Pad Rimskog carstva
From Wikipedia
- Za ostala značenja v. Pad Rimskog carstva (razvrstavanje).
Pad Rimskog carstva ili Pad Zapadnog rimskog carstva jeste termin kojim se označava niz događaja koji su doveli do sloma rimske vlasti u Zapadnoj Evropi i napose u samoj Italiji i gradu Rimu, te često i sam čin svrgavanja s vlasti poslednjeg rimskog cara.
Sadržaj/Садржај |
[edit] Varvarske invazije početkom 5. veka
Posle Teodosijeve smrti (395. god.) Zapadnim rimskim carstvom vladao je mladi Honorije. Stilihon, iskusni državnik i vojskovođa, bio je zadužen da mu u tome pomaže i da održava jedinstvo sa Istočnim carstvom, koje je bilo povereno Arkadiju. Vođe na Istoku su ubrzo odbacile Stilihonovo starateljstvo. U Konstantinopolju je došlo do antivarvarske reakcije, što je ometalo ciljeve polu-varvarina Stilihona. On je u nekoliko navrata hteo da se umeša u unutrašnje prilike u Konstantinopolju, ali ga je u tome sprečila pretnja vizigotskog vođe Alariha, koga je porazio kod Valensije 402. godine, zatim napad Ostrogota Radagaza 406. godine i, konačno, velika invazija Gala 407. godine. Sledeće je godine Stilihon hteo da obnovi jedinstvo carstva tako što će u Konstantinopolju postaviti novog cara, Teodosija II, sina Arkadija, koji je prerano umro. Međutim, Stilihon je pao kao žrtva političke i vojne zavere u avgustu 408. godine. Podela carstva na dva dela postala je sada stalna.
Honorije, sa prestonicom u Raveni, koju je bilo lakše braniti nego Milano, bio je okružen samo nesposobnim dvorjanima, koji su i sami bili prožeti nasilnom mržnjom prema varvarima. Alarih se ponovo pojavio, na čelu svojih Vizigota, i zahtevao zemljište i novac. Umoran od dvostruke igre Rimljana, spustio se do samog Rima. Prvi put nakon invazije Gala 390. godine stare ere, grad je avgusta 410. godine bio zauzet i pustošen tokom tri dana, što je predstavljalo kraj jedne ere u istoriji Zapadne Evrope. Pošto je izgleda i sam bio preobraćenik u hrišćanstvo, Alarih je poštedeo crkve. Ubrzo potom umro je na jugu Italije, a njegov naslednik, Ataulf, napustio je poluostrvo i krenuo u borbu protiv Gala.
Bežeći od zastrašujuće navale Huna, 31. decembra 406. godine Vandali, Svebi i Alani, koje su odmah sledili Burgundi, prešli su zamrznutu Rajnu i promarširali preko Galije, bez muke odbacujući s granica Franke i Alemane, koji su bili rimski saveznici. Između 409. i 415. godine mnogi od ovih varvara stigli su u Hispaniju i naselili se u Luzitaniji (Svebi) i u Betici (Vandali, odakle ime Andaluzija). Čim se Galija malo smirila, stigli su Ataulfovi Vizigoti i učvrstili se u Narbonskoj Galiji i Akvitaniji. Pošto ih je priznao za "saveznike", Honorije je od njih zatražio da krenu u borbu protiv Vandala u Hispaniji. U međuvremenu, rimski je vojskovođa Konstancije eliminisao nekoliko uzurpatora u Galiji, ograničio Vizigote na Akvitaniju i reorganizovao upravu. Ipak, nije mu pošlo za rukom da potisne Franke, Alemane i Burgunde, koji su zauzeli severni deo zemlje, niti da suzbije nasilje bagauda. On je počeo da učestvuje u upravljanju carstvom i 421. godine je proglašen za avgusta, ali je ubrzo potom umro. Njegov sin, Valentinijan III, nasledio je Honorija 423. i vladao do 455. godine.
