Germanskt mál

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin

Indo-Evropeiskt
Indo-evropeisk mál
albanskt \| anatolisk armensk \| balto-slavisk \| keltisk germansk \| grikskt \| indo-iransk italsk \| tokarsk
frum-indo-evropeiskt
mál \| samfelag \| trúgv kurgiskt \| jamna \| stríðsøksamentan
Indo-evropeisk gransking

Germansku málini eru eina greinin av indo-evropeisku málfamiljuni. Størstu germansku málini eru enskt og týskt, sum eru móðurmál hjá umleið 340 og 120 miliónum fólkum ávíkavist. Onnur týdningarmikil mál umfata lágtýsk mál, herundir niðurlendskt, og skandinavisk málini danskt, norskt og svenskt

SIL-Tjóðlívsfrøðin hevur yvirlit yvir 53 ymisk germansk mál og málføri.

Teirra felags forfaðir er Felags germanskt, helst talað í miða 1. ártúsundi f.Kr. í Jarnaldarevropa. Felags germanskt og allir tess eftirkomarar eru eyðkend av fleiri serligum málfrøðiligum sereyðkennum. Mest kenda er hjáljóðabroytingin kend sum Grimms lóg. Fyrstu germansku málførini koma inn í søguna við germanskum ættbólkum, ið seta seg niður í norðara Evropa fram við markið við Rómverksa ríkið frá 2. øld.

[rætta] Skrift

Elstu prógvini fyri germanskt koma frá nøvnum skrásett í 1. øld av Tacitus, og eina einkulta ferð í 2. øld f.Kr. á Negau-hjálminum. Umleið frá 2. øld mentu summir talarar av fyrstu germansku málførunum eldra fuþarkin. Fyrstu rúnaristirnar eru í størstan mun avmarkaðar til persónsnøvn og torfør at tulka. Gotiska málið varð skrivað við gotiska stavraðnum ment av biskupinum Ulfilas til týðing hansara av Bíbliuni í 4. øld. Seinni byrjaðu kristnir prestar, ið talaðu og lósu latín afturat sínum germanska máli, at skriva á germanskum málum við lítið broyttum latínskum stavum. Men í Skandinavia, og í londunum fyri vestan, var rúnastavraðið vanliga brúkt alla víkingaøld.

Afturat vanliga latínska stavraðnum, brúktu germansku málini ymisk serliga frámerki og eyka stavir, herundir Umlaut og ß (Eszett), Ø, Æ, Å, Ð, Ȝ, Þ (Þorn) og Ƿ, frá rúnum. Søguligt prentað týskt er ofta prentað sum gotisk skrift.

[rætta] Málslig frámerki

Nøkur serlig eyðkenni fyri germansk mál eru:

Javningin av indo-evropeisku tíðarskipanini til fortíð og nútíð (ella felags).
Tannauppískoytið (/d/ ella /t/) í staðin fyri sjálvljóðarbroyting til at frámerkja tátíð.
Hjáveran av tveimum ymiskum sløgum av sagnorðabending: veik (við tannauppískoyti) og sterk (við sjálvsjóðarbroyting).
Nýtslan av sterkum og veikum Lýsingarorð|lýsingarorðum]].
Hjáljóðabroytingin kend sum Grimms lóg.
Fleiri orð við uppruna, sum er torførur at seta í samband við aðrar indo-evropeiskar málfamiljur, sum fleiri útgávur finnast av í næstan øllum germanskum málum.
Broyting av áherðslu til rótina á stovninum.

[rætta] Søga

Øll germansk mál eru hildin at koma frá einum hugsaðum frumgermanskum máli. Hetta bleiv helst til í jarnøld áðrenn Rómverska ríkið í norðara Evropa frá umleið 500 f.Kr.. Aðrar felags nýskapanir, ið skilja germanskt frá frum-indo-evropeiskum, benda á eina felags søgu hjá undanfrumgermanskum talarum gjøgnum norrønu bronsuøld.

Í tíðini tá ið germanskt mál er staðfest fyrstu ferð, hevði germanskt mál býtt seg í tríggjar bólkar, vesturgermanskt, eysturgermanskt og norðurgermanskt. Hvussu sambandið hevur verið millum tey, ber illa til at staðfesta heilt neyvt frá teimum fáu rúnaristunum. Tey vóru sína millum skillig gjøgnum fólkaflytingatíðina.

lombardiska málið í 6. øld, til dømis, kann upprunaliga hava verið norður- ella eysturgermanskt, sum síðani varð gjørt vesturgermanskt eftir, at lombardarnir settust niður við Elbe. Vestari bólkurin er blivin til í rómversku jarnøld. Eystari bólkurin kann hava fingið sítt mál frá málinum í Gotlandi í 1. øld. Hetta ger Svøríki til upprunaliga heimlandið hjá Norðurgermanskum. Elsti varðveitti samanhangandi germanski teksturin er gotiska týðingin av nýggja testamenti eftir Ulfilas úr 4. øld. Gamlar niðurskriftir av vesturgermanskum eru á fornhágtýskum og anglosaksiskum í 9. øld. Norðurgermanskt er bara kent frá spjaddum rúnaristum sum frummnorrønt til tað mennist til fornnorrønt umleið 800. Longri rúnaristin eru varðveittar úr 8. og 9. øld. Longri tekstir við latínskum stavum eru varðveittir úr 12. øld (Íslendingabók), og nøkrum yrkingum so gamlar sum tíðliga í 9. øld.

