Jacobus Lambertus Lentz

Jacobus Lambertus Lentz (23 juni 1894–1964) was een Nederlandse ambtenaar die een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van het bevolkingsregister. In de Tweede Wereldoorlog heeft hij, op verzoek van de Duitse bezetters, het persoonsbewijs ontworpen.

Vanaf 1936 gaf Lentz leiding aan de Rijksinspectie van het Bevolkingsregister, de organisatie die in de Tweede Wereldoorlog verantwoordelijk werd voor onder meer de uitgifte van persoonsbewijzen.

In de Tweede Wereldoorlog was Lentz verantwoordelijk voor de technische ontwikkeling en de invoering van het persoonsbewijs. Hij deed dit in opdracht van de Duitse bezetter en onder verantwoordelijkheid van de pro-Duitse secretaris-generaal van het ministerie van Binnenlandse Zaken Karel Johannes Frederiks. Door de invoering van het persoonsbewijs verkreeg de Duitse bezetter een zeer belangrijk instrument tot maatschappelijke beheersing en onderdrukking van de Nederlandse bevolking.

Inhoud

1 Verkenning
2 Levensloop
3 Werkzaamheden voor de Tweede Wereldoorlog
4 Het persoonsbewijs
5 Registratie van joden
6 Publicaties
7 Beoordeling
8 Literatuur
9 Zie ook
10 Externe links

[bewerk] Verkenning

In april 1941 legde de Duitse bezetter alle Nederlanders van 14 jaar en ouder een identificatieplicht op. Door middel van een persoonsbewijs moest elke Nederlander zich in het maatschappelijke verkeer kunnen legitimeren tegenover de Duitse bezetter. Het persoonsbewijs heeft in Nederland een grote perfectie behaald. Het systeem, bevolkingsregister met annex een persoonsbewijs, was goeddeels waterdicht en het persoonsbewijs was bijna niet te vervalsen. Mede door dit persoonsbewijs zijn duizenden in de hand van de bezetter gevallen en vermoord. Ook voor de Joden was het persoonsbewijs een belangrijke schakel op weg naar de vernietiging.

Het persoonsbewijs in Nederland was van hoge kwaliteit. Het was technisch zelfs veel beter dan het vergelijkbare bewijs, de zogenoemde Kennkarte, dat Duitsers in Duitsland bij zich moesten dragen. De illegaliteit is nooit in staat geweest tot het maken van goede vervalsingen. Kortom, het persoonsbewijs was een krachtig middel voor de Duitse bezetter bij haar repressieve politiek. Het Nederlandse persoonsbewijs is uitgedacht en ontworpen door de Nederlandse ambtenaar Jacobus Lambertus Lentz. Lentz, die geen lid was van de NSB, maar wel heel duidelijk pro-Duits, verschafte de Duitse bezetter een van de krachtigste middelen tot onderdrukking van mensen in de Nederlandse samenleving.

Hannah Arendt 1975

Lentz vormt een treffende illustratie van de door Hannah Arendt ontwikkelde theorie van de Banaliteit van het kwaad. Het kwaad heeft iets banaals (iets gewoons en toch plat; onbegrijpelijk eigenlijk). De banaliteit van het kwaad betekent ook dat het kwaad zijn kans krijgt omdat mensen weigeren na te denken over de gevolgen van hun daden. Een man als Lentz had door lichte tegenwerking, zonder noemenswaardig gevaar voor hemzelf, duizenden het leven kunnen redden. Hij deed het niet en leverde daarmee een forse bijdrage aan de gruwelen van het nazi-regime, zonder dat hij ooit zelf daadwerkelijk iemand heeft vermoord. In de persoon van Lentz zien we iets van de platheid en onbegrijpelijkheid van het kwaad. Het optreden van Lentz herinnert aan de duizenden, vaak gewone mensen, die hun werk deden in Nazi-Duitsland (en elders) en een bijdrage leverden aan de moordmachine van de Nazi's. Christopher R. Browning heeft in zijn studie Ordinary Men deze realiteit indringend getekend.

Lentz' catastrofale gedrag is een voorbeeld van wat gewone mensen kunnen doen als ze niet goed blijven nadenken in bijzondere omstandigheden. Ook vele ambtenaren van de burgerlijke stand hebben in WO II soortgelijk gedrag vertoond. Lentz was een voorbeeldige en gewillige schakel in de moord op duizenden Nederlanders door de Duitse bezetter. Na de bevrijding kreeg hij drie jaar gevangenisstraf voor zijn daden, maar nog steeds doorzag hij de gevolgen daarvan niet.

