Brezhoneg
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
| Brezhoneg (Brezhoneg) | |
|---|---|
| {{{statud}}} | |
| Perzhioù | |
| Komzet e : | Breizh |
| Rannved : | Europa |
| Komzet gant : | 300 000 |
| Renkadur : | goude 100 |
| Familh-yezh : | Yezhoù Indezeuropek
|
| Statud ofisiel | |
| Yezh ofisiel e : | |
| Akademiezh : | |
| Rizhouriezh | |
| Urzh ar gerioù | {{{urzh}}} |
| Frammadur silabek | {{{frammadur}}} |
| Kodoù ar yezh | |
| ISO 639-1 | br |
| ISO 639-2 | bre |
| Kod SIL | BRE |
| Deuit da welet ivez Yezh. | |
Ur yezh keltiek a orin eus an inizi hag eus skourr ar yezhoù predenek eo ar brezhoneg. A-gozh e vez komzet ha skrivet e Breizh. Tamm-ha-tamm eo bet strishaet e implij da Vreizh-Izel (er c'hornôg d'ul linenn hag a ya dre vras hiziv an deiz eus Plouha da Wened). Ganet eo diwar ur gumuniezh yezhel a oa etre Enez Vreizh (Breizh-Veur) ha Breizh Vihan (Arvorig) (e-tro dibenn an Eil kantved).
Taolenn |
[kemmañ] Istor diavaez ar brezhoneg
Bet eo komzet ar brezhoneg gant pennoù bras Stad Breizh betek an XIIvet kantved ha, da c'houde eo bet dilezet ganto. Deuet eo tamm-ha-tamm da vezañ yezh Goueled Breizh hag ar bobl vunud p'eo bet dilezet d'e dro gant an Noblañs hag ar vourc'hizien zo aet war ar galleg. Evit skrivañ ec'h implije duged Breizh al latin ha, diwezhatoc'h (XVvet kantved), ar galleg. Ret eo gouzout ez eus chomet gerioù prizius diwar ar brezhoneg kozh a vez implijet hiziv an deiz da sevel gerioù brezhonek nevez war tachennoù evel ar brederouriezh ha skiantoù mab-den, da skouer. Ur yezh keltiek eus skourr ar yezhoù predenek eo ar brezhoneg. Kar-tost eo d'ar c'hembraeg ha, marteze, un tammig d’ar galianeg (hag a zo aet da goll da vat war-dro kreiz ar VIIvet kantved), met n'eus tamm prouenn ebet e vefe bet levezonet ar brezhoneg gant ar galianeg peogwir n'ouzomp ket nemeur a dra a-zivout stad ar galianeg en amzer donedigezh Brezhoned an Inizi da Vreizh-Vihan ha n'ouzomp ket kalz hiroc'h diwar-benn brezhoneg an amzer-se kennebeut. Anavezet eo ar brezhoneg gant an ABU evel ur yezh evel a re all.
N'he deus ket ar vonarkiezh graet netra a-enep d'ar yezhoù disheñvel eus ar galleg met adal an Dispac'h gall eo bet cheñchet an traoù. Kroget ez eus bet da zeskiñ galleg d'an holl dud ha da waskañ war un dro an holl yezhoù all a veze graet patois anezho en un doare dismegañsus. E Breizh peurgetket, a-drugarez ha zoareoù kriz da lakaat mezh war bugale er skolioù Stad pe gatolik. Dalc'het e voe d'ar politikerezh-se da lazhañ ar brezhoneg betek ar bloavezhioù 1960, da lavaret eo betek ar mare ma voe echuet well-wazh gant ar skolioù da zegemer bugale dic'hallek desavet e brezhoneg gant o zud.
Hiziv an deiz ha pa gendalc'hfe ar politikerezh gall da lakat galleg dre holl abalamour m'eo "yezh ar Republik" e vez komzet brezhoneg gant e-tro 300 000 a dud c'hoazh (e-skoaz 1 300 000 er bloaz 1930). Evit diskouez pegen kriz eo bet an traoù a-enep ar brezhoneg ez eus ur frazenn anavezet mat a lavar splann an traoù : "Il est interdit de cracher par terre et de parler breton". E penn-kentañ an XXvet kantved ne ouie an hanter eus an dud nemet brezhoneg hag an hanter all a ouie an div yezh. Er bloaz 1950 ne chome mui nemet 100 000 a dud na ouient nemet brezhoneg.
Hiziv an deiz ez eo ar brezhoneg ar yezh keltiek nemeti hep statud ofisiel ebet. Ne fell ket d'ar gouarnamant lakaat cheñch mellad 2 ar vonreizh bet degemeret er bloaz 1994 hag a embann "La langue de la République est le français". Ingal en em vod dekmiliadoù a dud e Frañs evit goulenn ma vefe kemmet al lezenn-se : En Europa ne vez kavet ul lezenn nevel-se nemet e Frañs.
