Bataafse opstand
De opstand van de Bataven, ook wel Bataafse opstand of opstand van de Batavieren genoemd, was een opstand (69 - 70) van de (vermoedelijk) West-Germaanse Bataven in de provincia Germania Inferior onder leiding van Gaius Iulius Civilis. Nadat men eerst enkele zegerijke overwinningen had behaald op de Romeinse legioenen, waarvan men er vier op verpletterende wijze vernietigde, slaagde een groot Romeins leger onder leiding van Quintus Petillius Cerialis - gestuurd door de nieuwe keizer Titus Flavius Vespasianus - erin de opstand uiteindelijk neer te slaan en de toestand in de provincia te stabiliseren. Bij de onderhandelingen werden de Bataven vernederende voorwaarden opgelegd, waardoor ze voortaan een permant gelegerd legioen moesten dulden in hun thuisland.
Inhoud |
[bewerk] Voorgeschiedenis
De Bataven onderhielden reeds vriendschappelijke relaties met de Romeinen ten laatste vanaf 15 v. Chr., toen Drusus een castra op de Hunnerberg bouwde, en stonden bekend als socii (bondgenoten) en vochten in vele veldslagen aan de kant van Rome. In de strijd tegen Arminius in Germania en (onder andere) Boudicca in Brittania verwierven de Bataven zich grote roem, wat niet altijd door de toenmalige keizer Nero werd geapprecieerd.
In 68 v. Chr. - waarschijnlijk in verband met de opstand van Gaius Iulius Vindex - werden Claudius Paulus en diens broer Gaius Iulius Civilis, twee geromaniseerde Bataafse legeraanvoerders van aanzien valselijk beschuldigd van rebellie door Fonteius Capito. Terwijl Claudius Paulus in september 68 werd geëxecuteerd, werd Gaius Iulius Civilis - die geboeid naar Rome was afgevoerd - vrijgelaten en kon deze terugkeren naar zijn thuisland. Dit zette veel kwaad bloed en de Bataafse cohorten die in het land van de Lingonen gelegerd waren, scheidden zich af van het veertiende legioen, waarbij ze waren ingedeeld.
In 68 n. Chr., na de dood van Servius Sulpicius Galba, brak aan Romeinse zijde een burgeroorlog uit (het Vierkeizerjaar), tussen enerzijds Otho die door de Praetoriaanse Garde naar voren werd geschoven en Vitellius, die op dat moment legatus was in Germania Inferior en door de troepen aan de Noordelijke Limes werd gesteund. Julius Civilis werd, om de Bataven niet verder op te winden, in allerijl bij de Frisii in veiligheid gebracht, want de troepen, waarop Vitellius steunde, eisten zijn hoofd.
Ten einde het principaat te verwerven, ontdeed Vitellius de noordelijke limes van een groot deel van zijn bezetting en trok hiermee op tegen Otho. Een grote groep Bataven trok met hem op, maar er bestond grote animositeit tussen de Bataven en (met name) het veertiende legioen. Het kwam zo regelmatig tot rellen tussen Bataven en legionaires. Omdat de Bataafse troepen niet betrouwbaar werden geacht, werden ze naar het noorden teruggestuurd.
[bewerk] De opstand breekt uit
De opstand brak uit toen, op bevel van Vitellius, de weerbare jongelingen van de Bataven werden opgeroepen voor militaire dienst. Die maatregel was al hard genoeg, maar de liederlijke uitvoering die eraan werd gegeven door de uitvoerende ambtenaren, die ouden van dagen en gebrekkigen aanwierven om ze tegen betaling van losgeld weer vrij te laten en de jongeren "voor onzedelijke handelingen deporteerden" dreef de Bataven tot woede.
Tevens kreeg Julius Civilis schriftelijk (van Primus Antonius) en mondeling (van Hordeonius Flaccus) te horen dat Vespasianus, die een oude vriend was, hem vroeg een opstand te beginnen, teneinde diens greep naar de macht te steunen. Civilis stelde zich door geheime boodschappen te sturen in verbinding met de Canninefaten, de Friezen en de Bataafse cohorten die in Britannia en Mogontiacum (Mainz) lagen.
