Ismet Inönü
Mustafa Ismet Pasha Inönü (Smyrna, 24 september 1884 – Ankara, 25 december 1973) was een Turks president (1938-1950).
Inhoud |
[bewerk] Militaire carrière
Ismet Inönü volgde een militaire opleiding (voltooid in 1903) aan een militaire academie. Hij sloot zich aan bij het Comité voor Eenheid en Vooruitgang (CUP; Ittihad) en nam deel aan de revolutie van 1908 die het CUP aan de macht bracht.
Ismet onderdrukte twee revoltes, één in Jemen en één in Roemelië (toen waren dat Ottomaanse provincies).
Tijdens de Eerste Wereldoorlog commandeerde Ismet het 4de Leger in Syrië. Rond de tijd dat Turkije een wapenstilstand sloot met de Entente (oktober 1918) was Ismet staatssecretaris van Oorlog in de regering van grootvizier Izzet Pasha. Daarna sloot hij zich aan bij de nationalisten van Mustafa Kemal Atatürk die een vrijheidsstrijd uitvochten met de Grieken en Italianen die delen van Turkije wilden annexeren. Deze vrijheidsstrijd mondde uit in een overwinning voor de nationalisten. In januari en in april 1921 wist Ismet de Grieken te verslaan bij Inönü. Later, toen het de Turken verplicht werd gesteld om een achternaam aan te nemen, koos Ismet als achternaam 'Inönü', naar de plaats waar hij tweemaal een militaire zege had behaald. Hoewel geen Ottomaanse pasja (hij was geen Ottomaanse generaal, maar generaal in het nationalistisch leger), stond hij toen wel bekend als 'Ismet Pasja'.
[bewerk] Premier
In 1922 waren de Grieken en Italianen verslagen en kwam Mustafa Kemal Atatürk als sterke man naar voren. Hij zette de sultan, Mehmet VI af en riep de republiek Turkije uit (1923). Ismet werd door Atatürk aangesteld als delegatieleider van de Turkse vredesdelegatie die op 24 juli 1923 de Vrede van Lausanne ondertekende met de Entente-mogendheden.
Van 1923 tot 1924 en van 1925 tot 1937 was Ismet Pasha minister-president van de republiek. Ismet was een trouwe volgeling van Atatürk en steunde diens binnen- en buitenlandse politiek.
[bewerk] President
Na het overlijden van Mustafa Kemal Atatürk in 1938, volgde Ismet Inönü hem als president van de Turkse republiek op. Na het partijcongres van de Republikeinse Volkspartij (CHP), de enige toegestane politieke partij, werd hij tevens tot partijvoorzitter voor het leven gekozen. Het Turkse parlement in Ankara kende hem de titel Nationaal Leider toe, terwijl Atatürk postuum de titel Eeuwige Leider kreeg toegewezen.
De politiek van Inönü week weinig af van die van Atatürk en er was geen sprake van democratische hervormingen. Het is overigens niet geheel waar om Inönü af te schilderen als dictator, omdat het parlement nog geheel in functie was en hij bovendien verantwoordelijk was voor de invoering van het meerpartijenstelsel, hoewel de titel Nationaal Leider wel enige associatie met de fascistische regimes van Ioannis Metaxas (Griekenland) en Benito Mussolini (Italië) opriep.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog bleef Turkije voor het grootste deel neutraal, wat de ergernis van zowel de geallieerden als de As-mogendheden opriep. Deze strikte neutrale politiek van Inönü leidde tot een strenge perscensuur en een verbod op pro- en anti-fascistische propaganda. Een poging van de Duitse ambassadeur in Ankara, Franz von Papen, om de Turken te verleiden om me te doen aan de oorlog aan Duitse zijde, liep uit spaak op de onwil van Inönü om oorlog te voeren tegen de geallieerden (1941). Pas in april 1945 verklaarde Turkije - onder hevige druk van de geallieerden - de oorlog aan de As-mogendheden.
Vrijwel direct na de Tweede Wereldoorlog werd Turkije ernstig bedreigd door de Russen die om concessies vroegen in de Zwarte Zee. Inönü wist zich gesteund door de Amerikanen en zwichtte niet onder de Russische dreigementen. Vanaf dat moment zijn Turkije en de Verenigde Staten bondgenoten. Om zijn regime te democratiseren werden in 1945 politieke partijen gelegaliseerd. De Republikeinse Volkspartij (CHP) bleef bij de eerste naoorlogse verkiezingen echter de grootste partij, hoewel de Nationale Partij, en met name de Democratische Partij van Adnan Menderes en Celal Bayar geduchte concurrenten waren van de CHP.
[bewerk] Oppositieleider en premier
De verkiezingen van 1950 werden verloren door de CHP - één van de factoren voor het verlies van de CHP is mogelijk de in het vooruitzicht gestelde landhervorming, die op de onwil stuitte van de grootgrondbezitters in Anatolië die tot dan toe altijd de CHP hadden gesteund maar daarna overliepen naar de DP van Menderes. Adnan Menderes werd minister-president, terwijl de voormalige Turkse premier en general, Celal Bayar president werd.
De CHP die nog nooit oppositie had gevoerd, moest het oppositie voeren nog leren. De verkiezingen halverwege de jaren vijftig verliepen dan ook niet succesvol voor de CHP. De DP-regering, die toch wat dictatoriale trekjes ging vertonen, werd in 1960 omver geworpen door het leger dat een tijdelijke militaire regering afkondigde, doch in 1961 de parlementaire democratie herstelde. De CHP - inmiddels naar eigen zeggen omgevormd tot een 'sociaal-democratische partij' (eigenlijk een centrumpartij) - mocht een coalitieregering vormen met andere kleine partijtjes. Inönü leidde tot 1965 deze coalitieregering.
De CHP leed bij de verkiezingen van 1965 en 1969 grote nederlagen. De jonge Bülent Ecevit volgde Inönü in 1972 als partijvoorzitter van de CHP op.
Inönü overleed op 25 december 1973 in Ankara.
