Кресненско востание
Од Википедија, слободна енциклопедија
Кресненското востание (првобитно кренато и познато под името Македонско востание) е востание на македонскиот народ против Отоманската власт кренато на 17 октомври (5 октомври стар стил) 1878 година во селото Кресна, во долината на реката Струма во Пиринска Македонија.
[уреди] Причини и подготовки за дигнување на Кресненското востание
Самите настани во Големата источна криза (1875-1881) година, Руско-турската војна, Санстефанскиот мировен договор и Берлинскиот конгрес имале силно влијание во Македонија. Револуционерниот дух кај Македонскиот народ се повеќе раснел особено по востанието во Босна и Херцеговина и ослободувањето на Бугарија од страна на Русија во Руско-турската војна. Најголема причина за оружена борба за ослободување на Македонија предизвикал членот 23 од мировниот договор на Берлинскиот конгрес, кој се однесувал на Македонија и предвидувал нејзина автономија.
Главните подготовки за подигнување на востанието биле водени од повеќемина видни Македонци - учители, трговци, свештеници итн. Најангажирани во подготовките биле охридскиот митрополит Натанаил и познатиот македонски револуицонер учителот Димитар Поп-Георгиев Беровски кој две години претходно бил главен водач на Разловечкото востание, познатиот македонски војвода од тој период Стефо Николов, познатиот македонски револуционер од тоа време поп Коста (Буфски) од с.Буф-Леринско и неколкумина македонски војводи. Голема улога во подготовките и одвивањето на востанието ќе имаат и штотуку формираните т.н. благотворителни комитети „Единство“, кои ги организирале мирните но и вооружените протести и акции против решенијата на Берлинскиот конгрес кои имале главно негативен карактер во однос на Санстефанскиот мировен договор кој во целост бил во корист на Бугарија. Најважни од нив биле Софискиот и Џумајскиот комитет кои всушност играле и раководна улога во востанието.
При подготовките за востанието најмногу се сметало на четите кои би се формирале од доброволци - Македонци-ополченици во Бугарија кои по завршувањето на војната останале таму. Меѓутоа искуствата покажале дека за да успее востанието требало да се исползуваат чети од Македонија кои веќе ги крстосувале македонските планини, чети познати на народот, чети кои ќе ги имаат идеалите за слобода на Македонија и чети кои немаат никакво влијание од соседните држави (Бугарија, Србија, Грција).
[уреди] Први раздвижувања на четите и последните подготовки за дигнување на востанието
Кон крајот на септември 1878 година Софискиот благотворителен комитет во Ќустендил го испратил Луис Војткевич (Полјак) со голема чета од 300 души за да се префрли во Македонија. По краткотрајна вооружена борба, четата била разбиена од турскиот аскер и Луис Војтеквич се вратил назад во Софија по нови инструкции. Истиот месец Адам Калмиков (Козак од Украина) со голема чета доброволци се обидел да влезе во Македонија но и неговиот обид ќе биде неуспешен поради тоа што неговата чета целосно била разбиена од турскиот аскер. Подоцна овие двајца платеници, авантуристи и интриганти ќе бидат наградени од комитетот „Единство“ со раководни функции во востанието, иако тие немале квалитети за тоа.
На состанокот одржан на 8 септември во Рилскиот Манастир, свикан од Натанаил на кој присуствувале и Димитар Поп-Георгиев Беровски и војводата Дедо Иљо Малешевски (Марков) било решено да се повикаат сите чети кои дејствувале недалеку од демаркационата линија да се приближат до Горна Џумаја. На повикот се одзвале повеќе чети и во Горна Џумаја се одржало советување со војводите за востанието. Токму на ова советување било прифатен предлогот на еден од најсмелите и најспособни војводи Стојан Карастоилов, востанието да започне со нападот на Кресна. Тука било прифатено со нападот да раководи Стојан Карастоилов.
Иако во целост подготовките за востанието биле во раководени од македонските војводи, сепак комитетот „Единство“ како главен иницијатор на востанието (иако сакал востанието да изгледа како дело на Македонија), неможел да допушти целото востание да се одвива во рацете на македонските војводи и Македонците. Затоа по нивното барање командата на востанието му била доверена на офицерот на руската армија козакот Калмиков.
[уреди] Почеток, тек и крај на востанието
Востанието започнало на 17 октомври (5 октомври по стар стил) 1878 година со нападот на Кресненските анови во кои била сместена турската војска. Во нападот учествувале 400 востаници и многу селани од околните села. При самиот напад на турскиот гарнизон на востаниците им се предале 119 турски војници. По ослободувањето на Кресна востанието се проширило во околината и подалеку во Мелничко, Беровско, Делчевско, Демирхисарско. Настанала голема слободна територија, која по извесно време, по контранападот, Турците до 11 ноември успеале да ја повратат.