Í umleið 10. øld eru málførini broytt so mikið nógv, at tey eru illa skillig sína millum. Málsliga sambandið millum noorðbúgvarnar ið settust niður í Danalóg í Onglandi við Anglosaksar setti spor í enskt mál. Hetta sambandið er mistonkt fyri at vera orsøk til samanfallið av gomlu ensku mállæruni, sum førdi til miðalenskt frá 12. øld.

Eysturgermansku málini mistu týdning frá endanum á fólkaflytingatíðini. Burgundar, Gotar og Vandálar gjørdust málsliga partur av grannum sínum umleið í 7. øld uttan krimiskt gotiskt, sum helt á til 18. øld.

Gjøgnum miðøld býttust vesturgermansku málini av oyggjamenningini av miðenskum á einari síðu, og øðrum germanska ljóðskiftinum á fastlandinum á hinari, sum førdi til hátýskt og lágtýskt við miðtýksum í miðuni.

Norðurgermansku málini vóru hinvegin enn meira sína millum skillig. Í stórum varðveittu tey førleikan at skilja hvønn annan til nýggja tíð.

[rætta] Flokking

Legg merki til at munur millum undirfamiljur av germanskum sjáldan neyvt eru ásettar.

Vesturgermanskt
- Hágtýskt mál
  - Týskt
    - Miðtýskt
      - Eysturmiðtýskt
      - Luksemborgskt
      - Vesturmiðtýskt
        
        Pennsylvaniatýskt (talað av Amish og øðrum bólkum í landsynnings-Pennsylvania)
    - Ovara týskt
      - Alemanskt týskt mál
      - Bayernskt týskt mál
      - Hutteriskt týskt mál (eisini nevnt "Tirolskt")
  - Jiddiskt (við týðandi mongd av innfluttum málum úr hebraiskum og øðrum málum, og vanliga skrivað við hebraiska stavraðnum).
  - Wymysojer (við týðandi ávirkan úr lágsaksiskum, niðurlendskum, pólskum and skotskum)
- lágtýskt
  - Lágfrankiskt
    - Niðurlendskt
    - Afrikaans (við týðandi innflutningi av orðatilfeingi úr øðrum málum)
    - Limburgiskt
  - Lágsaksiskt
    - Vanligt lágsaksiskt
  - Eysturlágsaksiskt
    - Lágtýskt
- Oyggjagermanskt
  - Frisiskt
    - Sölskt
  - Enskt. Ovurstórur innflutningur av latínskum orðatilfeingi og mállæru, mest gjøgnum normanskt franskt. Nógv málfrøði.
    - Bretskt enskt
      - Norðurenskt
      - Northumberland
      - Durham
      - Cumbrian
      - Yorkshire
      - Lancashire
      - Merseyside
    - Miðlandsenskt
      - Eystur
        
        Derbyshire
        
        Nottingham
        
        Lincolnshire
        
        Leicestershire
      - Vestur
        
        Black Country (Yam Yam)
        
        Birmingham (Brummie)
    - Eysturangliskt
      - Norfolkenskt
    - Suðurenskt
      - Ríkisenskt
      - Estuary enskt
      - Cockney (London)
      - Somerset
      - Devon
      - Cornwall
      - Australskt enskt
      - Nýsælendskt enskt
    - Skotskt enskt
    - Norðuramerikanskt enskt
      - Kanadiskt enskt
      - Bostonenskt
      - Suðuramerikanskt enskt
      - Vanligt amerikanskt enskt
      - Nýjorvíkskt-nýjeroyskt enskt (New York-New Jersey English)
      - Kaliforniskt enskt
      - Hawaiiskt enskt
      - Svart amerikanskt enskt
      - Liberiskt enskt
    - (Onnur)
      - Hibernoenskt (Írskt enskt)
      - Karibiskt enskt
      - Jamaikiskt enskt
      - Vínlendskt enskt, nýfundnalendskt enskt
      - Hong Kong-enskt
      - Suðurafrikanskt enskt
      - Indiskt enskt
      - Singaporskt enskt
      - Malaisiskt enskt
  - Skotskt
    - Oyggjaskotskt
    - Norðurskotskt, herundir doriskt
    - Miðskotskt
    - Suðurskotskt
    - Ulsterskotskt
    - Býarskotskt
  - Yola
Eysturgermanskt (koma frá gotiskum)
- Krimskt gotiskt (doyði út í 1800-árunum)
- Vandálskt (útdeytt)
- Burgundiskt (útdeytt)
- Lombardiskt (útdeytt)
Norðurgermanskt (koma frá fornnorrønum):
- Vetsurnorrønt (útnorrønt)
  - Nýnorskt
  - Íslenskt
  - Føroyskt
  - Norn (Útdeytt)
- Eysturnorrønt (landnorrønt)
  - Danskt
    - Norskt bókmál (Danonorskt)
  - Svenskt

[rætta] Orðatilfeingissamanburður

Fleiri av orðunum niðanfyri hava skift týdning. Til tømis hevur orðið "epli" á føroyskum fingið annan týdning enn upprunin var, og nú verður nýggja føroyska orðið "súrepli" brúkt til gamla týdningin av epli. Harafturat líkist føroyska orðið "kavi" frá hinum málunum í talvuni.