Jacobus Lambertus Lentz valt niet te vergelijken met mensen als Anthonie van der Waals, die als Vertrauensmann honderden verzetsmensen ten val is geweest, of Anton Mussert die als leider van de NSB door velen diep veracht werd. Hij was ook geen man die voor de Duitsers aan het Oostfront heeft gestreden. Hij was een ambtenaar, maar wel een van die Nederlanders door wier daden uiteindelijk vele onschuldigen zijn omgekomen in de hand van de Duitse bezetter.

[bewerk] Levensloop

Lentz werd geboren in 1894 in Den Haag. Zijn hele leven heeft hij in Den Haag gewoond. In 1913 kreeg hij, op 17-jarige leeftijd, een aanstelling bij het Haagse bevolkingsregister. Hij bleek een buitengewoon ijverig en bekwaam ambtenaar te zijn. In 1926 was hij hoofdfunctionaris bij de afdeling algemene zaken en bevolkingsregister op het Haagse stadhuis. In 1932 werd aan het departement van Binnenlandse Zaken een Rijksinspectie van het Bevolkingsregisters toegevoegd. Van deze inspectie kreeg Lentz de leiding. Hij kreeg de taak om te bevorderen dat er meer eenheid zou komen in de bevolkingsregisters van de gemeenten. Die registers waren destijds verre van adequaat.

Lentz was bezeten van zijn taak. "Regelmatig werkte hij halve nachten door. Hij verwaarloosde zijn gezin — een gezin dat zijn arbeid in de oorlogstijd met afschuw gadesloeg; zijn vrouw liet zich van hem scheiden." (Loe de Jong, Het Koninkrijk... , deel 5 pag. 432). Zelfs in zijn naoorlogse herinneringen ziet hij nog steeds met voldoening terug op zijn werk in de oorlog rond de registratie van bevolkingsgegevens, vooral van de Joden. Na de scheiding van zijn vrouw woonde Lentz alleen, een nichtje verzorgde hem tot zijn dood in 1964.

De Rijksinspectie was zijn leven, het bevolkingsregister zijn lust. Daar speelde Lentz, zonder verder na te denken, als een kind met zijn speelgoed, aldus een typering van Loe de Jong. In de bezettingstijd bleek hoe gevaarlijk dergelijke mensen kunnen zijn. Lentz was een uiterst ijverige en consciëntieuze ambtenaar. Hij realiseerde zich echter niet dat een kwaadwillige bezetter zijn arbeid heeft gebruikt voor zeer kwade doeleinden. Lentz stond in de oorlog op goede voet met Hanns Albin Rauter en kon of wilde daarentegen niet doorzien dat een sluitende bevolkingsregistratie een dodelijk instrument was in de hand van de Duitsers. Het kwaad kan ontstaan door onnadenkendheid.

[bewerk] Werkzaamheden voor de Tweede Wereldoorlog

De bevolkingsboekhouding was in de jaren vóór de Tweede Wereldoorlog eigenlijk nog niet goed en uniform geregeld. De gemeenten waren verantwoordelijk om het bevolkingsregister bij te houden, maar het stelsel was verre van compleet en zorgvuldig. De regering riep in 1928 een commissie in het leven om tot verbetering te komen. Na enkele verwikkelingen stelde Lentz een algemene regeling op: het Besluit Bevolkingsboekhouding 1936. Dit besluit legde aan de gemeenten de plicht op om met ingang van 1 juli 1936 voor elke inwoner een aparte kaart met gegevens aan te leggen. Tevens werd een Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters opgericht. Lentz werd hiervan het hoofd. Lentz ontving in die tijd een koninklijke onderscheiding voor zijn werk rond het bevolkingsregister. Door zijn activiteit was een geuniformeerd systeem van bevolkingsregistratie ontstaan. Lentz wilde echter nog een stap verder. Hij wilde ook een sluitend systeem waarbij de identiteit van de inwoners in het maatschappelijke verkeer onomstotelijk vaststond. In een dergelijk systeem moet ieder zich op elk moment kunnen legitimeren. Elke Nederlander zou een deugdelijk identificatiebewijs bij zich moeten dragen. Een departementale commissie, waar Lentz lid van was, beval dit sterk aan. De regering wees dit voorstel in maart 1940 echter als in strijd met de Nederlandse tradities van de hand. Een algemene identificatieplicht zou veronderstellen dat elke inwoner een potentiële misdadiger is. Lentz was over deze afwijzing diep teleurgesteld. Hij zou zijn kans enkele maanden later echter ruimschoots grijpen. De bezetter had wel belang bij een sluitende maatschappelijke identificatie. Vooral op twee onderdelen maakte Lentz zich verdienstelijk voor de bezetter. In de eerste plaats wist hij een persoonsbewijs te ontwerpen dat zijn weerga niet kende. In de tweede plaats wist hij aan de bezetter het materiaal aan te leveren over joodse en niet-joodse landgenoten. Daarnaast heeft Lentz belangrijk bijgedragen aan de introductie van de tweede distributiestamkaart. Op onder andere deze drie punten was Lentz voor de bezetter van onschatbare waarde.