Nevez zo eo bet ar skolioù Diwan o klemm dirak lez-varn europat Gwirioù Mab-den evit ma vefe doujet ouzh gwirioù ar Vretoned e-keñver o yezh.
Brezhoneg a vez komzet ivez en estrenvro hag e Bro-C'hall, er c'hêrioù bras dreist-holl.
[kemmañ] Marevezhioù ar brezhoneg
Boas eur da rannañ istor ar brezhoneg e meur a varevezh : Betek an VIIvet kantved n’eus kemm a-bouez ebet ar predeneg komzet e Breizh-Vihan hag an hini komzet e Breizh-Veur.
- An henvrezhoneg, eus ar VIIvet kantved betek an XIvet kantved. N’anavezomp yezh ar mare-se nemet dre dammoù frazennoù berr-berr, gerioù (spisc’herioù), anvioù tud hag anvioù lec’h.
- Ar c’hrennvrezhoneg, eus an XIvet kantved betek ar XVIvet kantved. Eus an amzer-se ec’h anavezomp dreist-holl pezhioù-c’hoari, hir-mat alies a-walc’h.
- Ar brezhoneg rakvodern eus ar XVIIvet kantved betek penn kentañ an XIXvet kantved.
- Ar brezhoneg a-vremañ betek bremañ.
[kemmañ] Al lennegezh a-vremañ
[kemmañ] Al lennegezh dre gomz
Pinvidik-kenañ e seblant bezañ bet al Lennegezh dre gomz diouzh gwelet ar pezh a zo degouezhet betek ennomp. En XIXvet kanted ez eur krog da zastum ar pinvidigezhioù-se. Unan eus ar re gentañ eo bet Kervarker (Théodore Hersart de La Villemarqué), gant e zastumad Barzaz Breiz (1839, 1867) a reas berzh bras en e vare hag e ra c’hoazh. Dastum a reas danvez kanet (gwerzioù, sonioù, ha kanoù relijiel).
Digoret e oa an hent evel-se da dud all evel Fañch an Uhel a zastumas ivez kontadennoù, Gab Milin, Pengwern... Tostoc’h ouzhimp e c'heller menegiñ Loeiz ar Floc'h (Maodez Glanndour), ha Donatien Laurent, ha dreist-holl ar gevredigezh Dastum hag an holl re a zo bodet en-dro dezhi.
[kemmañ] Al lennegezh dre skrid
Al lennegezh dre skrid vodern a c’heller lakaat anezhi da gregiñ gant an XIXvet kantved. Barzhoniezh a zo bet dreist-holl e-pad pell, pa n’eo ket rimerezh hepken.
Skridoù komz-plaen a zo bet, darn a rae berzh evel Emgann Kergidu skrivet gant Lan Inizan, pe skridoù diduiñ gant Ivon Krog pe Erwan ar Moal (Dir na Dor).
Goude ar Brezel bed kentañ e weler skridoù awenet-mat. An embannadenn lennegel gentañ a zo roet lañs dezhi gant Tangi Malmanche, a sav pezhioù-c’hoari pe misterioù a live uhel. Siwazh, e-unan emañ d’an ampoent-se.
Eus tu ar varzhoniezh e ranker menegiñ “Ar en deulin”, un dastumadenn barzhonegoù gant Yann-Bêr Kalloc'h, bet embannet goude ar brezel. Goude ar brezel-se e teu ur bagad tud bodet en-dro da Gwalarn renet gant Roparz Hemon. Fellout a ra dezho ober ul lennegezh vodern digor war ar bed. Ur bern troidigezhioù a vo graet, hag oberoù a live uhel-mat. Menegomp skrivagnerien evel Jakez Riou, Youenn Drezen, Langleiz, Fañch Elies (Abeozen), Frañsez Kervella (Kenan Kongar), Fant Rozeg (Meavenn)...
Levezon Gwalarn a chom kreñv goude an Eil brezel bed. Re hir e vefe menegiñ holl skrivagnerien ar rummad-se a ro ul lennegezh puilh evit un niver a lennerien izel. Ret eo reiñ anvioù zo koulskoude : Ronan Huon, Jarl Priel, Per-Jakez Helias, Per Denez... hep disoñjal Anjela Duval, ur beizantez paour, bet savet ganti barzhonegoù hep o far.
Da heul ar rummad-se eo aet al lennegezh vrezhonek war liesaat, gant skrivagnerien niverus hag awenet gant danvezioù a bep seurt ha nevez (evel ar moliac'h hag ar skiant-faltazi), daoust ma chom bras lod ar varzhoniezh hag an danevelloù berr.
Puilh eo an danvez kinniget gant tud evel Mikael Madeg pe Yann Gerven. Talvoudus e chomo moarvat dastumadegoù danevelloù Goulc’han Kervella evel Lara hag oberenn Tudual Huon.
