Zwitserduits
Zwitserduits is een dialect dat gesproken wordt in Zwitserland en Liechtenstein. Het is een verzameling van hoofdzakelijk zogenaamde Hoogalemannische dialecten binnen het Hoogduits. Een verzameling omdat in elk kanton, zelfs in elk gebied, weer een licht ander dialect wordt gesproken. Taalkundigen hebben enkele honderden verschillende dialecten kunnen onderscheiden.
De meest gesproken dialecten zijn Bernduits, Bazelduits en Zürichduits. Een opmerkelijk dialect is het Walliserduits, dat in het kanton Wallis gesproken wordt, dat zelfs door de overige Zwitsers moeilijk wordt verstaan.
Er bestaat geen officiële schrijfwijze van het Zwitserduits. Onder voornamelijk de jongeren wordt met name bij SMS-berichten en in chat-rooms veelvuldig het dialect fonetisch opgeschreven.
Inhoud |
[bewerk] Classificatie
- Indo-Europees
- Germaans
- West-Germaans
- Duits
- Hoogduits
- Alemannisch
- Hoogalemannisch
- Zwitserduits
- Hoogalemannisch
- Alemannisch
- Hoogduits
- Duits
- West-Germaans
- Germaans
[bewerk] Het Zwitserduits binnen het Alemannische dialect
Het Alemannische dialect kan men verdelen in 3 groepen:
Nederalemannisch wordt gesproken in de omgeving van Baden-Baden, Zuid-Duitsland. Binnen Zwitserland wordt dit dialect gesproken rondom Bazel en Solothurn.
Hoogalemannisch wordt gesproken in Zwitserland en Liechtenstein. Ook het dialect uit het Oostenrijkse Vorarlberg en het gebied in het zuiden van Baden-Württemberg behoort hier toe.
Hoogstalemannisch wordt gesproken in het gebied van de Alpen. Speciaal in het kanton Wallis en door de vroegere bevolking van Wallis gestichte plaatsen in de overige Alpen en Vorarlberg.
[bewerk] Wie spreekt Zwitserduits
In 2000 werd vastgesteld dat 93,3% van de Duitstalige Zwitsers het Zwitserduits dagelijks spreekt, en dit in alle sociale lagen van de bevolking. Weer 66,4% van deze groep gaf aan zelfs nooit Hoogduits te spreken.
Op school worden de lessen in Hoogduits gegeven, zodat over het algemeen de Zwitsers wel Hoogduits kunnen spreken. Aan het Hoogduits dat de Zwitsers spreken, zijn ze echter voor Duitsers wel herkenbaar als Zwitsers.
De nieuwsuitzendingen en het weerbericht worden in Hoogduits (ook wel Schriftduits genoemd door de Zwitsers) gesproken, alle overige uitzendingen vinden in het Zwitserduits plaats, waarbij iedereen in het Zwitserduits spreekt, dat men geleerd heeft. Waar de presentator vandaan komt, bijvoorbeeld een Zürischnoeri, een oneerbiedige uitdrukking voor een Züricherin, is dan ook direct herkenbaar.
Voor de Franssprekende minderheid in Zwitserland vormt het Zwitserduits een probleem. Ze leren namelijk Hoogduits op school en kunnen daarom hun Zwitserduits sprekende partner niet of nauwelijks verstaan. Omgekeerd is het Frans in Zwitserland niet zo afwijkend van het Frans in Frankrijk, dat Duitssprekende Zwitsers, die het Frans geleerd hebben, een conversatie in het Frans niet kunnen volgen. De taalbarrière tussen Frans- en Duitssprekende Zwitsers wordt ook weleens aangeduid als de "Röstigraben".
[bewerk] Ontwikkeling van het Zwitserduits
Aan een uitsterven van het Zwitserduits is niet te denken. Eerder de omgekeerde richting vindt plaats. Een leraar zal zijn vak in het Hoogduits geven, maar opmerkingen tussendoor worden in het Zwitsersduits gedaan. Dit noemt men ook wel de taal van het verstand tegenover de taal van het hart.
Tot de 20e eeuw werd het Zwitserduits alleen thuis gesproken, in het openbare leven werd Hoogduits gesproken. Dit is nu voorbij; ook in het officiële leven wordt nu Zwitserduits gesproken. Alleen in aanwezigheid van een Duitser, een Duits-sprekende buitenlander of een Duits-sprekende Franstalige Zwitser wordt nog Hoogduits gesproken.
Ook Zwitserland en dus het Zwitserduits is niet onvatbaar voor de globalisering. Er komen steeds meer leenwoorden uit het Engels die in de taal worden opgenomen. Ook de grotere mobiliteit binnen Zwitserland zorgt ervoor dat de verschillende Zwitserduitse dialecten afvlakken. Aan de andere kant zal een Berner wel oppassen dat hij niet teveel Zürichduits opneemt in zijn taalgebruik, en dit ook andersom.