[bewerk] Het persoonsbewijs

Het persoonsbewijs van Pieter Engelfriet (voorzijde)

De Duitse bezetter streefde van meet af aan naar inschakeling van de Nederlandse productiecapaciteit voor de Duitse oorlogvoering. Ook stond de vernietiging van de joden hoog op de Duitse wensenlijst. In Nazi-Duitsland moest iedere burger, ter beheersing van de samenleving en typerend voor totalitaire regimes, een identiteitsbewijs-met-foto bij zich hebben. Dit bewijs heette in Duitsland de zogenoemde "Kennkarte". Het was een belangrijk hulpmiddel voor de opsporingsautoriteiten, zoals de Gestapo, de SS en de SD. Invoering in Nederland van iets dergelijks werd door de bezetter zo snel mogelijk ter hand genomen. Het departement van Binnenlandse Zaken, waar Karel Johannes Frederiks secretaris-generaal was, werd verzocht zich in deze materie te verdiepen. Via Frederiks kwam de opdracht tot ontwikkeling van een persoonsbewijs bij Lentz terecht. Lentz is er in die tijd (zomer 1940) van overtuigd dat Duitsland de oorlog zal winnen. In het nieuwe Europa, onder leiding van Duitsland, zou Nederland, volgens Lentz, een ereplaats moeten innemen. Vol ijver ging hij aan het werk. Hij koos een speciale kartonsoort waardoor namaak al bijna onmogelijk was. Hij bracht nog allerlei andere kenmerken aan (watermerk, drukinkt, etc.) waardoor een document ontstond dat zeer goed beschermd was tegen namaak. In juli 1940 liet hij enkele proefdrukken maken. De Duitse autoriteiten (onder andere Dr. Bruno Wolff hoofd van de afdeling 'Gegnerbekämpfung') waren diep onder de indruk van het voorgelegde concept. Op 17 augustus 1940 vertrok Lentz naar Berlijn om daar zijn concept persoonsbewijs te laten zien. "De deskundigen van het "Kriminal-technische" Institut der Sicherheitspolizei stonden paf: het door de Nederlander Lentz ontworpen persoonsbewijs was aanzienlijk beter dan de Duitse "Kennkarte!"" (Loe de Jong, Het Koninkrijk, deel 5 pag. 428). Medio oktober werden besluiten bekend gemaakt tot invoering van dit bewijs. In de loop van 1941 vond, met de nodige haken en ogen, de uitreiking plaats. Zeven miljoen Nederlanders moesten zich te allen tijde kunnen legitimeren tegenover de Duitse bezetter. Een belangrijke administratieve schakel in de onderdrukkingpolitiek was gereed. De illegaliteit, en later ook de regering in Londen, heeft nooit een adequate vervalsing kunnen maken. Op 31 december 1941 telt een vergenoegde Lentz dat er 7.177.504 persoonbewijzen zijn uitgereikt. Bij elke controle konden de opsporingsautoriteiten vaststellen wat de identiteit van iemand was. En grondig onderzoek bracht vervalsing altijd aan het licht. De bezetter beschikte over: adres, foto, vingerafdruk en handtekening. Een SD-man oordeelde later dat de "service" van de Inspectie van de Rijksbevolking bij arrestanten altijd prima was. "Hoeveel duizenden mensenlevens dit systeem gekost heeft, valt niet nauwkeurig te schatten" (Loe de Jong, Het Koninkrijk, deel 5 pag. 431). In het bijzonder voor de joden was het persoonbewijs, naar later bleek, een uiterst gevaarlijk document. In hun kaart stond tweemaal een grote zwarte letter "J". Ook daar had Lentz de nodige hulp bij verleend. In een brief van 8 januari 1941 aan Hanns Albin Rauter doet Lentz het voorstel om de persoonsbewijzen voor joden te voorzien met een "J" opdat "der Juden dann kenntlich gemacht werden" (Jacques Presser, Ondergang, deel 1, pag. 67). "In vele gevallen was de J op het Persoonsbewijs het doodvonnis van de houder" (Presser, Ondergang, deel 1, pag. 68). De registratie van alle joden was echter een bijzonder punt van aandacht. Ook daar zou Lentz zijn krachten voor geven.