[kemmañ] An deskadurezh
Er bloaz 1977 eo bet krouet ar skolioù Diwan. Er skolioù-se e vez desket dre ar brezhoneg. Miliadoù a dud yaouank a ya da skolioù a seur-se adal ar skol-vamm betek fin al lise. Klasoù divyezhek zo ivez e skolioù Stad (Div Yezh) zo hag e skolioù prevez (Dihun).
[kemmañ] Ar c'heriadurouriezh
Mont da welet ar pennad savet diwar-benn an danvez-mañ : geriadurouriezh ar brezhoneg.
[kemmañ] Rannyezhouriezh
Mont da welet ar pennad gouestlet da rannyezhouriezh ar brezhoneg.
Evel hogozik holl yezhoù ar bed e cheñch ar brezhoneg a lec'h da lec'h. Boas e vezer da rannañ ar brezhoneg e peder pe bemp rannyezh, met un doare istorel eo kentoc'h (diazezet war an eskoptioù kozh, eget un doare yezhoniel :
- Brezhoneg Leon, a vez komzet e trederenn gwalarn Departamant departamant Penn-ar-Bed
- Brezhoneg Treger, hag a vez komzet etre Montroulez ha Gwengamp
- Brezhoneg Goueloù, hag a vez komzet e kornad Pempoull (evit yezhoniourien 'zo ez eo un darn eus brezhoneg ar reter evel brezhoneg Gwened)
- Brezhoneg Gwened, hag a vez komzet, dre vras, er Mor-bihan;
- Brezhoneg Kerne, hag e vez komzet en div drederenn eus kreisteiz Penn ar Bed, hag e mervent Aodoù en Arvor.
[kemmañ] Petra zo dibar d'ar brezhoneg ?
[kemmañ] Tres ar verb : ober / bezañ oc'h ober
Evel en iwerzhoneg ez eus daou stumm da bep amzer verb e brezhoneg. Kemm zo etrezo hervez m'eo boas an ober pe n'eo ket. Kavet e vez an traoù-se e saozneg ivez. Kavout a reer en amzer-vremañ ur stumm boas hag ur stumm war ober :
- Me zo o komz gant ma amezeg
- Me a gomz gant ma amezeg (bep mintin)
Er verb bout (bezañ) hag er verb kaout avat ez eus daou stumm disheñvel her stumm war ober a seurt gant « verb bezañ + o + anv-verb » :
- Skuizh on hiziv
- Skuizh e vezan da Wener
- naon am eus heno(a)zh
- naon am bo fenoz
- naon am bez bemnoz
[kemmañ] « Araogennoù displeget »
Evel er yezhoù keltiek all a-vremañ e vez displeget an araogennoù e brezhoneg hervez ar gour, da lavaret eo ez a ar raganvioù-gour d'ober ur ger hepken gant an araogenn zo araozo. Da skouer, gant an araogenn gant:
Gant + me > ganin
gant + te > ganit
gant + eñ > gantañ
gant + hi > ganti
gant + ni > ganimp (pe ganeomp)
gant + c'hwi > ganeoc'h
gant + i > gante pe ganto
[kemmañ] Taolenn geñveriañ gerioù
Dre an daolenn dindan e c'haller gwelet ar pezh zo heñvel etre brezhoneg (hini Gwened ha KLT) ha kerneveureg, gallaoueg ha galleg. Tu zo da welet traouigoù heñvel e brezhoneg ha gallaoueg, da skouer an doare da lavaret "kazh-koad", kazh-koad neuze e brezhoneg ha chat-de-boéz savet o-daou war an hevelep patrom.
| Kerneveureg | Brezhoneg KLT | Brezhoneg Gwened | Gallaoueg | Galleg |
| gwenenenn | gwenanenn | guérenen | avètt | abeille |
| kador | kador | kadoér | chaérr | chaise |
| keus | formaj/fourmaj/keuz | fourmaj | fórmaij | fromage |
| yn mes | er-m(a)ez | er-mêz | desort | sortie |
| koedha | kouezhañ | kouehel | cheir | tomber |
| gaver | gavr | gavr | biq | chèvre |
| chy | ti | ti | ostèu | maison |
| gweus | gweuz/muzell | muzell | lip | lèvre |
| ganow | genoù/beg | beg | góll | bouche (gueule) |
| niver | niver | niver | limerot | numéro |
| perenn | perenn | perenn | peirr | poire |
| skol | skol | skol | escoll | école |
| gwiwer | kazh-koad, gwiñver | razh-koed, kazh-koed | chat-de-boéz | écureuil |
| sterenn | steredenn/sterenn | sterenn | esteill | étoile |
| megy (? - s.o. moged) | fumiñ | butunat | betunae | fumer (du tabac) |
| hedhyw | hiziv/hirio/hiriou/hidiv | hiniv, hirio, hidiv | anoet | aujourd'hui |
| whybana | c'hwibanañ/c'hwitellat/sutal… | c'hwitellat | sublae | siffler |
[kemmañ] Gwelet ivez
 |
Porched ar yezhoù hag ar skriturioù – Adkavit pennadoù Wikipedia a denn d'ar yezhoù. |