[edit] Početak germanske hegemonije na Zapadu
Tokom prve polovine 5. veka varvari su se postepeno učvrstili, uprkos naporima rimskog vojskovođe Aecija, koji je zapovedao malom vojskom najamnika i Huna. Aecije je 436. godine oslobodio Arl i Narbon od Vizigota, Franke je delom odbacio preko Rajne, a delom inkorporisao kao saveznike, poražene Burgunde je naselio u Sapaudiju (danas Savoj), a Alane smestio u Orleans. Ostale su provincije bile izgubljene: Britanija, koju su Rimljani napustili još 407. godine, kada su je zauzeli Pikti i Skoti, potpala je sada pod vlast Angla, Sasa i Jita. Veliko kraljevstvo Sveba, formalno u savezu s Rimom, a zapravo nezavisno, osnovano je posle odlaska Vandala, te se povezalo s Vizigotima, kojima je vladao Teodorih I i koji su se naselili na zemlji oko Garone.
Vandalin Genzerih poveo je 428. godine svoj narod (80.000 ljudi, uključujući 15.000 ratnika) u Afriku. Sv. Avgustin je umro 430. godine u opsednutom Hiponu, Kartagina je pala 435, a 442. godine Genzerih je po jednom sporazumu dobio bogate provincije Bizacij i Numidiju. Odatle je mogao da izgladnjuje Rim, preti Siciliji i zapadni deo Sredozemnog mora zatvori za Vizantince.
Uskoro potom, 450. godine, Atilini Huni su napali Zapad: prvo Galiju, gde su, pošto su bili odbačeni od Pariza, pretrpeli poraz od Aecija na Katalaunskim poljima, zatim Galiju, iz koje su se povukli kada su primili kontribuciju od pape Lava I. Atila je ubrzo umro; ova invazija, koja je zapravo proizvela više legendarnih sećanja nego pravih ruševina, pokazala je da je stvorena solidarnost između Galo-Rimljana i njihovih varvarskih neprijatelja, jer su Franci, Alemani, pa čak i Teodorihovi Vizigoti došli u pomoć Aeciju.
Godine 454. umro je Aecije, nazvan "poslednjim Rimljaninom", a Valentinijana III 455. godine. Nakon toga Zapad je postao predmet intriga germanskih poglavica Ricimera, Oresta i Odoakra, koji su preko marionetskih careva držali faktičku moć. Energični je Majorijan u periodu od 457. do 461. godine obnovio carsku vlast u južnoj Galiji, ali ga je ubrzo potom Genzerih porazio i pogubio.
U junu 475. godine carem Zapanog rimskog carstva postao je Julije Nepot. Međutim, pobunio se zapovednik vojske Orest, koji je na presto postavio svoga mladog sina Romula Avgustula. Romula Avgustula, međutim, nije priznao car Istočnog rimskog carstva, pa je on formalno bio uzurpator prestola. Julije Nepot pobegao je u Dalmaciju, gde je i umro 480. godine, sve vreme tvrdeći da je on zakoniti rimski car.
Konačno, 476. godine Odoakar je zbacio s prestola Romula Avgustula, proglasio se na varvarski način za kralja i zatim umereno vladao Italijom, formalno potčinjen caru Istoka. Kraj Rimskog carstva na Zapadu prošao je gotovo neprimećeno. Ipak, danas je uglavnom široko prihvaćeno da 476. godina predstavlja godinu u kojoj je došlo do konačnog pada Zapadnog rimskog carstva.
