Breedtegraad

Kaart van de wereld met daarop horizontaal de breedtegraden geprojecteerd, die eigenlijk circulair lopen met verschillende radii
grote versie (pdf)

De breedtegraad is samen met de lengtegraad een geografische positieaanduiding in bolcoördinaten. De breedtegraad van een plek op Aarde is de hoek die de verbindingslijn tussen die plek en het middelpunt van de Aarde met het vlak van de evenaar maakt. De breedtegraad varieert van 0° tot 90°, met de toevoeging NB (noorderbreedte, ten noorden van de evenaar, op het noordelijk halfrond) of ZB (zuiderbreedte, ten zuiden van de evenaar, op het zuidelijk halfrond). Een graad (°) wordt onderverdeeld in 60 minuten ('), een minuut wordt onderverdeeld in 60 seconden (").

Een parallel of breedtecirkel is de lijn die alle punten verbindt met dezelfde geografische breedte. Alle parallellen lopen evenwijdig aan elkaar. De lengte van parallellen varieert sterk met de geografische breedte: op de evenaar is de lengte ongeveer 40.000 km. Op de polen (90° NB of ZB) is de lengte gelijk aan nul. De omtrek van een parallel is cosinus(breedte) x 40.000 km.

Nederland ligt tussen 50° 45' NB en 53° 33' NB. De lengte van een breedtegraad (dat is van west naar oost gemeten) varieert daarmee van 70,3 km in het zuiden tot 66,0 km in het noorden van Nederland. Op deze parallel meten we (in Nederland) de oosterlengte in graden, minuten en seconden. De afstand west-oost tussen twee punten met een verschil in lengte van een boogseconde varieert daarmee tussen de 19,5 m in het zuiden en 18,3 m in het noorden van Nederland. Voor de aanduiding op een GPS betekent dit dat voor een positie met een nauwkeurigheid van 1 meter de uitlezing in graden op 5 decimalen achter de komma moet gebeuren (0,00001° = 0,7 m).

De breedtebepaling kan gedaan worden aan de hand van de positie en de beweging van de sterren aan de hemel. De breedte kan op het noordelijk halfrond onder meer worden bepaald aan de hand van de hoogte van de Poolster. In het ideale geval staat de Poolster op de Noordpool in het zenit (op 90°, recht boven de waarnemer) en aan de evenaar aan de horizon (op 0°). Wanneer we nauwkeuriger naar de plaatsbepaling gaan kijken speelt de bol of ellipsoïde die we als afbeelding voor de aarde gebruiken een belangrijke rol. Men kan dus niet spreken over de lengte op de breedte. In Nederland gebruiken we vaak de lengte- en breedtegraad ten opzichte van de ellipsoïde van Bessel.

[bewerk] Klimaat en daglengte

De breedte van een plek op aarde is van grote invloed op het regionale klimaat en op de daglengte. Hoe verder een plek van de evenaar verwijderd is hoe lager de zon staat en hoe minder energie per m² op aarde terecht komt en hoe langer de weg is die de stralen door de atmosfeer moeten afleggen. Ook de variatie in daglengte is groter naar mate men dichter bij de polen komt. Geografisch belangrijke breedtegraden zijn de keerkringen (op 23° 27') en de poolcirkels (op 66° 33'), beiden op zowel het noordelijk als het zuidelijk halfrond.

[bewerk] Astronomische waarnemingen

De breedtegraad van een waarnemer is van invloed op wat er gezien kan worden. Een waarnemer op de noordpool ziet de poolster recht boven zich en alle sterren met een declinatie groter dan 0 draaien evenwijdig aan de horizon hieromheen en gaan nooit onder. Alle zichtbare sterren zijn hier circumpolair, sterren van de zuidelijke hemelkoepel zijn nooit zichtbaar.

Een waarnemer op de evenaar ziet de poolster precies op de noordelijke horizon liggen, en de zuidelijke hemelpool op de zuidelijke horizon. Alle sterren komen in het oosten op en gaan in het westen weer onder.

Voor waarnemers op andere breedtegraden zal een deel van de sterren circumpolair zijn, een deel komt dagelijk op en gaat onder, en een ander deel zal nooit boven de horizon uitkomen.