Germaanske talen
De Germaanske talen foarmje in taalfamylje, besteande út mear as fjirtich, foar in part útstoarne talen, ûntstien út it Oergermaansk. Se meitsje ûnderdiel út fan ’e gruttere Yndo-Jeropeeske taalfamylje. De measte Germaanske talen binne ûntstien yn noardlik, noardwestlik en sintraal Jeropa, mar hjoed de dei hawwe guon fan ’e talen harren ferspraat oer hiel oare wrâlddielen. De Germaanske talen wurde tsjintwurdich as memmetaal sprutsen troch mear as 550 miljoen minsken. De grutste Germaanske talen binne it Ingelsk en it Dútsk.
De Germaanske talen wurde ûnderferdield yn ’e neikommende taalkloften:
- de Westgermaanske talen
- de Noardgermaanske talen
- de Eastgermaanske talen
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Oarsprong
De oarspronklike taal dêr’t alle Germaanske talen op weromgeane, de Germaanske grûntaal, wurdt it Oergermaansk neamd. Der binne gjin skriftlike boarnen oerlevere fan de oarspronklike Germaanske taal, mar by definysje is it Oergermaansk de lêste taal dy't alle Germaanske talen as mienskiplike oarsprong hawwe, en alle talen dy't ûntstean binne út it Oergermaansk jilde as Germaanske talen. De lêste trije ieuen fan de Oergermaanske perioade wurdt wol as in oare taal sjoen, dy't 'Miengermaansk neamd wurdt.
Der wurdt oannaam dat it Oergermaansk bestean hat fan earne yn it twadde milennium f.Kr. oant in ieu nei it begjin fan de jiertelling. Op basis fan de hjoeddeiske talen en fan âldere boarnen is rekonstruearre hoe't de taal west hat.
It Oergermaansk hat oan de Yndo-Jeropeeske taal in twadde foarm fan de eigenskip wurden tafoege, en hat de swakke tiidwurden yntrodusearre. Yn de lêste ieuwen wienen der feroarings yn de útspraak fan de taal. It Miengermaansk liet de frije klam fan it Yndo-Jeropeesk falle en sette de klam fêst op it earste wurdlid. Yn dizze tiid foel ek de Germaanske lûdferskowing, dêr't in grut tal bylûden fan it Germaansk by fan útspraak feroaren.
[bewurkje seksje] Oerlevering
De âldst bekende Germaanske ynskripsje is dy op ’e Helm fan Negau, mooglik út ’e twadde ieu f.Kr. Yn in noardlik Etruskysk skrift is dêrop skreaun: “hargasti teiwa”. Oer de betsjutting dêrfan bestiet lykwols nochal wat ûnienichheid. Fierders binne oant ’e earste ieu nei Kristus allinne mar nammen en losse wurden oerlevere, útslutend troch Romeinske skriuwers, lykas Tacitus en Julius Caesar.
Ut lettere tiid binne Germaanske ynskripsjes yn it runeskrift, in alfabetysk skrift dat ûntstien liket te wêzen yn ’e earste helte fan ’e earste ieu nei Kristus en fan ’e komst fan it kristendom ôf ferfongen waard troch it Latynske alfabet. Lykwols, Germaanske talen hawwe ornaris mear lûden as it Latyn, dat de ûnderskate Germaanske talen hawwe oan it Latynske standertalfabet in ferskaat fan oare letters en diakrityske tekens tafoege: á, â, ä, å, æ, ð (de stimhawwende th), é, ê, í, î, ý, ó, ô, ö, ò, ø, þ (de stimleaze th), ú, ü.
De earste langere Germaanske tekst dy’t oerlevere is, is de Goatyske Bibeloersetting fan biskop Wulfila of Ulfilas, út ’e fjirde ieu nei Kristus. De earste teksten yn it Ingelsk en it Aldheechdútsk binne út ’e achtste ieu, wylst it Aldsaksysk fan ’e njoggende ieu ôf oerlevere is, útsein in doopbelidenis út ’e achtste ieu. De earste teksten yn it Aldyslânsk en it Aldnoarsk binne fan ’e tolfde ieu.
[bewurkje seksje] Taalkloften
Troch de fragmintaryske oerlevering is de fêststelling fan ’e ûnderlinge relaasje fan ’e trije Germaanske taalkloften foar in grut part in hypotetyske saak. Ek binne guon ier útstoarne Germaanske talen, lykas it Longobardysk, dreech te klassifisearjen by ien fan ’e taalkloften. Oannaam wurdt dat de ein fan it Miengermaansk en it begjin fan de Germaanske taalkloften gearfoel mei't de Eastgermanen weiteagen út harren stamlannen yn súdlik en eastlik Skandinaavje. Nei it fuorttsjen fan ’e Eastgermanen hat der nei alle gedachten noch in hoart in Noard- en Westgermaanske ienheidstaal bestien hat. Op basis fan de fynst fan de Gallehus-hoarnen út de iere fiifde ieu, wurdt oannaam dat dizze lette foarm fan it Miengermaansk mooglik oant yn ’e fyfde ieu bestie. Op ien fan de hoarnen stiet namentlik: “ek hlewagastiR holtijaR horna tawido” (Ik, HlewagastiR, soan fan Holt, haw de hoarn makke; de letter ‘R’ stiet foar de efter yn ’e kiel útsprutsen r). Oant no ta is dêr net fan te sizzen of dit spesifyk Noardgermaansk of Westgermaansk is, al wiist de foarm fan ’e h-rune op it Noardgermaansk. De tekst lit ek sjen dat it Eastgermaansk yn dy tiid al ôfskaat wie: yn it Goatysk fan dy tiid hie it “ik hliugasts hulteis haúrn tawida” west.
[bewurkje seksje] Talen
- De Westgermaanske taalkloft omfettet de grutste hjoeddeiske Germaanske talen: it Ingelsk en it Dútsk. Ek it Nederlânsk, it Afrikaansk, it Limboarchsk, it Lúksemboarchsk, it Jiddysk, it Skotsk, it Frysk, it Sealterfrysk, it Noardfrysk en it Nederdútsk meitsje der diel fan út. Dizze taalkloft hat him oer de hiele wrâld ferspraat.
- De Noardgermaanske taalkloft is foar it meastepart beheind bleaun ta Skandinaavje, en Grienlân, en omfettet it Deensk, it Sweedsk, it Noarsk, it Yslânsk, it Faroysk (fan ’e Faeröer), it Skoansk (fan súdlik Sweden), Jutsk (fan it westen fan Denemark) en it útstoarne Norn (fan ’e Orkaden en Sjetlân).
- De Eastgermaanske talen binne hast allegearre foar de ein fan it earste milennium nei Kristus útstoarn. It Krimgoatysk (fan de Krim) hat him as ienichste oant yn ’e achttjinde ieu hanthavenje kinnen. Allinne it Goatysk is yn skreaune foarm oerlevere.
[bewurkje seksje] Foarbylden
Ferlykje yn ’e ûndersteande tabel de telwurden fan ien oant en mei tsien yn ’e werjûne Germaanske talen.
|
[bewurkje seksje] Literatuer
- D. Crystal, The Penguin Dictionary of Language (second edition), Londen, 1999.
- Grote Winkler-Prins encyclopedie, Amsterdam/Antwerpen, 1979-1994.
- T. Hofstra, Oudnoors I, Grins, 1996.
- E.F. Jung, De Germanen, Baarn, 1993.
- P.M. Nieuwenhuijsen, Het Verschijnsel Taal, Bussum, 1995.