[edit] Varvarska kraljevstva
Nekoliko varvarskih kraljevstava je zatim bilo osnovano: Genzerihovo kraljestvo Vandala u Africi; Vizigotsko kraljevstvo u Hispaniji i Galiji sve do Loare, a dalje na severu, kraljevstva Franaka i Alemana. Varvari su svuda predstavljali manjinsko stanovništvo. Učvrstili su se na velikim imanjima i podelili zemlju u korist saveznika, a da pritom nisu mnogo štetili nižim slojevima i ometali ekonomiju. Stari su stanovnici živeli po rimskim zakonima i običajima, dok su varvari zadržali sopstvene zakone, od kojih je najpoznatija sudska zbirka Wergild. Rimljani i varvari su koegzistirali, ali ta koegzistencija nije bila lagodna, pre svega zbog razlika u običajima, socijalnim i političkim institucijama (lične monarhije, vernost jednog čoveka drugom), jezika (mada se latinski još uvek koristio u administraciji), a pre svega zbog razlika u religiji: naime, varvari si većinom prihvatili arijanstvo varvara, što je dozvolilo rimskim katoličkim biskupima da zadrže kontrolu nad svojim vernicima. Do jedinog progona je, međutim, došlo pod Vandalima, čija je vlast bila najsurovija.
Dva velika kraljevstva obeležila su kraj 5. veka. U Galiji je Klovis, kralj salijskih Franaka (vladao od 481/482. do 511), isterao iz Suasona Siagrija, još jednog "poslednjeg Rimljanina", oduzeo Alzas i Palatinat od Alemana (496) i kod Vuilea ubio Alariha II, vizigotskog kralja. Njegovo preobraćenje u katoličanstvo osiguralo mu je podršku rimskih biskupa, te se u Galiji tako učvrstila vlast Franaka. Istovremeno, u Italiji je vladao Teodorih, kralj Ostrogota. Njemu je istočnorimski car Zenon poverio u zadatak da povrati Italiju od Odoakra 488. godine, a 494. godine on sam se u Raveni proglasio za kralja. Njegovi Goti, kojih je bilo malo, učvrstili su se na severu; na drugim mestima on je sačuvao staru carsku administraciju, sa senatorima kao prefektima. Što se tiče spoljne politike, on je sprečio Klovisa da stigne do Sredozemlja, te je proširio svoju državu do doline Rone. Teodorih je umro 526. godine. Deset godina kasnije Justinijan je svom vojskovođi Velizaru dao u zadatak osvajanje Italije, što je bila skupa, razorna i privremena operacija koja je trajala od 535. do 540. godine.
[edit] Analiza opadanja i propasti
Istoričari su uzroke pada Rimskog carstva tražili u mnogim pravcima i s mnogo interesa, čak i s dozom hitnosti da se dođe do nekog uverljivog objašnjenja. Oni su, naime, smatrali prirodnim da vide i traže paralele između sudbine Rima i sudbine sopstvenog vremena. Koje god objašnjenje da se izabere, u njemu će se verovatno kriti neki prioriteti koji utvrđuju definiciju "civilizacije", posebno civilizacije "Rima" ili "antičkog doba". Na primer, ukoliko se antička civilizacija identifikuje s antičkom književnošću na onoj tački razvoja koju neko smatra najboljom, tada će "kraj" te civilizacije morati da se postavi u nekom trenutku opadanja, a razlozi nastupanja kraja moraće se tražiti u prethodnim prilikama. Ako se, pak, naglasak stavi na političku dominaciju, tada se neki drugi trenutak mora izabrati i objasniti u terminima onoga što je dovelo do tog trenutka. Postoje beskrajne varijacije u toj potrazi, i svakako će ih biti još, pošto se smatra da kvalitet književnosti zaista jeste opao, kao što su opali i pravna nauka (mada u drugom vremenskom periodu), retorika i energična politička debata u prestonici, moćna inovativna filozofija, likovne umetnosti, građanski patriotizam i spremnost da se umre za svoju zemlju. "Civilizacija" se pokazuje ne kao jedan jedini entitet, već kao mreža mnogih niti, od kojih svaka ima svoju dužinu.