[bewerk] Typische woorden
De volgende Zwitserduitse woorden zijn wat meer bekend (zijn hier Nederlands fonetisch opgeschreven, de Zwitserse onofficiële schrijfwijze wijkt hiervan af):
| Gru-etsi / Gru-essuch | Guten Tag | Hallo | het Grüezi meer in het oostelijk deel |
| Merci | Danke | bedankt | (een leenwoord uit het Frans) |
| Exkusee | Entschuldigung | sorry | (van het Franse Excusez) |
| Ksi | gewesen | geweest | |
| Ankê | Butter | boter | |
| buugle | arbeiten | werken | soms ook bügeln |
| posjte, kuumerle | einkaufen | boodschappen doen | in het westen ook "Kommisione mache" (uit het Frans) |
| Adee, tsjau, Oef wiederloeëge | Auf wiedersehen | tot ziens | (Italiaans:Ciao) |
| Schwiets | Schweiz | Zwitserland | Het toont als de naam van het kanton Schwyz, hetgeen door Zwitsers echter uitgesproken wordt als Schwuts |
Hoe dichter men bij de Romandie komt, hoe meer leenwoorden uit het Frans in het Zwitserduits vermengd wordt.
Er worden ook woorden gebruikt, die alleen regionaal worden begrepen. In het Freiburgerduits, speciaal het uit het district Sense, heeft bevoorbeeld woorden als fahketa voor broekzak, woi en ai voor omhoog en omlaag, waar in andere delen meer het oefe en abbe wordt gebruikt. Een Freiburger zegt bijvoorbeeld voor zometeen nai, hetgeen een Berner al niet meer verstaat; die zegt gewoon nachher (zoals in het Duits).
[bewerk] Uitspraak
- Een klank die zowel in het Nederlands, als in het Zwitserduits gebruikt wordt en niet in de Duitse standaardtaal is de ch. Deze ch wordt vaak ook aan een k aangeplakt. Bijvoorbeeld krank - chrankch -ziek.
- Ei wordt vaak ie. Bijvoorbeeld Zeit (tijd) wordt Tsiet.
- De n aan het einde van het woord wordt vaak niet uitgesproken: singen wordt singe
- De -eln wordt verdraaid tot -le. Bijvoorbeeld zügeln (verhuizen) wordt tsugle.
- De uitgang -ung wordt -ig. Bijvoorbeeld het Duitse woord voor kruising Kreuzung wordt Chruzig.
- Voltooid deelwoorden worden vaak verkort. Bijvoorbeeld gehabt (gehad) wordt gha, gesehen (gezien) wordt gse.
[bewerk] Grammatica
- Er wordt maar een verleden tijd gebruikt, namelijk de voltooid tegenwoordige tijd. Onvoltooid verleden tijd of de voltooid verleden tijd dus niet. Bijvoorbeeld: I bi gsi - ich bin gewesen - ik was of ik ben geweest
- Het gebruik van de toekomstige tijd is vrij ongebruikelijk
- De genitief wordt in de meeste dialecten niet gebruikt. Bijvoorbeeld: das Haus des Mannes, em Mah sies Hus, het huis van de man.
- Het gebruikt van het woord wo (waar) ipv het Duitse der, die, das, was, welcher, welches. Voorbeeld das wo sie mir gseit het - das, was sie mir sagte - datgene, dat ze me heeft gezegd
- Dubbel gebruik van bepaalde werkwoorden als komen en laten. Bijvoorbeeld Ze komt lopen - Si chunt choh loofe - Sie kommt laufen. Of Si lat me nit la schlafe - Ze laat me niet slapen - Sie lässt mich nicht schlafen.
[bewerk] Helvetismen
Helvetismen zijn:
- typische bezonderheden in de taal, die gelden voor Zwitserland, in het bijzonder de Duitszwitserse standaardtaal, en niet voor het overige Duitse taalgebied
- woorden in de officiële Duitse standaardtaal, die uit Zwitserland en het Zwitserduits stammen
[bewerk] Andere woorden
In Zwitserland worden in de Zwitserse variant van de standaardtaal soms andere woorden gebruikt, dan het officiële Standaard Hoogduits. Hier enige voorbeelden (Zwitserse variant - standaardtaal - Nederlands):
- Beiz - Kneipe - café
- Glace - Speiseis - ijsje
- Kartoffelstock - Kartoffelpuree - aardappelpuree
- Kehrricht - Abfall - afval
- Nachtessen - Abendessen - avondeten
- Natel - Handy - mobiele telefoon (de eerste mobiele telefoons in Zwitserland heetten Natel)
- Poulet - Huhn - kip
- Sackgeld - Taschengeld - zakgeld
- speditiv - rasch, schnell - snel
- Spital - Krankenhaus - ziekenhuis
- Velo - Fahrrad - fiets
- ins WC gehen - ins Klo gehen - naar het toilet gaan
[bewerk] Woorden uit het Zwitserduits die in het Standaard Duits zijn overgenomen
Woorden als Gletscher - gletsjer, Heimweh - heimwee, Müsli - müsli, Fondue - fondue en Lawine - lawine zijn bekende Duitse woorden, die oorspronkelijk uit Zwitserland komen.
[bewerk] Uitspraak
Soms wijkt de klemtoon net iets af.
- Michael vón Grueningen in Zwitserland. In het Hoogduits Michael von Grúeningen
- Bij afkortingen ligt de klemtoon op de eerste letter in Zwitserland
- Vreemde woorden uit andere talen hebben de klemtoon op de eerste lettergreep: Ásphalt
[bewerk] Afwijkende schrijfwijze
In Zwitserland wordt de -ß- (Ringel-S) als -ss- geschreven.
[bewerk] Trivia
Er is een Wikipedia die in het Zwitserduits (Allemanisch) is opgezet: als.wikipedia.org
[bewerk] Zie ook
Klankverschuivingen in de Germaanse talen