Enskt

Skotskt

Afrikaans

Niðurlendskt

Týskt

Jiddiskt

Gotiskt

Apple

Aiple

Appel

Apfel

עפּל (Epl)

Aplus

Epli

Súrepli

Äpple

Æble

Eple

Board

Buird

Bord

Brett

Baúrd

Borð

Bord

Bræt

Bord

Book

Beuk

Boek

Buch

בוך (Buḫ)

Bóka

Bók

Bok

Bog

Bok

Breast

Breest

Bors

Borst

Brust

ברוסט (Brust)

Brusts

Brjóst

Bróst

Bröst

Bryst

Brown

Broun

Bruin

Braun

Bruns

Brúnn

Brúnt

Brun

Day

Dag

Tag

טאָג (Tog)

Dags

Dagur

Dag

Die

Dee

Sterf

Sterven

Sterben

Diwan

Deyja

Doyggja

Dö

Dø

Døy

Enough

Eneuch

Genoeg

Genug

גענוג (Genug)

Ga-nóhs

Nóg

Nog

Nok

Give

Gie

Gee

Geven

Geben

געבן (Gebn)

Giban

Gefa

Geva

Giva/Ge

Give

Gje

Glass

Gless

Glas

גלאָז (Gloz)

Gler

Glas

Glass

Glas

Gold

Gowd

Goud

Gold

גאָלד (Gold)

Gulþ

Gull

Guld

Gull

Hand

Haund

Hand

האַנט (Hant)

Handus

Hönd

Hond

Hand

Hånd

Hand

Head

Heid

Kop

Hoofd/Kop

Haupt/Kopf

קאָפּ (Kop)

Háubiþ

Höfuð

Høvd/Høvur

Huvud

Hoved

Hode

Hovud

High

Heich

Hoog

Hoch

הױך (Hoyḫ)

Háuh

Hár

Høg/ur

Hög

Høj

Høy

Høg

Home

Hame

Huis

Thuis

Heim

הײם (Heym)

Háimóþ

Heim

Hem

Hjem

Heim

Hook

Heuk

Haak

Haken

Krókur

Haken

Hake

Hage

Hake

House

Hoose

Huis

Haus

הױז (Hoyz)

Hús

Hus

Many

Mony

Menige

Menig

Manch

Manags

Margir

Nógv

Många

Mange

Moon

Muin

Maan

Mond

Ména

Tungl

Máni

Måne

Night

Nicht

Nag

Nacht

נאַכט (Naḫt)

Nahts

Nótt

Nátt

Natt

Nat

Natt

Nae

Nee

Nein/Nö

נײן (Neyn)

Né

Nei

Nej

Nei

Old

Auld

Oud

Alt

אַלט (Alt)

Sineigs

Gamall

Gamal/Gomul

Gammal

Gammel

Gammal

Gamal

One

Ane

Een

Eins

אײן (Eyn)

Áins

Einn

Ein

Ounce

Unce

Ons

Unze

Únsa

Uns

Unse

Snow

Snaw

Sneeu

Sneeuw

Schnee

שנײ (Šney)

Snáiws

Snjór

Kavi

Snö

Sne

Snø

Stone

Stane

Steen

Stein

שטײן (Šteyn)

Stáins

Steinn

Steinur

Sten

Stein

That

Dit

Dat

Das

דאָס (Dos)

Þata

Þetta

Hatta

Det

Two

Twa

Twee

Zwei/Zwo

צװײ (Ẓvey)

Twái

Tveir

Två

Who

Wha

Wie

Wer

װער (Ver)

Has

Hver

Hvør

Vem

Hvem

Kven

Worm

Wirm

Wurm

Worm

Wurm

װאָרעם (Vorem)

Maþa

Maðkur, Ormur

Ormur

Mask, Orm

Orm

[rætta] Útvortis ávísingar

Retrieved from "http://fo.wikipedia.org../../../g/e/r/Germanskt_m%C3%A1l.html"

Categories: Germansk mál | Málfrøði | Mál í Evropa

Germanskt mál

Frá Wikipedia, hin frælsa alfrøðin

Innihaldsyvirlit

[rætta] Skrift

[rætta] Málslig frámerki

[rætta] Søga

[rætta] Flokking

[rætta] Orðatilfeingissamanburður

[rætta] Útvortis ávísingar

Views

Navigatión

Leita

Onnur mál