[edit] Teorije o "opadanju i padu" carstva
Uopšteno govoreći, teorije o "opadanju" smatraju da je Rimsko carstvo moglo opstati da nije bilo nekih okolnosti koje su dovele do njegove preuranjene propasti. Neki od pristalica ovih teorija smatraju da su sami Rimljani "krivi" za propast carstva jer su vodili lošu politiku ili su dopustili da dođe do "dekadencije" predačkih vrlina.
Prema gledištu istoričara Vegetija, koje i danas ima nekoliko pristalica, Rimsko carstvo propalo je zbog sve učestalijeg kontakta s varvarima, što je dovelo do "varvarizacije" i opšte "dekadencije". Propast carstva bilo je pre svega vojno pitanje, jer je među vojnicima zavladala apatija i nedisciplina.
Edward Gibbon za opadanje i pad Rimskog carstva krivio je nestajanje građanskih vrlina kod Rimljana, koji su vremenom zadatak odbrane carstva preneli na najamničke varvarske vojske, koje su se pak na kraju okrenule protiv samoga carstva. Gibbon je smatrao da je ovome doprinelo i hrišćanstvo, jer je pažnju ljudi odvlačilo od zemaljske realnosti na nagrade koje su ih čekale nakon smrti. Ipak, premda je gubitak građanskih vrlina i uspon hrišćanstva smatrao primarnim uzrocima propasti, Gibbon je istraživao i druge faktore koji su doprineli padu, pa tako pominje i promenu klimatskih uslova u Zapadnoj Evropi.
Drugi istoričari smatraju da je do propasti Rimskog carstva došlo bez uticaja samih Rimljana. Prema njihovom gledištu, jedan od presudnih uticaja izvršile su tehnološke inovacije, kao što je npr. upotreba potkovice među germanskim plementima tokom 3. veka ili preuzimanje kompasa iz Kine, gde je u 4. veku nastala njegova prva, primitivna verzija. Međutim, ova teorija ne uzima u obzir jednu od najvećih snaga Rimljana – njihovu sposobnost da se prilagode tehnologiji i taktici njihovih neprijatelja. Ta je sposobnost očigledna još iz vremena Rimske republike, kada su Rimljani izgradili prvu flotu da bi se u punskim ratovima suprotstavili Kartagini, koja je već bila velika pomorska sila. Ova teorija ne uzima u obzir ni činjenicu da se ogroman broj germanskih konjanika borio na strani Rimljana, kao ni činjenicu da se većina varvara s kojima su se Rimljani sukobljavali u periodu od 3. do 6. veka borila kao pešadija.
John Bagnell Bury u svojoj Istoriji poznog Rimskog carstva (History of the Later Roman Empire) daje teoriju o više faktora koji su doveli do propasti carstva na Zapadu. On negira Gibbonovu tvrdnju o hrišćanstvu kao jednom od presudnih faktora propasti, ističući da je Istočno carstvo opstalo iako je tamo značaj i uticaj hrišćanske vere bio mnogo veći. Gibbonovu teoriju o dekadenciji građanskog morala smatra previše simplističkom, premda je ne odbacuje u potpunosti. Bury smatra da je istovremeno delovalo nekoliko važnih faktora: opadanje ekonomije, ekspanzija germanskih plemena, depopulacija Italije, faktička nezavisnost germanskih saveznika u odnosu na rimsku vojsku, katastrofalna Honorijeva izdaja Stilihona, gubitak vojničke snage, ubistvo Aecija i nepostojanje bilo kojeg vojskovođe koji bi ga zamenio. Prema njegovoj teoriji, dakle, do propasti carstva došlo je zbog niza nepovoljnih faktora, od kojih se svaki, uzet pojedinačno, mogao savladati, ali koji su se, delujući zajedno, pokazali nepremostivima.