Bij de Canninefaten nam Brinno het voortouw en overrompelde twee winterkwartieren aan de kust, waarschijnlijk Matilo (Roomburg, onderdeel van het hedendaagde Leiderdorp) en Albaniana (Alphen aan de Rijn), aangezien de forten bij Valkenburg en Katwijk al waren vernietigd. Civilis speelde dubbelspel en verzekerde de Romeinen dat hij de opstand van de Canninefaten snel de kop in zou drukken. Maar lang kon hij zijn ware bedoelingen niet verbergen en het kwam, waarschijnlijk in de buurt van Driel, tot een veldslag tussen een samenraapsel van Gallische hulptroepen onder de primipilus Aquilius en Canninefaten, Friezen en Bataven. De slag was een succes voor Civilis, een cohorte Tungren liep met standaard en al over, de rijnvloot werd overmeesterd en onder de resterende Romeinse troepen werd een bloedbad aangericht. Oppidum Batavorum ging, net als de andere legerplaatsen in de Rijn-delta, in vlammen op.
Civilis bond de Galliers aan zich door gevangengenomen bevelhebbers van de cohorten vrij te laten en de troepen te laten kiezen of zij wilden blijven of gaan. In Gallische en Germaanse landen werd hij alom, maar voorbarig, gevierd als de grondlegger van de onafhankelijkheid. Gezanten uit overrijnse streken arriveerden om hulptroepen toe te zeggen. Hordeonius Flaccus, die eerst de opstand negeerde, werd door de berichten over onder de voet gelopen legerplaatsen en in de pan gehakte cohorten gealarmeerd. Hij stuurde Lupercus met wat er aan manschappen restte en wat in allerijl bijeen kon worden geroepen van de Treveren en Ubiërs en zelfs een afdeling Bataven, die loyaliteit veinsden, richting de Insula Batavorum waar inmiddels alles wat Rome heette, was weggevaagd.
Het kwam opnieuw tot een veldslag (waarschijnlijk ergens tussen Nijmegen en Xanten) die voor de Romeinen op een ramp uitliep. De Bataven liepen op het moment supreme over en de inderhaast bijeengegaarde Treveren en Ubiërs werd uiteengeslagen. De Romeinse troepen konden zich ternauwernood in Castra Vetera (Xanten) in veiligheid brengen.
[bewerk] De opstand breidt zich uit
Ondertussen was een groot detachement Bataven en Canninefaten, op bevel van Vitellius, onderweg naar Rome toen ze door gezanten van Civilis werden ingehaald. Terstond maakten deze rechtsomkeerd en sloten zich bij de opstand aan. Hordeonius Flaccus en zijn opperbevel hinkten op twee gedachten, enerzijds had men een sterke voorkeur voor Vespasianus en zou derhalve de Bataafse opstand moeten steunen, anderzijds was de loyaliteit van de troepen een andere, die hadden immers Vitellius tot princeps uitgeroepen. Tevens was men allerminst zeker van de nieuwe troepen die met overhaaste lichtingen (onder de lokale bevolking) werden aangevuld.
Bij Bonna (Bonn) kwam het tot een treffen. De Romeinse commandant, Herennius Gallus kreeg bevel van Hordeonius Flaccus, die zich had laten overreden, een front tegen de (nu terugkerende) Bataven en Canninefaten te vormen. De Bataven stuurden gezanten met de boodschap dat zij niet op voet van oorlog met de Romeinen verkeerden, maar slechts verlangden naar rust en de aanblik van hun vaderland. Als niemand hen de voet dwars zette, zou hun doortocht zonder schade verlopen, zoniet, was men ook bereid zich met het zwaard een weg te banen. De Herennius Gallus deed een poging de numeriek zwakkere Bataven te omsingelen, maar het ratjetoe aan oudgedienden, inderhaast opgetrommelde cohorten Belgen en zelfs landvolk en zoetelaars waren geen partij voor de ervaren Bataven en Canninefaten, die zich in wigformatie schaarden en, dicht opeengepakt, de Romeinse omsingeling doorbraken en de troepen op de vlucht joegen.