[bewerk] Registratie van joden

De Nazi's streefden van meet af aan uitroeiïng van de Nederlandse joden na. In de eerste maanden van de bezetting worden reeds de eerste maatregelen tot vernietiging van het Nederlandse jodendom genomen. Op 1 juli 1940 wordt de eerste anti-joodse maatregel van kracht. De joden moeten de luchtbescherming verlaten. Op 2 juli 1940 worden joden uitgesloten van tewerkstelling in Duitsland. Talloze andere maatregelen volgen daarna. Op 23 januari 1942 wordt besloten dat joden een letter J in het persoonbewijs krijgen. Op 3 mei 1942 worden joden verplicht tot het dragen van de gele jodenster. Achter al deze maatregelen zit een duidelijke Duitse strategie. Men tracht de vernietiging zorgvuldig, grondig en zonder noemenswaardige maatschappelijke onrust aan te pakken. Het proces van Endlösung (oplossing van het joden vraagstuk) verloopt in een aantal fasen:

de identificatie van de joden (wie zijn jood);
de isolatie van de joden (het aanbrengen van zichtbare kenmerken; het samenbrengen in wijken, gettho's);
de deportatie van de joden (transport naar Westerbork en daarna Polen);
de vernietiging van de joden in Auschwitz en andere kampen.

Tot januari 1941 richt de Duitse politiek zich vooral op het identificeren van de joden. Wie zijn er eigenlijk jood? Op 30 september 1940 wordt een circulaire verzonden aan de lagere overheden waarin nauwkeurig wordt bepaald wie van Joodschen bloede is. Globaal geldt daarvoor het volgende uitgangspunt: Nederlanders met drie of vier joodse grootouders worden als voljoden aangemerkt; bij twee joodse grootouders is er sprake van halfjoden ; bij één joodse grootouder is er sprake van kwartjoden.

Op 10 januari 1941 volgt dan de aanmeldingsplicht van alle personen van geheel of gedeeltelijk Joodschen bloede. Dit is verordening VO 6/1941. Joden moeten zich laten registreren. In Duitsland beschikken de nazi's over een zogenoemde Judenkartei; een centraal register van alle personen van joodsen bloede. Een register ook waaruit in 1942 de lijsten voor deportatie naar Polen kunnen worden vatsgesteld en gecontroleerd. De Nazi's hebben getracht het jodenvraagstuk grondig en nauwkeurig op te lossen. Lentz gaat zich beijveren om ook voor Nederland een dergelijke Judenkartei samen te stellen. De uitvoerige toelichting op de verordening VO 6/1941 aan de lagere overheden is geschreven door Lentz. De joden buiten Amsterdam moeten zich binnen 14 dagen laten registreren. De joden in Amsterdam krijgen 10 weken de tijd om zich te laten registreren. Vervolgens zorgt Lentz ook weer voor een duidelijke administratieve herkenning van de joden in de bevolkingregisters. Bij de transporten en de samenstelling van de transportlijsten zal de SS hiervan goed gebruikmaken. Tenslotte zorgt Lentz ook voor de controle van de binnengekomen aanmeldingen. Na binnenkomst van de aanmeldingen stelt hij een lange lijst samen van joodse achternamen om te controleren of er in het gewone bevolkingsregister mogelijk nog mensen zijn die zich niet hebben aangemeld en echter wel van Joodschen bloede zijn. Dr. Friederich Wimmer (lid van het Duitse bestuur in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog) toont zich daarbij onaangenaam verrast als ook zijn naam op die controlelijst van Lentz voorkomt. Uiteindelijk resulteert de registratie op 5 september 1941 (Presser, Ondergang, deel 1, pag. 64) in de volgende aantallen:

**Aantal joden per 5 september 1941**
	Voljoden	Halfjoden	Kwartjoden	Totaal
Aantallen	140.552	14.549	5719	160.552

Bijna een jaar later, op 14 juli 1942, beginnen de eerste grote razzia's in Amsterdam-Zuid en Amsterdam-Centrum. De bezetter stelde de lijsten voor deportatie samen aan de hand van de adequate gegevens uit het centrale bevolkingsregister. Uiteindelijk werden er 107.000 Joden gedeporteerd, waarvan er 101.800 vermoord werden of bezweken aan dwangarbeid.

[bewerk] Publicaties

Lentz heeft een aantal publicaties op zijn naam staan. Het betreft boeken op zijn vakgebied: de bevolkingsboekhouding. In de oorlog schreef hij een dik boek (ruim 400 pagina's) over het persoonsbewijs. Zijn publicaties zijn:

De Bevolkingsboekhouding, 1936, (twee publicaties van resp. 299 en 58 pagina's)
Supplement op de bevolkingsboekhouding, 1938, 128 pagina's
Persoonsbewijzen: Handleiding voor de uitvoering van het besluit persoonsbewijzen, 1941, 402 pagina's

Deze publicaties zijn op te vragen bij de Koninklijke Bibliotheek.

[bewerk] Beoordeling

Het hele optreden van Lentz staat in het teken van de onnadenkendheid. Het staat echter ook in schril contrast met bijvoorbeeld René Carmille, het hoofd van een vergelijkbare Franse organisatie die joden voor de Duitse bezetters moest registreren en die de identificatie van joden tegenwerkte (hij gaf niet aan op kaarten of iemand jood was) en die ook veel kaarten (circa 100.000) van joden uit de kaartenbakken liet verdwijnen zodat hun identiteit bij de bezetter niet bekend werd. René Carmille is door de SS gevangen genomen en in het concentratiekamp Dachau omgekomen. Mede echter door zijn tegenwerking heeft de bezetter in Frankrijk maar 25% van de joden kunnen vermoorden.

Loe de Jong heeft in zijn grote werk Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog de persoon en het werk van Lentz getypeerd. "Het lijkt ons zinvol om hieraan toe te voegen dat Lentz, het hoofd van de rijksinspectie van de bevolkingsregisters, die met het in 1940 door hem ontworpen, nauwelijks goed na te maken persoonsbewijs ons inziens de bezetter en speciaal de SD een grotere dienst heeft bewezen dan welke Nederlander ook ... drie jaar gevangenis straf kreeg" (Het Koninkrijk ..., deel 12, Pag. 562). "Een grotere dienst dan welke Nederlander ook" aldus Dr. Loe de Jong. Het blijft daarom wel opmerkelijk dat er zo weinig en zo fragmentarisch materiaal over Lentz beschikbaar is. Wellicht heeft dat te maken met het geschiedenisbeeld van de Tweede Wereldoorlog. Daarin is plaats voor goede en foute Nederlanders. Dat er ook nog een hele grote groep domme Nederlanders is geweest lijkt maar moeilijk door te dringen. Het kwaad is soms banaal! Hannah Arendt waarschuwde voor het kwaad van de onnadenkendheid.

In het NRC-Handelsblad van 15 april 2005 gaat de journalist Henk Hofland ook in op het werk van Lentz. Hij merkt het volgende op:

In de Tweede Wereldoorlog was er in Nederland ook zo'n bovenmenselijke boekhouder, geniaal perfectionist van de administratie, J.L. Lentz, hoofd van de rijksinspectie van de bevolkingsregisters. Hij had een voor die tijd hermetisch register ontworpen, en volgens dr. L. de Jong (deel 12, eerste helft, pag. 577) 'een nauwelijks goed na te maken persoonsbewijs dat ons inziens de bezetter en speciaal de SD een groter dienst heeft bewezen dan welke Nederlander ook'. De bezetter heeft er dankbaar gebruik van gemaakt bij de arrestatie van Amsterdamse joden. Als ik langs de Hollandsche Schouwburg loop, denk ik wel eens aan de heer Lentz. Na de oorlog heeft hij drie jaar gevangenisstraf gekregen. (NRC-Handelsblad 15 april 2005)