Peter Heather, u svom delu Pad Rimskog carstva (The Fall of the Roman Empire), nudi drugačiju teoriju. Prema njegovom mišljenju, Rimsko carstvo je, i pored svih nedostataka, tokom prvog, drugog i početka trećeg veka, veoma dobro funkcionisalo. Prvi znak ozbiljne krize bio je nastanak novog Persijskog carstva Sasanida (226-651). Rimskom carstvu trebalo je 50 godina da bi otklonilo sasanidsku pretnju, a i to je postignuto tek oduzimanjem regionalnih poreskih prihoda od zapadnoevropskih gradova. Iako je to rezultiralo osnaživanjem vojnih snaga Rima na Istoku i utvrđivanjem rimskih granica prema sasanidskom carstvu, to je s druge strane na Zapadu proizvelo dve posledice koje su se dugoročno pokazale izrazito nepovoljnim. Prvo, lokalna elita izgubila je motivaciju da troši svoje vreme i novac na razvoj lokalne infrastrukture. Javne građevine počev od 4. veka bile su skromnije nego ranije i finansirala ih je centralna rimska vlada, jer su se lokalni poreski prihodi sve više smanjivali. Drugo, "obrazovani zemljoposednici", kaže Heather", "svoju su pažnju skrenuli na one aktivnosti koje su donosile zaradu ... i nisu se obazirali na provincijsku i lokalnu politiku carske birokratije". Prema ovoj teoriji, u 4. veku su Huni, atentat na Stilihona i ubistvo Aecija svi doprineli konačnom padu. Ni Heather, kao ni Bury, ne smatra da je pad carstva bio neizbežan, nego ga posmatra u terminima niza događaja koji su svi, delujući gotovo istovremeno, iz temelja potresli carstvo.
Bryan Ward-Perkins, u svom delu Pad Rima i kraj civilizacije (The Fall of Rome and the End of Civilization), vraća se više tradicionalnom gledištu o tome da je do pada došlo zbog političke nestabilnosti, spoljne vojne invazije i nedovoljnih poreskih prihoda. Prema ovoj teoriji, varvarske invazije prouzrokovale su dugoročnu štetu poreskim prihodima, što je smanjilo vojnu snagu carstva. Istovremeno, neprekidni napadi na granice carstva ohrabrili su ustanke po provincijama, što je dodatno umanjivalo državne resurse. Za razliku od većine istraživača, posebno onih koji zastupaju teorije o tome da "pada" uopšte nije bilo, Ward-Perkins smatra da arheološki nalazi u mnogim delovima nekadašnjeg Rimskog carstva ukazuju na to da je pad carstva zaista bio prava katastrofa. Ova teorija, slično Buryjevoj i Heatherovoj, ukazuje na niz cikličnih događaja koji su, delujući zajedno u isto vreme, proizveli konačan pad. Glavna razlika u odnosu na Buryjevu teoriju je u tome to što Ward-Perkins, kao i Heather, koristi arheološke podatke da bi potvrdio svoj stav da je pad Rimskog carstva zaista predstavljao pravu katastrofu za milione građana carstva.
Istoričar Michael Rostovtzeff i ekonomista Ludwig von Mises smatraju da je loša ekonomska politika imala presudnu ulogu u osiromašenju i propadanju Rimskog carstva. Prema njima, carstvo je u 2. veku razvilo složenu tržišnu privredu, koja se, čak i po današnjim standardima, može smatrati slobodnim tržištem. Međutim, počev od 3. veka devalvacija valute dovela je do inflacije. Zakoni koji su zavodili kontrolu cena zatim su rezultirali cenama koje su bile značajno niže od tržišnih. Prema ovoj teoriji, veštački stvorene niske cene dovele su do nestašice hrane, posebno u gradovima, čije je snabdevanje namirnicama zavisilo od trgovine. I pored svih zakona donetih u cilju sprečavanja migracija iz gradova u sela, postepeno je nastupala depopulacija gradova, a mnogi Rimljani su napuštali svoja gradska zanimanja da bi se prihvatili poljoprivrednih radova. Ovo je, zajedno sa oporezivanjem, koje je postajalo sve više represivno i samovoljno, dovelo do sveopšte dekadencije u ekonomiji, tehnološkim inovacijama i opštem bogatstvu carstva.
