijanovom je naređenju u Atini zatvorena Platonova Akademija, poslednji ostatak paganizma, čime je konačno završeno antičko doba. Latinski jezik nadživeo je rimsku državu i antičku kulturu, ali od sredine 6. veka više ne govorimo o rimskoj, nego o latinskoj srednjovekovnoj književnosti.