[bewerk] De situatie van de Romeinse legioenen verslechtert
Om de schijn van rebellie van zich af te wentelen, liet Civilis zijn troepen de eed op Vespasianus afleggen en nodigde de troepen die eerder, na het debacle bij Oppidum Batavorum, naar Castra Vetera waren gevlucht uit, hetzelfde te doen. De troepen, die op de hand van Vitellius waren, weigerden echter. Civilis liet daarop, na een mislukte bestorming, de vesting belegeren.
Ondertussen kwam het in Germania Superior tot een toenemende kloof tussen het opperbevel onder leiding van Hordeonius Flaccus en de troepen die hem van verraad beschuldigden. De laatsten bleven trouw aan Vitellius, terwijl Flaccus, die door Galba was benoemd, de zijde van Vespasianus koos. Het kwam tot een muiterij, die door Vocula bloedig werd onderdrukt.
Terwijl de troepen langs de noordelijke Limes vanuit Gallie versterking ontvingen, organiseerde Civilis plundertochten in het gebied van de Treveren (bij Trier) en Ubiërs (bij Keulen). Ook ondenam hij een nieuwe poging Castra Vetera stormenderhand in te nemen, maar ook deze poging mislukte. Wel slaagde hij erin Asciburgium (Asberg, tussen Xanten en Neuss) te overrompelen en richtte een bloedbad aan onder de troepen van Vocula bij Gelduba. Deze laatste werd echter gered door een aantal cohorten Vasconen (Basken) die de troepen van Civilis in de rug aanvielen. De verwarring was groot en Civilis leed zware verliezen. Wel werden vele standaarden buitgemaakt.
De situatie in Castra Vetera was ondertussen nijpend geworden. Er heerste groot gebrek aan voedsel en er waren vele gewonden. De Rijn was stevig in handen van de opstandelingen en men probeerde over land bevoorrading uit Novaesium te krijgen. De colonnes waren echter slecht georganiseerd en gedisciplineerd en werden door de troepen van Civilis overvallen. Men wist zich tot Geduba door te slaan, waar Vocula ondertussen een versterking had gebouwd. Vocula trok zich terug in de richting van Novaesium.
De relatie tussen de troepen en het opperbevel bereikte een dieptepunt toen de manschappen van het vijfde en het vijftiende legioen erachter waren gekomen dat Vitellius een gratificatie had toegekend. Ze eisten deze op en Hordeonius Flaccus liet het geld uitkeren in de naam van Vespasianus. Hierdoor ontvlamde de woede onder de manschappen, die Flaccus uit zijn tent sleepten en afmaakten. Vocula zag zich gedwongen als een slaaf verkleed het kamp in Novaesium te ontvluchten.
[bewerk] Erfgoed
- In Museum Het Valkhof in Nijmegen wordt een ronde bronzen schijf bewaard met de tekst C AQUILLI PROCULLI LEG(io) XIII AUG(usta). Deze schijf is tijdens of vlak voor de opstand begraven geraakt en kan dus met een zekere mate van waarschijnlijkheid in verband worden gebracht met de door Tacitus beschreven Primipilus. Zie ook: Oppidum Batavorum.
- Er zijn uit deze tijd wijdverbreide brandhaarden bekend, onder meer in Atuatuca Tungrorum en Oppidum Batavorum, wat Tacitus' relaas ondersteunt.
[bewerk] Verder lezen
- J. Lendering, De randen van de aarde. De Romeinen tussen Schelde en Eems, Amsterdam, 2000. ISBN 9026316305
- Tacitus, De opstand van de Bataven (Historiae IV 12-37, 54-79; V 14-26; De origine et situ Germanorum 29), introd. trad. V. Hunink, Amsterdam, 2005. ISBN 9025353347
[bewerk] Externe links
- K. Dietz, Der Bataveraufstand, Novaesium.de (2004).
- J. Lendering, art. The Batavian revolt, Livius.org (2005). (negendelig Engelstalig artikel)