Prema još jednoj teoriji, do pada Rimskog carstva došlo je upravo zbog napora uloženih u očuvanje njegovog jedinstva. Naime, koreni feudalizma postavljeni su onoga trenutka kada je kolonima zakonom zabranjeno da menjaju svoje mesto stanovanja, jer se smatralo da će to olakšati prikupljanje poreza. Ova teorija takođe navodi da je jedan od uzroka propasti bila i nedovoljna količina zlata, koja je nastupila zbog iscrpljenosti postojećih rudnika. Do inflacije je došlo jer novac više nije kovan od pravog zlata. Zbog toga je novac izgubio vrednost, pa vojnici više nisu želeli da budu plaćeni u novcu nego u naturi. Tako je carska vlada bila prisiljena da pribegava angažovanju jeftinijih najamnika.
[edit] Teorije o padu zbog "sudbinske predodređenosti"
Neki istoričari, npr. Arnold Toynbee i James Burke, smatraju da je Rimsko carstvo od samog početka bilo "osuđeno na propast", te da je celo carsko doba rimske istorije predstavljalo zapravo postepenu dekadenciju. Prema ovoj teoriji, carstvo nije ni imalo šanse da opstane. Rimljani nisu imali budžetski sistem; rimska ekonomija zasnivala se u osnovi na pljački i pustošenju dostupnih resursa, a ne na proizvodnji bilo kojeg novog proizvoda. Carstvo se temeljilo na plenu iz osvojenih teritorija ili na prikupljanju poreza koji su sitne zemljoposednike terali u bankrot ili u zavisnost od zemljoposedničke elite koja je bila oslobođena poreza. U sistemu ekonomije zasnovanom na ropstvu nije mogla postojati srednja klasa koja bi imala kupovnu moć, što je rezultiralo time da u Rimskom carstvu nije postojala nikakva proizvodna industrija. U međuvremenu, cena vojne odbrane carstva i carskoga dvora ostala je visoka. Finansijske potrebe bile su sve veće, ali je bilo sve manje načina da se one zadovolje.
[edit] Teorije koje negiraju da je došlo do propasti
Neki istoričari smatraju da do "pada" nikada nije ni došlo, te da možda nije bilo ni "opadanja". Oni smatraju da je za stanovništvo carstva prenos vlasti s centralne carske vlade na lokalne upravne jedinice bio postepen i gotovo neprimetan.
Prema teoriji Henrija Pirennea iz dvadesetih godina 20. veka, koja i danas ima dosta pristalica, Rimsko carstvo nastavilo je da postoji, u jednom ili drugom obliku, sve do arabljanskih osvajanja u 7. veku, koja su omela trgovinske puteve na Sredozemlju, što je dovelo do opadanja evropske ekonomije. Zastupnici ove teorije smatraju da je Franačko carstvo predstavljalo naslednika Rimskog carstva, te da je samim tim krunisanje Karla Velikog za prvog cara "Svetog rimskog carstva" bilo sasvim opravdano kao nastavak niza rimskih careva.
Istoričari "pozne antike" za predmet svog istraživanja uopšte ne uzimaju mogućnost da je Rimsko carstvo u bilo kojem trenutku "palo", već smatraju da je tokom vekova došlo do "transformacije", te da se koreni srednjovekovne kulture mogu naći već duboko utkani u poznoj rimskoj kulturi. Zbog toga se najveća pažnja njihovih istraživanja usredsređuje na kontinuitet između antičkog i srednjovekovnog doba. Prema ovim teorijama, nikakvog oštrog reza nikada nije ni bilo, već se radi o postepenom, prelaznom procesu. Došlo je do logičnog prenosa vlasti sa centralne vlade na lokalna, varvarska ali "romanizovana" kraljevstva, a taj je prenos bio podstaknut dvovekovnim bliskim kontaktima (i sukobima) među germanskim plemenima, Hunima i Persijancima. Prema ovoj teoriji, međutim, uloga varvara bila je ključna: bez njihove intervencije Zapadno rimsko carstvo opstalo bi u nekom obliku.
