Orde van het Gulden Vlies

Graaf Philipp von Sinzendorf in de Ordekledij van het Gulden Vlies; Hyacinthe Rigaud

De Britse Prins-Gemaal Albert draagt op dit portret zijn Oostenrijkse Gulden Vlies aan een lint om de hals

Een keten van de Orde van het Gulden Vlies in de schatkamer in Wenen (Wiener Schatzkammer).

Wapenborden herinneren in een aantal kerken aan de kapittels van de orde. Zo ook hier in de St. Baafskathedraal te Gent

De Orde van het Gulden Vlies (Frans: Ordre de la Toison d'Or) is een exclusieve ridderorde.

De orde werd op 10 januari 1430 te Brugge ingesteld door Filips de Goede, hertog van Bourgondië, bij gelegenheid van zijn huwelijk met Isabella van Portugal. De Orde van het Gulden Vlies was de tegenhanger van de Engelse Orde van de Kousenband, die uit 1348 dateert.

De orde bestond aanvankelijk uit dertig ridders en vier officieren: een schatbewaarder, een wapenmeester, een kanselier en een griffier. Het aantal ridders werd in 1516 uitgebreid naar vijftig. De landsheer was tevens het hoofd van de orde, dus na Filips de Goede werd deze functie bekleed door achtereenvolgens Karel de Stoute, Filips de Schone, Karel V, Filips II, enzovoort. De orde was een select gezelschap waarmee de hertog zijn beste medewerkers en buitenlandse bondgenoten kon eren.

Het symbool van de Orde is een klein gouden ramsvacht met kop en poten, door een ring gehaald, hangend aan een gouden keten, waarvan de schakels het Bourgondische vuurslagmotief vertonen. Het dier verwijst naar de Griekse legende van de Argonauten en moest suggereren dat de Bourgondische dynastie afstamde van de Trojanen. De herkomst van de naam "Gulden Vlies" is obscuur. De Bourgondische hertogen hebben nadat deze orde de naam "Gulden Vlies" kreeg naar zowel de christelijke overlevering, zij het niet erg overtuigend, als naar de mythologie verwezen.

De Nederlandsche "Vader des Vaderlands", Willem van Oranje en andere vorsten uit de huizen Chalon, Nassau en Breda waren Ridders van het Gulden Vlies. De orde verloor zijn grootmeester toen Karel de Stoute sneuvelde. De orde bleef in handen van diens dochter Maria van Bourgondie en haar echtgenoot Maximiliaan van Oostenrijk uit het huis Habsburg.

Karel V, keizer van het Heilige Roomse Rijk, koning van Spanje en heer der Nederlanden, liet de titel van Grootmeester na aan zijn zoon Filips II. Maar ook Karels broer, Ferdinand, die na de abdicatie van Karel V keizer werd, eigende zich het recht toe om ridders in deze orde te benoemen. Zo ontstond de Oostenrijkse tak van de Orde. De Spaanse en Oostenrijkse kanselarijen correspondeerden vruchteloos over deze kwestie totdat in 1705 de Spaanse Habsburgers uitstierven.

Een van de voorrechten van de Ridders in deze Orde is dat zij van de Paus het recht hebben gekregen om in hun slaapkamer een mis te laten opdragen. Dit voorrecht delen zij met hoge geestelijken en katholieke vorsten.

Ook Filips van Anjou, kleinzoon van Lodewijk XIV, uit het huis Bourbon, die als Filips V koning van Spanje werd, noemde zich, zonder dat hij daar een overtuigend recht op kon doen gelden, Grootmeester van deze orde. Oostenrijk protesteerde tevergeefs. Jozef Bonaparte, Napoleons oudere broer, zag zich als koning van Spanje als Grootmeester van deze Orde. Hij verleende het Gulden Vlies aan zijn broers Napoleon I en Lodewijk Napoleon, Koning van Holland.

Keizer Napoleon heeft een "Orde van de Drie Gulden Vliezen" ingesteld. De keuze van de naam van deze orde is onduidelijk en ook de betekenis van de drie vliezen is niet duidelijk. Deze orde is zelden verleend en niet tot bloei gekomen. In 1815 speelde koning Willem I der Nederlanden met de gedachte om het Gulden Vlies in zijn rijk, dat grotendeels de landen van Bourgondische hertogen omvatte, als een Nederlandse tak van de orde in te stellen. Daar kwam het niet van, waarschijnlijk omdat 's konings oudste zoon al ridder in de Spaanse orde was. Nederland zou daarmee ook de Habsburgers voor het hoofd hebben gestoten.

De vuurslag van het gulden vlies en het kruis van Bourgondië zijn terug te vinden in de Nederlandse Militaire Willemsorde (1815) en de Belgische Decoration Civique (1867). Ook in België is enige malen overwogen om de Orde van het Gulden Vlies als Belgische Orde in te stellen.

Na de restauratie (het herstel van de monarchie van de Spaanse Bourbons) in 1813 zag men de Spaanse tak van de Orde van het Gulden Vlies als een civiele ridderorde die ook kon worden verleend aan protestanten zoals de Hertog van Wellington, koning George IV van het Verenigd Koninkrijk en de Prins van Oranje, de latere koning Willem II. Ook Hendrik van Mecklenburg-Schwerin en koningin Beatrix zijn, of waren, Ridders van het Gulden Vlies.

Na de abdicatie van koning Alfons XIII in 1931 was de Spaanse tak van de Orde jarenlang een huisorde van de Spaanse koningsfamilie, totdat de monarchie met Juan Carlos weer hersteld werd in 1975. De Spaanse koning verleende de Orde van het Gulden Vlies de afgelopen jaren aan vooraanstaande Spaanse edelen, goede vrienden en bevriende staatshoofden. Keizer Akihito van Japan liet de zware gouden keten in zijn Madrileense hotelkamer liggen. De keten, die bij het overlijden van een ridder terug moet worden gebracht naar Spanje, is sindsdien zoek.

De Oostenrijkse tak van de Orde bleef steeds het exclusieve bezit van het hoofd van het Huis Habsburg. De laatste keizer, Karel I, nam in 1918 de kostbare gouden ordetekenen mee in ballingschap en gaf ze in bewaring aan zijn Zwitserse advocaat. Maar deze verduisterde het goud en verdween. De "Ordensschatz" bleef achter in Wenen.