Една од првите мерки на востаничките водачи, по ослободувањето на селата, била да воведат нова месна административна власт, да извршат мобилизација за пополнување и формирање на нови чети како и избор на воено-востаничкото раководство. На општото собрание востаниците за востанички „атаман“ го избрале Калмиков, за началник на штабот Димитар Поп-Георгиев Беровски, а за прв војвода на четите Стојан Карастоилов. За ова Поп-Георгиев Беровски уште на 20 октомври (8 октомври, стар стил) го известил Џумајскиот комитет и се потпишал како „началник штаба на македонските востаници“. Овдека се појавиле првите несогласувања и недоразбирања помеѓу македонските револуцинери и бугарските комитети. Во сите ослободени места била воспоставена народна власт, а народот без разлика на националната и верска припадност (Македонци, Турци, христијани, муслимани) бил целосно ослободен од сите даноци. Во ослободените места не биле забележани протерувања, убиства и изживувања врз турското муслиманско население. Македонското население од сите ослободени места со големо воодушевување го помагало востанието не само преку човечка сила (одење на селани во востаници) туку и преку давање на жито, земјоделски производи, резерви на храна и облека, а подоцна и преку давање засолништа на востаниците.
На 11 ноември Турците крваво го задушиле востанието, а цели два месеци потоа со најголеми репресивни мерки на убиства, иселувања и мачења врз месното население биле вршени потраги по преостанатите живи востаници од околните села.
[уреди] „Устав на Македонскиот револуционерен комитет“ на Кресненското востание
Од странана на Димитар Поп-Георгиев Беровски непосредно пред почетокот на востанието бил изработен “Устав на Македонскиот Револуционерен Комитет“ на Кресненското востание. Според уставот, во востанието можел да учествува секој кој се чувствува за Македонец (член 2), и се залага за ослободување на Македонија (член 4). Македонската национална идеја во уставот е целосно присутна: зацртано е ослободување на цела Македонија и формирање една држава. Според уставот востанието требало да се прошири во сите делови на Македонија (Член 125), а биле формирани чети во Костур, Тетово, Скопје, Горна Џумаја, Велешките области (Член 130). Во член 15 од уставот се спомнуваат и националностите во Македонија: христијани и муслимани Македонци, Турци, Албанци, Власи и сите останати... . За Бугарите се вели дека се само словенски браќа, (чл. 186), но биле непријателски настроени кон востанието, според член 132.
Според ова се гледа дека востанието имало македонски општонароден карактер. Зацртаната цел за ослободување на Македонија и создавање на независна држава и подоготовката на чети во повеќе краишта во Македонија го потврдуваат силниот македонски стремеж за слобода, но и силната национална свест на Македонците дека се Македонци, посебен народ на Балканот!
[уреди] Кресненското востание - прв судир меѓу Македонското револуционерно движење и Кнежевството Бугарија
Кресненското востание било прв судир помеѓу македонското револуционерно движење и царството Бугарија. Очигледното мешање во политиката на востанието и водењето на борбата и спроведувањето на своите зацртани планови на бугарските комитети довеле до големи недоразбирања и судири со македонските востаници и револуционери. Првиот судир се случил уште при борбите за ослободување на Кресна, помеѓу македонскиот војвода Стојан Карастоилов и рускиот офицер во бугарска служба Калмиков. Иако судирот бил од воено - тактички карактер сепак тука за првпат се судриле и целите и плановите на македонските револуционери и бугарските комитети. Подоцна судриот помеѓу двајцата странци Калмиков и Војткевич ќе предизвика толкаво незадоволство кај македонското раководство што Димитар Поп-Георгиев Беровски ќе напише доста остро писмо во кое го осудува самоволието и мешањето на Софискиот и Џумајскиот комитет во Македонското востание. Бугарските комитети незадоволни од неисполнувањето на нивните планови и бунтувањето на востаничкиот совет кој бил составен само од Македонци и по едногласно донесена одлука ги протерал Војткевич и Калмиков, подготвил и физичка ликвидација на Димитар Поп-Георгиев Беровски и војводата Стојан Карастоилов. Под силните притисоци подоцна Димитар Поп-Георгиев Беровски ќе биде отстранет од местото началник на штабот, но неговото враќање ќе биде пречекано со големо воодеушевување меѓу македонските востаници и населението.