[edit] Efikasnost uprave
Međutim, gledište koje danas ima možda najviše pristalica usredsređuje se na sposobnost carstva da održava svoj politički i vojni integritet ― što je očigledno središnja i najvažnija nit ― i na trenutak u kome je ta sposobnost najdramatičnije poljuljana i u kome ona nestaje, a to je period "varvarskih invazija", dakle od 407. godine tokom naredne decenije. Ukoliko se, pak, ispita ovaj trenutak i u unutrašnjem razvoju potraže razlozi za slabost carstva, oni se mogu naći jedino u upravi. Nije nedostajalo vere u cara i lojalnosti prema njemu, niti vojne tehnologije barem jednake tehnologiji osvajača, niti stanovništva dovoljno velikog da opremi veliku vojnu silu, niti same sile (barem na papiru), niti ekonomskog potencijala neophodnog za naoružavanje te vojske. Odgovornost za pojedinačne poraze koje detaljno opisuju savremenici mogu se gotovo listom pripisati iskvarenosti administracije, što je vojnike činilo nedisciplinovanim, neuvežbanim, često na stalnom odsustvu i bez dobrog motiva i neophodne opreme za borbu. Vojnici nisu bili plaćani, zbog raznih zloupotreba u sakupljanju i distribuciji robe i novca, dobijenih od poreskih obveznika; od njihovih dužnosti odvlačila ih je navika da pljačkaju svoje domaćine u provincijskim gradovima, bilo na sopstvenu inicijativu ili na inicijativu svojih vođa. Iz istog tog razloga ― tj. zbog zloupotrebe moći zadobijene službom u vojsci ili birokratiji ― u gradskoj upravi više nije učestvovala urbana elita, čiji su članovi još mnogo pre 407. godine iz aktivne službe otišli na razne administrativne položaje koji su ih oslobađali obaveza prema njihovim gradovima. Konačno, iz istog razloga sposobni ljudi u centralnoj vladi nisu mogli razviti korektivne mere koje su bile potrebne protiv ovih sistemskih slabosti, jer se od njih krila istina, jer su bili prepušteni neposobnim ili potkupljivim saradnicima, ili jer su ih spletkaroši, kojima su bili okruženi, sprečavali da se održe na vlasti. Detalji svih ovih optužbi koje se mogu izneti protiv poznorimske uprave otkrivaju se u velikoj zbirci carskih edikta objavljenoj 438. godine, Teodosijevom kodeksu, kao i u delima savremenih pisaca s Istoka i Zapada, kao što su Sinezije, Avgustin, Libanije, Temistije, Hrizostom, Simah, biskup Maksim iz Turina, i, pre svih, Amijan Marcelin. Carstvo koje u trenutku najveće hitnosti nije moglo angažovati svu odbrambenu snagu, koju je još uvek posedovalo, nije ni moglo odoleti spoljnom neprijatelju.
[edit] Literatura
- Peter Heather, The Fall of the Roman Empire, 2005, ISBN 0-19-515954-3, offers a narrative of the final years, in the tradition of Gibson or Bury, plus incorporates latest archaeological evidence and other recent findings.
- Donald Kagan, The End of the Roman Empire: Decline or Transformation?, ISBN 0-669-21520-1 (3rd edition 1992) - a survey of theories.
- "The Fall of Rome - an author dialogue", Oxford professors Bryan Ward-Perkins and Heather discuss The Fall of Rome: And the End of Civilization and The Fall of the Roman Empire: A New History of Rome and the Barbarians.
- Fall of Rome - Decline of the Roman Empire - Lists many possible causes with references
- The Ancient Suicide of the West - A libertarian theory about the decline and fall of Rome.
